Δημητρίου Μίχα

Μέρος δεύτερο

 Σχετικὰ μὲ τὸ «Ἑλληνικὸ Φιλότιμο» ἔχουν γραφῆ ἄρθρα, σελίδες ἐπὶ σελίδων, βιβλία Ἑλλήνων καὶ ξένων ^[10], καὶ μὲ ἐνσωματωμένο ἐπίσης τὸν ὅρο φιλότιμο σὲ τίτλους καὶ ὑπότιτλους ἔχουν γυριστεῖ ἀπὸ τὸ 1954 ἕως τὸ 2011 δέκα ἑπτὰ (17) Ἑλληνικές κινηματογραφικές ταινίες ^[11], ἐνῶ ἔχουν γραφῆ τραγούδια μὲ τίτλο ἢ κεντρικὸ θέμα τὸ φιλότιμο ^[12], ὅπως πάλι μὲ τὸ φιλότιμο ἔχουν σχηματιστεῖ παροιμιώδεις φράσεις: «φιλότιμο δὲν ἔχεις;», «μὴ τοῦ (μοῦ) θίξεις τὸ φιλότιμο…», «τὸ ρωμαίικο φιλότιμο», «τοῦ Ρωμηοῦ τὸ φιλότιμο» , «Ἕνας Ἕλληνας δὲν εἶναι Ἕλληνας χωρὶς φιλότιμο» κ.λπ.

Τὸ ΒΒC ἔχει ἀφιερώσει ἐκπομπὴ μὲ ἐπωνύμους - μιὰ ὁμάδα ἐπιστημόνων καὶ φίλων- γιὰ νὰ ἑρμηνεύσουν τὴν ἔννοια^[13]. Ἀναζητώντας τὸ «χαμένο φιλότιμο», πῆρε τὴν πρωτοβουλία νὰ δημιουργήσει τὸ «Φιλότιμο Ἵδρυμα» ποὺ ἔχει συλλέξει δεδομένα καὶ προσπαθεῖ νὰ ἐπιτύχει τὴν εἰσαγωγὴ τῆς λέξης "philotimo" στὰ διεθνῆ λεξικά. ^[14]. Ἐπίσης στὸ Φιλότιμο τῶν Ἑλλήνων ἀφιέρωσε εἰδικὴ ἔρευνα καὶ ὁ ὀργανισμὸς «Washington Oxi Day Foundation». Σὲ βίντεο, μὲ κεντρικὸ θέμα «Φιλότιμο – Τὸ ἑλληνικὸ μυστικό»,… «ἐπιχειρεῖ νὰ ἐνημερώσει τὸ διεθνὲς κοινὸ γιὰ αὐτὴ τὴν μοναδικῆς σημασίας ἑλληνικὴ λέξη, ποὺ ἀποτελεῖ τὴν κινητήρια δύναμη τῶν Ἑλλήνων…» ^[15]

Μεταξὺ τῶν πολλῶν διθυραμβικῶν μελετῶν ὑπάρχει καὶ μία ποὺ ἀντιμετωπίζει τὸ θέμα μὲ σκεπτικισμό. Εἶναι μιὰ πραγματεία τῶν Κυπρίων ἀδελφῶν : Βάσως καὶ Γεωργίου Βασιλείου ^[16] ποὺ διερεύνησε τὸ θέμα, μὲ μεταφρασμένο Ἑλληνικὸ τίτλο : «Tὁ ὑπονοούμενο νόημα τῆς ἑλληνικῆς ἔννοιας τοῦ φιλότιμου». Ἡ μελέτη βασίστηκε σὲ στατιστικὰ στοιχεῖα[^17] καὶ τὰ εὑρήματα της ἔδειξαν πὼς ἡ πολυπλοκότητα τοῦ περιβάλλοντος μὲ τὶς ἀστικὲς μεταβολὲς, μετὰ τὴν δεκαετία τοῦ 60, ποὺ διαμόρφωσαν νέες συνθῆκες κοινωνικῆς διαβίωσης μὲ αὔξησι τῶν ποσοστῶν μετοχῆς στὴν ἐκπαίδευσι καὶ στὴν κοινωνικὴ συμμετοχή, εἶχε συνέπειες καὶ στὴν ἀλλαγὴ συμβολικῶν προτύπων καὶ φυσικὰ καὶ τῆς ἀντίληψης καὶ θεώρησης τοῦ περιεχομένου καὶ τοῦ Φιλοτίμου. «Ἡ κατεύθυνση τῆς ἀλλαγῆς ὑποδηλώνει ὅτι, ὅταν τὸ ἄτομο μετακινεῖται ἀπὸ ἕνα λιγότερο σὲ ἕνα πιὸ πολύπλοκο περιβάλλον στὴν Ἑλλάδα, ἡ κοινωνικὴ τοῦ συμπεριφορὰ παύει νὰ ρυθμίζεται ἀπὸ ὁμαδικοὺς κανόνες καὶ οἱ ἀντιλήψεις ἀτομικῶν ρόλων γίνονται πιὸ σημαντικές. Κατὰ συνέπεια, τὸ φιλότιμο ἐκφράζεται μὲ ὄρους ποὺ ἐπιτρέπουν πιὸ ἐξατομικευμένη ἑρμηνεία ἀνάλογα μὲ τὸ κοινωνικὸ πλαίσιο» ^[18].

Ἡ Μορφὴ τῆς παραδοσιακῆς οἰκογένειας καὶ τοῦ παλαιοῦ οἰκονομικοπολιτικού (ἀγροτικοῦ) συστήματος δίνουν τὴν θέσι τους (κατ’ αὐτοὺς) σὲ ἕναν σύγχρονο «ἀναρχικὸ ἀτομικισμὸ» ποὺ ἀποσυνδέεται ἀπὸ συμπεριφορὲς ποὺ ἐκφράζει ἕνας στενὸς «κύκλος τῶν δικῶν» (μᾶς), ὅπως τὸν ὀνομάζουν.

Ἂν φιλότιμος εἶναι αὐτὸς ποὺ μὲ τὴν συμπεριφορὰ του προωθεῖ τὶς ἀλληλεξαρτήσεις, τὸ ἦθος τῆς συλλογικότητας καὶ τὰ συμφέροντα «τῶν δικῶν» - τῆς ἀνθρώπινης ὁμάδας δηλαδὴ ποὺ θέλει νὰ ἐνταχθῆ - γιὰ ἐπικοινωνία, ἀσφάλεια καὶ κοινὸ τρόπο ἀξιῶν ζωῆς, αὐτὸ διαγράφεται πλέον δύσκολο λόγω τῆς ἀλλοτρίωσης, κοινωνικῆς ἀποξένωσης καὶ τῆς κρίσης ταυτότητας ποὺ ἔχουν διαμορφωθῆ στὴν κοινωνία. Μέσα στὶς γρήγορες καὶ ἄναρχες ἀνακατατάξεις, βασικὰ δομικὰ στοιχεῖα τοῦ πλαισίου ἀναφορᾶς ἀτόμων καὶ ἐπιμέρους κοινωνικῶν ὁμάδων κλονίζονται.

Λόγω δὲ τῆς πληθώρας τῶν ἐναλλακτικῶν προτύπων καὶ ἀξιῶν, ἡ ἐλευθερία τῶν ἐπιλογῶν αὐξάνει μὲ τόσο γρήγορους ρυθμοὺς ὥστε ἡ κοινωνικὴ ἐνσωμάτωσι καὶ ἡ ἀναπαραγωγὴ τους νὰ μὴ λειτουργεῖ ὁμαλά. Ὁ σημερινὸς Νεοέλληνας ἔρχεται σὲ ἐπαφὴ καὶ ἀλληλεπίδρασι συνεχῶς μὲ ἄτομα ποὺ δὲν ἀνήκουν στὴν «ὁμάδα του», στὸ «κοινωνικὸ σύνολο» τῆς κοινῆς νοοτροπίας καὶ ἀντίληψης τῶν πραγμάτων, γι’ αὐτὸ σὲ ὅποιο ἐγχείρημα «φιλοτιμίας» θὰ ἔνοιωθε ἀνασφαλὴς καὶ εὐάλωτος, ἀφοῦ ψυχικὰ θὰ αἰσθάνονταν ὅτι θὰ «ἐξέθετε» τὸν ἑαυτὸ του σὲ ἄτομα «ξένα», τὰ ὁποῖα δὲν θὰ νοιάζονται οὔτε θὰ ἔχουν εἰλικρινὰ αἰσθήματα γιὰ ἐκεῖνον.

Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τοὺς Βασιλείου οἱ «ἀλλαγὲς» διαβρῶσαν ὅλη τὴν κοινωνικοψυχολογική παράδοσι μὲ συνέπεια νὰ μεταλλάξει καὶ τὴν ἀτομικὴ ὑπόστασι καὶ ἐν τέλει καὶ τὸ φιλότιμο ὡς κοινωνικὴ ἀρετὴ ἀλληλεξάρτησης καὶ πραγματικῆς φιλίας τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων. Τὸ φιλότιμο λοιπὸν μὲ ὅλο ἐκεῖνο τὸ γνωστὸ πλέγμα ἀρετῶν τῆς πολιτιστικῆς παράδοσης, εἶναι σχετικὸ πλέον καὶ εὐθέως ἀνάλογο καὶ ἀλληλένδετο μὲ τὶς διαμορφωμένες νέες μορφὲς κοινωνικῆς συνύπαρξης: πληγώνεται, ξεθωριάζει ἢ ἐκφράζεται ἀνόθευτα, ἀνάλογα μὲ τὴν ἔνταξι, ἐξάρτησι καὶ τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ θὰ ἔχουμε σχηματίσει μὲ τὸν «Κύκλο τῶν Δικῶν» μας, μὲ τὴν ὁμάδα δηλαδὴ ποὺ θὰ ἔχουν στενὲς ἀνθρώπινες σχέσεις.

Θὰ κλείσουμε ὅμως τὸ θέμα μὲ τὴν θετικὴ ἄποψι ποὺ ἐκφράζει ὁ καθηγητὴς Θεόδωρος Κατερινάκης^[19] σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία τὸ «Φιλότιμο» ἀνήκει στὴν Ἑλληνικὴ κουλτούρα ποὺ ἐκφράζει τὴν κεντρικὴ της ἀξία μὲ καθολικὴ- διεθνὴ πλέον ἀποδοχή. Ἐδῶ, ἴσως ἄστοχα, θὰ ἀναφέρομε μόνο στοιχεῖα ποὺ θὰ μᾶς βοηθήσει, μέσα ἀπὸ τὸ σκεπτικὸ του, νὰ ἀνακεφαλαιώσουμε τὸ σχετικὸ μας δοκίμιο καὶ ὄχι νά συσχετίσουμε τὸ θέμα μὲ τὴν οἰκονομικὴ κρίσι τοῦ 2015 ποὺ εἶναι ἡ βασικὴ ἰδέα καί στόχος τοῦ συγγραφέα. Ἔτσι μεταξὺ τῶν ἄλλων κρίνει ὅτι «Τὸ φιλότιμο εἶναι μιὰ ἀρετὴ ποὺ ἀντιστοιχεῖ στὴν ἀξιοπιστία, στὴ στάση συνεργασίας καὶ στὸ τελετουργικὸ τῆς τήρησης τοῦ λόγου (μὲ πρόσωπο καὶ δεσμεύσεις), χωρὶς νὰ καταγραφεῖ σὲ ἕνα συμβόλαιο. Εἶναι ἕνας τρόπος ζωῆς μὲ ἦθος, σύμφωνα μὲ τὴν τελεολογικὴ ἑρμηνεία τοῦ Ἀριστοτέλη».

Τὸ φιλότιμο ὡς στοιχεῖο τῆς προσωπικῆς ἀκεραιότητας μὲ τὰ στοιχεῖα τῆς συλλογικῆς ὀρθολογικότητας καταφέρνει νὰ οἰκοδομεῖ ἀμοιβαία ἐμπιστοσύνη καὶ νὰ στοιχειοθετεῖ καίριο γνώρισμα τῆς ταυτότητας γιὰ τὴν ἑλληνικότητα, ἀναδεικνύοντας τὸν ἀμοιβαῖο σεβασμὸ καὶ τὴν ἀρετὴ τῆς περηφάνειας στὴν ἱερὴ συνέπεια τῶν προφορικῶν δεσμεύσεων ὡς ἀπαράβατον ὅρκο τιμῆς καὶ πίστης. Ἔτσι τὸ φιλότιμο συμπυκνώνει τὴν ψυχικὴ ἐκφραστικὴ δύναμι καὶ ἕναν μοναδικὸ τρόπο ζωῆς νὰ προσφέρει χῶρο καὶ προϋπόθεσι γιὰ τὴν ἀξιοπιστία, ἔντιμη, εἰλικρινὴ συνεργασία καὶ ἐν τέλει γιὰ οὐσιαστικὴ φιλία.  

Τὸ φιλότιμο λοιπὸν μπορεῖ νὰ εἶναι συγχορεία πολλῶν ἰδιοτήτων τῆς ἑλληνικῆς ταυτότητας, ὅμως συνδέει περισσότερο ἀπὸ ο,τιδήποτε ἄλλο τὸ ἑλληνικὸ πνεῦμα τῆς παρέας μὲ τὴ συντροφικότητα, τὴν ἰδιωτικότητα μὲ τὴν συλλογικότητα, τὸν ἐσωτερικὸ μας ἑαυτὸ μὲ τὸν θεσμικὸ ἀξιακό παράγοντα. Ἀπὸ τὸ Ἐγὼ δὲ στὸ Ἐμεῖς τὸ Φιλότιμο καθίσταται ὁ ἠθικὸς πυρήνας καὶ ἀξία ἐντόπιας φίλιας συμπεριφορᾶς καὶ τιμῆς ποὺ ὑλοποιεῖται μὲ πράξεις φιλοξενίας, γενναιοδωρίας καὶ θυσίας.

«Τὸ Φιλότιμο φαίνεται νὰ ἀποκτᾶ τὸ καθεστὼς τῆς συλλογικῆς συνείδησης στὴ σύγχρονη Ἑλλάδα, ὅπου οἱ ἄνθρωποι δὲν τὸ φιλοσοφοῦν πλέον, οὔτε προσπαθοῦν νὰ τὸ ἐπιβάλλουν στὶς μάζες, ἀλλὰ τὸ θεωροῦν δεδομένο καὶ ἀναλαμβάνουν τὴν εὐρεία ύπαρξή του…. (Εἶναι) τὸ ὑπόγειο ρεῦμα τοῦ ἑλληνισμοῦ, τὸ πιὸ κοινὸ καὶ πιὸ ἔντονο θέμα ποὺ μᾶς ἑνώνει ὅλους ὡς Ἕλληνες, … τὸ φιλότιμο... εἶναι καθῆκον, πίστη, ἀκεραιότητα, τιμή, ἀγάπη, ἐμπιστοσύνη, πίστη καί, ἴσως τὸ πιὸ σημαντικὸ ἀπὸ ὅλα, ἡ ὑπερηφάνεια γιὰ τὸ νὰ εἶσαι ἀξιοπρεπής.»

 Σημειώσεις

10.   Γιῶργος Ἰωάννου, "γιὰ ἕνα φιλότιμο" – ΠΕΖΟΓΥΜΝΑΣΜΑΤΑ, μικρὰ πεζὰ κείμενα έκδ 1964, καὶ Κέδρος 1997.

Ἐπίσης ὁ φιλέλλην Andreas Deffner κυκλοφόρησε τὸ 2012 στὰ γερμανικὰ ἕνα βιβλίο μὲ τίτλο Filotimo! ὅπου ἐξηγεῖ τὸν ὅρο ἐπινοώντας μιὰ συνταγή. Ἰδοὺ τὰ ὑλικὰ τῆς: δυο-τρεις θετικὲς σκέψεις, ἕνα λίτρο αἴσθηση γιὰ τὴ ζωή, 500 γραμμάρια φιλοξενία, μιὰ ὁλόκληρη ὥριμη φιλία χωρὶς τὴ φλούδα, δέκα σταγόνες εξυπηρετικότητα, λίγη περηφάνια, ἀξιοπρέπεια καὶ αἴσθηση καθήκοντος. Γιὰ τὴ σάλτσα τοῦ τὸ φιλότιμο χρειάζεται 5 κουτάλια τῆς σούπας αὐτοθυσία, 5 κουτάλια στέρηση καὶ φρεσκοτριμμένο σεβασμό.!! Πηγὴ: Κώστας Γ. Καρδερίνης, Ταινίες μέ... Φιλότιμο

11.   Κώστας Γ. Καρδερίνης, Ταινίες μέ... Φιλότιμο (Greek Pride movies), www.mic.gr/cinema-theater/tainies-me-filotimo-greek-pride-movies

12.   ΦΙΛΟΤΙΜΟ ΔΕΝ ΕΧΕΙΣ, ΜΠΕΛΛΟΥ-ΜΠΙΝΗΣ-ΤΣΙΤΣΑΝΗΣ, ΧΑΘΗΚΕ ΤΟ ΦΙΛΟΤΙΜΟ - Πασχάλης Τερζής 1986 (HQ), Υπάρχει καὶ φιλότιμο Μίμης Πλέσσας, Ξύπνα καημένε Σαρκαφλιά-Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Ἀφιλότιμη-Στράτος Διονυσίου, Τὸ φιλότιμο, Κωνσταντίνα Κωστέλη, κ.λπ.

13.   Ὁ κλασικός φιλόλογος Βασίλειος Π. Βερτουδάκης διατύπωσε ἐκεῖ καὶ τὰ ἑξῆς γιὰ τὸ θέμα: «Ἐνῶ ἡ Δύση βίωνε τὸν Διαφωτισμὸ καὶ ἀνέπτυξε σύγχρονα κράτη ποὺ συνέδεαν ἄτομα κάτω ἀπὸ τὸ κράτος δικαίου καὶ μιὰ ἀφηρημένη αἴσθηση εὐθύνης, οἱ ὑποταγμένοι καὶ ἐσωστρεφεῖς Ἕλληνες δεσμεύονταν ἀπὸ ὑπερηφάνεια, τοπικισμὸ καὶ διαπροσωπικὲς σχέσεις. Ἀντὶ νὰ ἀναπτύξουν τὸ εἶδος τῆς θεσμικῆς συνείδησης ποὺ παρατηρεῖται στὴ δυτικὴ Εὐρώπη, οἱ ἑλληνικὲς κοινότητες ἐμποτίστηκαν μὲ τὸ Φιλότιμο, τὸ ὁποῖο δὲν πυροδοτήθηκε ἀπὸ νόμο καὶ λογική, ἀλλὰ ἔντονο συναίσθημα καὶ κάποιο βαθμὸ οἰκειότητας»,

14.   Ευθύμιος Χατζηϊωάννου, Τὸ Ἑλληνικὸ Φιλότιμο! www.elliniki-gnomi.eu/to-elliniko-filotimo,.

15.   Αὐτόθι

16.   Vassiliou, Vasso G., and George Vassiliou. 1973. The Implicative Meaning of the Greek Concept of Filotimo. Journal of Cross-Cultural Psychology 4 (3): 326–341. (Tὁ ὑπονοούμενο νόημα τῆς Ἑλληνικῆς ἔννοιας τοῦ Φιλότιμου)

17.   Στὸ δεῖγμα ἐρωτήθηκαν 740 ἄτομα (47% ἄνδρες καὶ 53% γυναῖκες) ἡλικίας 15 ἕως 64 ἐτῶν, τὰ ὁποία ἦταν ἀντιπροσωπευτικὰ τῆς Ἀθήνας καὶ τῆς Θεσσαλονίκης (30% τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Ἑλλάδας). Οἱ ἐρευνηταὶ τὸ δεῖγμα ἀπὸ ὅτι φαίνεται τὸ θεωροῦν ὑπεραρκετό.

18.   Ἀπὸ τὴν περιληπτικὴ παρουσίασι τοῦ βιβλίου.

19.   Ὁ Θεόδωρος Κατερινάκης γεννήθηκε στὰ Χανιὰ τὸ 1971. Εἶναι πληροφορικὸς ἀπὸ τὸ Τμῆμα Πληροφορικῆς τοῦ Οἰκονομικοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἐρευνητὴς στὸ ΚOE- ΟΠΑ καὶ μετεκπαιδεύτηκε σὲ θέματα Φυσικῶν Ἐπιστημῶν στὸ ΕΚΕΦΕ "Δημόκριτος" καὶ στὸ Πολυτεχνεῖο Κρήτης. Τὸ ἄρθρο του στὸ ὁποῖο ἀναφερόμαστε ἔχει τίτλο: «The concept of "philotimo": Semantics, tradition, and globalization of the term for Greek identity in an era of crisis, (Ἡ ἔννοια τοῦ «φιλότιμου»: Σημασιολογία, παράδοση, καὶ παγκοσμιοποίηση τοῦ ὅρου γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ταυτότητα στὴν ἐποχὴ τῆς κρίσης)

Ἐπιλεγμένη Βιβλιογραφία

1.       ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΓΕΛΟΥ, Ἡ συμβολὴ τοῦ κινηματογράφου στὴ διδασκαλία τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτισμικῆς ἱστορίας τῆς δεκαετίας τοῦ 1960: Τὸ ἐνδεικτικὸ παράδειγμα τῆς ταινίας “Ὑπάρχει καὶ φιλότιμο”, ΦΛΩΡΙΝΑ 2023

2.       Γιῶργος Παπαζαχαρίου, Τὸ νόημα καὶ ἡ ἱστορία τῆς λέξης: Φιλότιμο,

www.kamini.gr/lexi-filotimo

3.       Δημ. Μαρωνίτης, «Ὁμηρικὴ Φιλότης», Ἀρχαϊκὴ Ἐπικὴ Ποίηση: Ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα στὴν Ὀδύσσεια www.greek-language.gr

4.       Ευθύμιος Χατζηϊωάννου, Τὸ Ἑλληνικὸ Φιλότιμο! www.elliniki-gnomi.eu/to-elliniko-filotimo

5.       ΘΕΟΔΩΡΑ ΜΑΪΟΥ, Φιλότιμο: Ἡ ἑλληνικὴ λέξη ποὺ δὲν μεταφράζεται, neoskosmos.com/el/2017/06/26/features/φιλότιμο.

6.       Θεόδωρος Κατερινάκης, Ἡ ἔννοια τοῦ «φιλότιμου»: Σημασιολογία, παράδοση καὶ παγκοσμιοποίηση τοῦ ὅρου γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ταυτότητα σὲ μιὰ ἐποχὴ κρίσης, www.eleto.gr/ 10th Conference/Papers-and-speakers/10th_14-25-31

7.       Ιωάννα Φωτιάδη, Φιλότιμο, τὸ μυστικὸ τῶν ἑλληνικῶν ἐπιτευγμάτων,

www.kathimerini.gr/society/781108/filotimo-to-mystiko-ton-ellinikon

8.       Κώστας Γ. Καρδερίνης, Ταινίες μέ... Φιλότιμο (Greek Pride movies), www.mic.gr/cinema-theater/tainies-me-filotimo-greek-pride-movies

9.       Λάμπρος Πόλκας, Ἀνταγωνισμὸς καὶ φιλότης, Ἀρχαϊκὴ Ἐπικὴ Ποίηση: Ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα στὴν Ὀδύσσεια www.greek-language.gr

10.    ORTHODOXIANEWSAGENCY.GR, Ὁ αἰώνιος συμβολισμὸς τῶν Ἀκριτῶν

11.    Χάρις Κατάκη, Ἡ παραβατικότητα ὡς κοινωνικὸ φαινόμενο, ergastirio.eu/2012/09/22/i-paravatikotita-os-koinoniko-fainomeno.

12.    Vassiliou, Vasso G., and George Vassiliou. 1973. The Implicative Meaning of the Greek Concept of Filotimo. Journal of Cross-Cultural Psychology 4 (3): 326–341. (Tὁ υπονοούμενο νόημα τῆς ἑλληνικῆς ἔννοιας τοῦ φιλότιμου)