Σουλιώτικες φορεσιές, “Ταξίδι πολιτισμού και ιστορίας στην Ελλάδα μέσα από τις γυναικείες παραδοσιακές φορεσιές” (πηγή: epirusgate.gr)

Δημητρίου Μίχα 

Ι. Εἰσαγωγικὰ 

Τὸ μαντήλι εἶναι ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα πού ἔχουν ἐνεργὸ ρόλο στὸ λαϊκὸ βίωμα τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, ἐκφραζόμενο καὶ στὸ περιεχόμενο τῆς δημοτικῆς μούσας.

Μέ ὅποιο λειτουργικὸ σχῆμα - συνήθως τετράγωνο -, μὲ ὅποια ὑλικὴ σύνθεσι: βαμβακερό, μεταξωτό, μάλλινο ἢ λινὸ καὶ μὲ ὅποια χρωματική ἢ τεχνικὴ κεντήματος ἢ καλλιτεχνικῆς ἄλλης ποικιλτικῆς διακόσμησης, τὸ μαντήλι δὲν συνδέθηκε μόνο στὴν συμπλήρωσι τῆς γυναικείας ἢ ἀνδρικῆς χρήσης καὶ ἐνδυμασίας, ἀλλὰ σηματοδότησε καὶ προσωπικὲς καταστάσεις καὶ συμβολισμοὺς καὶ τὴν ἔκφρασι ἠθῶν καὶ ἐθίμων ποὺ σχετίζονταν μὲ χαρές, λῦπες, ὄνειρα, ἐπιθυμίες, ἔρωτες, ἀρραβῶνες, γάμους, με την πίστη καὶ ἁγνότητα, τὴν χηρεία, τὸν ἀποχαιρετισμό καὶ τὴν ξενιτιὰ καὶ μὲ τὸν θάνατο ἀκόμη.

Ἡ ἀναφορὰ του στὸν δημοτικὸ στίχο καὶ ἡ παρουσία του σὲ πολιτιστικὰ παραδοσιακὰ ἔθιμα καὶ δρώμενα, κρίνεται θεμελιακῆς σημασίας γιατὶ ἀναδεικνύει καὶ ἀποκαλύπτει μερικὲς φορὲς τὴν σιωπηλή γλώσσα τῶν συναισθημάτων, προβάλλοντας τήν ψυχικὴ σχέσι τοῦ λαϊκοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ μαντήλι, τόση ποὺ τοῦ προσάπτουν ἀκόμη καὶ ἱερότητα μὲ "θαυμαστές" ἰδιότητες καὶ δυνάμεις, ὅπως συμβαίνει μὲ τοὺς Ἀναστενάρηδες κατὰ τὴν πυροβασία· μιά ἀρχέγονη, ἰσχυρὴ ἐπικοινωνία μὲ τὸ θεῖον σὲ ἐκ-στατική κατάστασι τέτοια ποῦ ἐξασθενεῖ ὁ συνειδητὸς ἔλεγχος1

ΙΙ. Ἐτυμολογία- Μορφὲς τοῦ Μαντηλιοῦ  

Ἡ λέξι "μαντήλι"  εἶναι «δάνειο» ἀπὸ τὴν λατινικὴ (mantilium/mantelium, καὶ μάλιστα ὑποκοριστικὸ τοῦ mantile/mantele), χωρὶς νὰ ἔχει Ἑλληνικὴ ἐτυμολογικὴ ρίζα. Γι' αὐτὸ στὸ πνεῦμα τῆς ἁπλοποίησης τοῦ γιωτακισμοῦ,2 προτείνεται συνήθως ἡ γραφή μὲ –ι-. Ἡ ἱστορικὴ ὅμως γραφή ἀποδίδει τὴν λέξι μὲ –η- ἤδη ἀπὸ τὸν 2ον μ.Χ. αἰώνα ὅταν τὸ λῆμμα ἀπαντᾶται στὸν γραμματικὸ Πολυδεύκη μὲ τὸν τύπο «μανδήλιον».  

Στὸ μεσαιωνικὸ- Βυζαντινὸ λεξιλόγιο ἐμφανίζονται καὶ ἄλλες γραφὲς (π.χ. μαντέλλιον, μανδύλιον, μαντίλιν), ὅμως ἡ γραφή μὲ -η- (μανδήλιον, μαντήλιον, μαντήλι) κυριαρχεῖ στὰ κείμενα. Ὁ Ἐμμανουὴλ Κριαρὰς στὸ «Λεξικὸ τῆς μεσαιωνικῆς ἑλληνικῆς δημώδους γραμματείας (1100-1669), καταχωρεῖ τὴν λέξι ὡς «μαντήλι»  (τὸ), μανδήλι, μανδήλιν, μαντήλιν, μαντήλιον. Τὸ νοηματοδοτεῖ δὲ μὲ χρηστικὲς λειτουργίες: ὡς πετσέτα χεριῶν καὶ φαγητοῦ, ὡς κομμάτι ὑφάσματος μὲ ποικίλες διαστάσεις: ὡς κάλυμμα τοῦ κεφαλιοῦ, γιὰ ἐκκλησιαστικὴ λειτουργικὴ χρῆσι καὶ προπάντων ὡς πολλαπλὴ χειρονακτικὴ χρησιμότητα.

Στὴν πολιτιστικὴ διαχρονία «τὸ Μαντήλι» ἀνάλογα τὴν ἐποχὴ καὶ τὸ σχῆμα, τὸν τύπο καὶ τὴν λειτουργικότητὰ του ἔλαβε καὶ τὶς ἑξῆς ἐπωνυμίες : 

κρήδεμνον: γυναικεῖος κεφαλόδεσμος, φακιόλιον, μπόλια, τουλπάνι, τσεμπέρι, κόσμημα τοῦ κεφαλιοῦ κοπελιᾶς, κάλυμμα, σκέπασμα, καπάκι, σκέπασμα ἀγγείου, (τὸ)

 Ὁ Ὅμηρος γιὰ παράδειγμα καλύπτει θεὲς καὶ θνητὲς μὲ ξεχωριστά, πλουμιστὰ καὶ λάμποντα μαντήλια. Στο Ξ, Ἰλιάδος  184: «ἡ σεβαστή θεὰ Ἤρα ἐφόρεσε  τῆς κεφαλῆς μαντήλα, ὡραία καὶ ὁλοκαίνουργη ποὖχε τὴν λάμψι ἥλιου» (κρηδέμνῳ δ’ ἐφύπερθε καλύψατο δῖα θεάων). Στὸ  Χ, 470: Ἡ Ἀνδρομάχη, ἡ γυναίκα τοῦ Ἕκτορα, βλέποντας ἀπὸ τὰ τείχη τὴν ἀτίμωσι τοῦ ἄνδρα της, ἔντονα ταραγμένη λυγίζουν τὰ γόνατὰ της, καὶ «μακριὰ πετάχτηκαν οἱ ὡραῖοι κεφαλόδεσμοι, τὸ διάδημα καὶ ἡ λαμπρὴ μαντήλα καὶ τὸ δικτυωτὸ μαγνάδι ποὺ τῆς εἶχε χαρίσει ἡ χρυσὴ Ἀφροδίτη. («τῆλε δ’ ἀπὸ κρατὸς βάλε δέσματα σιγαλόεντα, / ἄμπυκα κεκρύφαλὸν τε ἰδὲ πλεκτὴν ἀναδέσμην / κρήδεμνὸν θ, ὃ ῥὰ οἱ δῶκε χρυσῆ Ἀφροδίτη») Ἐνῶ ἡ Πηνελόπη στὴν Ὀδύσσεια α’ 334 σκέπαζε, καλύπτοντας μπροστὰ της τὰ δυὸ της μάγουλα μὲ γεμάτο στολίδια λαμπρὸ μαντήλι. (ἄντα παρειάων σχομένη λιπαρὰ κρήδεμνα). Ἡ θεὰ δὲ Ἰνὼ προσφέρει τὸ δικὸ της «κρήδεμνον» στὸν Ὀδυσσέα γιὰ νὰ τὸν σώσει ἀπὸ τὸν πνιγμό. («τῆ δέ, τόδε κρήδεμνον ὑπὸ στέρνοιο τανύσσαι ἄμβροτον» Οδ. ε’ 344), κ.λπ .

Ἤδη τὸ μαντήλι ὡς κάλυμμα τῆς κεφαλῆς ἀπὸ τὴν καλαίσθητη ἐμφάνισι ἔχει προσλάβει ἠθικὴ διάστασι καὶ προσδιόριζε τὴν ἠθικὴ ὑπόστασι καθορίζοντας τὴν δέουσα στάσι καὶ συμπεριφορὰ τῆς γυναίκας στὸν κοινωνικὸ της χῶρο. Εἶναι ἡ ἐπὶ αἰῶνες λεγομένη «ἠθικὴ εἱρκτὴ τῆς καλύπτρας», ἡ ὁποία μὲ τὴν Ἰουδαϊκὴ , Χριστιανική, καὶ ἀργότερα Μουσουλμανικὴ ἠθικὴ τάξι, εἶχε διαμορφώσει τὸν «δέσμιον γυναικωνίτην» καὶ τὸν «κατ΄οἶκον ἐγκλεισμὸ» τῆς γυναίκας, ἀποκλειομένη ἀπὸ τὰ κοινωνικὰ καὶ πολιτικὰ δρώμενα. Ἡ κακῶς ἐννοουμένη θρησκευτικὴ ἐθιμική παράδοσι ἐπέβαλε "κανόνες", πού ὑπερίσχυσαν τῶν στοιχειωδῶν ἀτομικῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Εἶναι ἕνα θέμα για ξεχωριστή ἀναφορά.

Ἀντίθετα, τὸ «σουδάριον»: ἦταν μαντήλι γιὰ τὸν ἱδρώτα ἢ τὴν μύτη, Δωρικῆς ἀρχικά καταγραφῆς  μὲ γενικευμένη ὕστερα χρῆσι σὲ ὅλον τὸν ἀρχαῖο κόσμο. Οἱ Ρωμαῖοι  μιμούμενοι τοὺς Ἕλληνες χρησιμοποιοῦσαν τὸ «σουδάριον, μὲ παραλλαγὲς στὸ μέγεθος καὶ σχῆμα του, γιὰ τὴν ἴδια χρῆσι. Χρησιμοποιοῦσαν ἐπίσης καὶ τὸ γνωστὸ rιdimiculum, rιdiculum: δηλαδή «κάλυμμα δικτυωτὸ τῆς κεφαλῆς τῶν γυναικῶν», καὶ ἐπειδὴ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ τὸ φοροῦσαν καὶ "οἱ θηλυδρίαι καὶ διακεκλασμένοι" δηλαδὴ οἱ θηλυπρεπεῖς καὶ κουνιστοὶ, ἔλαβε ἀρνητικὴ σημασία, "γελοῖο/ος".  

Στὴν Καινὴ Διαθήκη: ἔχει τὴν κοινὴ πολύχρηστη σημασία ἑνὸς μαντηλιοῦ π.χ. στὸν Λουκᾶ : ιθ΄, 20: Κύριε, ἰδοὺ ἡ  μνᾶ,  ποὺ μοῦ έδωσες, τὴν ὁποίαν εἶχα φυλαγμένην και ἀσφαλισμένην σὲ ἕνα μανδήλι)3, ἀλλὰ καὶ τὸ «νεκρομάντηλον» μὲ τὸ ὁποῖο ἔδεναν τὴν κεφαλὴ τοῦ νεκροῦ, τυλίγοντὰς την χιαστὶ καὶ σφιχτὰ μὲ τὴν κάτω σιαγόνα. π.χ. Ἰωάν. 20,6-7   Ἔρχεται  λοιπόν ὕστερα ἀπὸ  αὐτὸν ὁ  Σίμων Πέτρος καὶ ἐμπῆκε στό μνημεῖον καὶ βλέπει τὰ  σεντόνια τοῦ σαβάνου νὰ εἶναι ἐκεῖ,  ἀλλὰ τό μαντήλι ποὺ εἶχε στὴν κεφαλή του δεν εὑρίσκετο  μὲ τὰ σάβανα, ἀλλὰ τυλιγμένο χωριστά σὲ μιὰ μεριά.4

Ἄλλες ὀνομασίες τοῦ μαντηλιοῦ:

κεκρύφαλος, (κάλυμμα ἀπὸ πλεκτὸ δικτυωτὸ καὶ λεπτὸ ὕφασμα, οἱ ἄκρες τοῦ ὁποίου ἐκρύβονταν μέσα στὸ ἴδιο ὕφασμα, μὲ τρόπο ποῦ ἐσκέπαζε ὁλόγυρα τὰ μαλλιά. Γιὰ τὸ σφιχτό αὐτὸ δέσιμο τῶν μαλλιῶν, λεγόταν καὶ σφιγκτὴρ).  Ἑλληνιστικῆς καὶ Ρωμαϊκῆς κυρίως ἐποχῆς.

φακιόλιον - (φακιόλι), εἶναι ἡ  Βυζαντινή ἐκδοχὴ τοῦ  κεκρύφαλου.

κεφαλόμακτρον (τό) ἐπίσης μαντήλι τῶν μαλλιῶν,  ἀπόδεσμος (ὁ ), δεσμότριχον (τό), ἐμπλόκιον (τό), σαβακάνθιον (τό) - λατινικὰ sudarium), σάττα (ἡ), στροφίον (τό) (μὲ δέσιμο τῶν ἄκρων γινόταν καὶ εἶδος ἐσωρούχου), σφενδόνη (ἡ ),  χειρόμακτρον (τό) : ὀνομασίες δηλαδή πάλι γιὰ τὸ μαντήλι κεφαλιοῦ. 

χειρεκμαγεῖον (τὸ ) : μαντήλι τῶν χεριῶν

Ἀὴρ ἤ Ἀέρας:  εἶναι ὀρθογώνιο μαντήλι - κάλλυμα, μὲ τὸ ὁποῖο καλύπτονται τὰ Τίμια Δῶρα τόσο στὴν Ἱερὰ Πρόθεσι, ὅσο καὶ στὴν Ἁγία Τράπεζα , κατὰ τὴ Μεγάλη Εἴσοδο μάλιστα ὁ Ἀέρας φέρεται στὴν πλάτη τοῦ Ἱερέα ἤ τοῦ Διακόνου.

Μάκτρον: εἶναι τὸ κόκκινο μαντήλι, ποὺ χρησιμοποιείται στὴν Θεία Μετάληψι.

«ἀμανέτι, (τάμα) εἶναι τὸ κόκκινο μαντήλι, τὸ ὁποῖο κρατοῦν μὲ τὶς εἰκόνες οἱ Ἀναστενάρηδες κατὰ τὴν πυροβασία, ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον ἱερὰ ἐθιμικὰ τους κειμήλια τῆς Χριστιανικῆς πίστης (μέ παγανιστικές καταβολές). Τά θεωροῦν ἄξια εὐσέβειας καὶ τιμῆς καὶ ἄκρως εὐετηρικά, ἰσοδύναμα μὲ τὶς «εὐλογίες» τῶν ταμάτων.

pocket square ἤ pochette Τελευταίως (τέλη τοῦ 19ου αἰώνα) μὲ τὴν ἐμφάνισι τοῦ ἀνδρικοῦ κουστουμιοῦ, ἔχουμε καὶ τὴν προσθήκη ἑνὸς μαντηλιοῦ τσέπης, τὸ  γνωστό, τετράγωνο κομμάτι ὑφάσματος τὸ ὁποῖο τοποθετεῖται στὴν ἐξωτερικὴ τσέπη τοῦ σακακιοῦ τῶν ἀνδρῶν γιὰ αἰσθητικοὺς λόγους. Φυσικά και με πολλές άλλες χρηστικές σημασίες.

Σημειώσεις

1.     Κώστας Πινέλης, Το μαντήλι στα έθιμα, στην λαϊκή πίστη και λατρεία της Θράκης, www.eidisis.gr/apopseis

2.     Ἰωτακισμὸς ὀνομάζεται τὸ φωνητικὸ φαινόμενο κατὰ τὸ ὁποῖο ἡ προφορὰ μιᾶς σειρᾶς φωνηέντων καὶ διφθόγγων τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας (η, υ, ει, οι, ηι, υι) ἐξομοιώθηκε μὲ αὐτὴν τοῦ φθόγγου i (ἰῶτα). Οἱ μεταβολὲς αὐτὲς στὸ φωνηεντικὸ σύστημα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας συνέβησαν κυρίως κατὰ τὴν περίοδο τῶν τριῶν τελευταίων αἰώνων π.Χ. καὶ ὁλοκληρώθηκαν τὸν 10ὁ μ.Χ. αἰῶνα μὲ τὸν ἰωτακισμὸ τοῦ υ καὶ τῶν διφθόγγων οἱ καὶ υι (που τότε προφέρονταν [y], σὰν τὸ γαλλικὸ u) .Ἰωτακισμὸς - Βικιπαίδεια .

3.     Λουκ. ιθ΄, 20: Κύριε, ἰδοὺ ἡ μνᾶ σου, ἣν εἶχον ἀποκειμένην ἐν σουδαρίῳ),

4.     Ιω. 20,6-7 : «ἔρχεται οὖν Σίμων Πέτρος ἀκολουθῶν αὐτῷ, καὶ εἰσῆλθεν εἰς τὸ μνημεῖον καὶ θεωρεῖ τὰ ὀθόνια κείμενα, καὶ τὸ σουδάριον, ὃ ἣν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ, οὐ μετὰ τῶν ὀθονίων κείμενον, ἀλλὰ χωρὶς ἐντετυλιγμένον εἰς ἕνα τόπον» 

πηγή: bourouliti.wordpress.com, category, βυζαντινή-βελονιά.jpg