Στις  προηγούμενες αναρτήσεις είδαμε τους παράγοντες που συνετέλεσαν τόσο στην έναρξη όσο και στην εξέλιξη της επανάστασης του 1821.Το διεθνές πλαίσιο, το πατριαρχείο και την ιεραρχία, τους κοτζαμπάσηδες, τους κλέφτες και αρματολούς, τους νησιώτες και τους Φαναριώτες.

Δεν μένει παρά να δούμε και τον βασικό πρωταγωνιστή της επανάστασης, τον σκλαβωμένο λαό που αποζητούσε την δική του λύτρωση απ’ τους δυνάστες του, τον απλό Ρωμιό, τον ραγιά.

Ο Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του θα γράψει: «Η γαλλική επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε κατά τη γνώμη μου να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου». Πρωτύτερα, (πριν δηλαδή τη γαλλική επανάσταση) τα έθνη δεν εγνωρίζοντο». Ο Κολοκοτρώνης μιλά για έθνη, που δεν εγνωρίζοντο. Αλλά μιλά για έθνη, που προϋπήρχαν της Γαλλικής επανάστασης.

Η κρατούσα περί έθνους άποψη στηρίζεται σήμερα κυρίως στις θεωρητικές επεξεργασίες του Ερικ Χομπσμπάουμ που υποστηρίζει πως το έθνος αποτελεί σχετικά σύγχρονο δημιούργημα στον βαθμό που αυτό παίρνει την μορφή του σύγχρονου εδαφικά προσδιρισμένου κράτους, του «εθνικού κράτους». Αυτή η θέση εδράζεται στην αντίληψη πως το εθνος είναι το νομιμοποιητικό στοιχείο της πολιτικής κυριαρχίας του κράτους, το οποίο και προσδιορίζεται και ως ο φυσικός του φορέας.

Στην άποψη αυτή αντιπαρατίθεται μια άλλη σχολή σκέψης, η οποία ανάγει την γένεση του ελληνικού έθνους μεταξύ 10ου και 13ου αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή οικοδομείται μια νέα θρησκεία σε ανθρωποκεντρικό κατά την ελληνική αντίληψη περιβάλλον. Κρίνεται και η αντιπαράθεση της ελληνικής αντίληψης κόντρα στην δεσποτική αντίληψη της Ορθοδοξίας και ειδικά μετά την άλωση της Πόλης το 1204 ap;ο τους σταυροφόρους.
Η τρίτη άποψη ανάγει την γένεση του ελληνικού έθνους στην αρχαία Ελλάδα και η ύπαρξή του μέχρι σήμερα είναι αδιάλειπτη (Παπαρηγόπουλος).
Ο Ν. Σβορώνος είναι σαφής:
“...Η εθνολογική διάκριση ανάμεσα στους διαφόρους λαούς-εθνότητες της Αυτοκρατορίας, έστω και λόγω των γλωσσικών τους διαφορών, που για τους συγχρόνους ήταν δείγμα περισσότερο ή λιγότερο εθνολογικών διαφορών, δεν είχε πάψει να υφίσταται... Οι Έλληνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, δίπλα στο κοινό όνομα Ρωμαίος (Ρωμιός), που δίνεται σε όλους του υπηκόους της Αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από εθνολογική προέλευση, χρησιμοποιούν ήδη από τον 6ο αιώνα τον όρο Γραικός, παλαιό όνομα των Ελλήνων, όταν θέλουν να δηλώσουν την ελληνική τους εθνότητα και να διακριθούν από τους μη ελληνικούς πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας.
Τον όρο Γραικός τον βρίσκουμε στον ιστορικό Πρίσκο (6ος αι.), που αναφέρει ότι κάποιος που μιλάει ελληνικά θεωρείται «Γραικός το γένος», στον Προκόπιο, που τον χρησιμοποιεί δίπλα στον όρο Έλλην για τους κατοίκους της Ελλάδας, στον Ησύχιο που ερμηνεύει «Γραικός, Έλλην», στον Θεόδωρο Στουδίτη, στον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο (10ος αι.), στον Κεδρηνό και σε άλλους. Στους μεταγενέστερους ιστορικούς ο όρος απαντά συχνότερα. ’λλωστε ο ίδιος ο όρος Έλλην, αν είχε χάσει την εθνολογική του σημασία για τους λογίους, είναι πολύ πιθανόν ότι διατηρήθηκε, δίπλα στον όρο Ρωμαίος, στον ελληνικό λαό, όπως φαίνεται από μερικά δημοτικά τραγούδια, που, μολονότι δεν είναι αρχαιότερα από τον 15ο αιώνα, μπορούν να απηχούν παλαιότερες καταστάσεις. Ιδιαίτερα ο όρος φαίνεται να διατηρήθηκε στους κατοίκους της Ελλάδας, η οποία κράτησε άλλωστε το όνομα της ως όνομα γεωγραφικής ενότητας, και στην οποία το όνομα ελλαδικός που δίδεται στους κατοίκους ήδη πριν από τον 6ο αιώνα, υπενθυμίζει την ελληνική τους καταγωγή· ακόμη, σε περιοχές όπως τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, και κυρίως τα παράλια του Πόντου, όπου η ανάμνηση της ελληνικής καταγωγής των κατοίκων τους έμεινε ζωντανή. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος διακρίνει εθνολογικά τους κατοίκους της Μάνης από τους γείτονες Σλάβους του Ταϋγέτου και  ξέρει ότι κατάγονται «εκ των παλαιοτέρων Ρωμαί- ων», και, ακόμη, ότι στην εποχή του «παρά των εντοπίων Έλληνες προσαγορεύονται», γιατί σε παλαιότερα χρόνια ήταν ειδωλολάτρες «κατά  τους παλαιούς Έλληνας». Ο ίδιος, μιλώντας για το θέμα Παφλαγονίας και το «έθνος» των Παφλαγόνων, διακρίνει τις παραθαλάσιες πόλεις (Σινώπη Αμάσεια, Τήιον και Αμινσός), για τις οποίες γράφει: «Ελληνίδες εισί πόλεις και Ελλήνων άποικοι». Το θέμα Χαλδαίας και η Τραπεζούς «Ελλήνων εισί άποικίαι». Ας προστεθεί, ακόμα, ότι η γλώσσα που μιλούν οι Έλληνες  της Αυτοκρατορίας δεν έπαψε να ονομάζεται ελληνική.Η χρήση αυτή του όρου Έλλην με την εθνολογική του σημασία και η κάποια ταύτιση του όρου Ρωμαίος με τον όρο Έλλην θα γενικευθούν στους κατοπινούς αιώνες.

Από τους ελληνιστικούς λοιπόν χρόνους, και κυρίως από τον 3ο μ.Χ. αιώνα, μέσα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, και ύστερα στο Βυζάντιο, η εξάπλωση του αρχαίου Ελληνισμού στην Ανατολή και η συνεχής αφομοίωση ξένων στοιχείων, εθνολογικών και πολιτιστικών, καταλήγει στον σχηματισμό μιας νέας ιστορικής σύνθεσης, με διαφορετικές εθνολογικές αναλογίες και διαφορετικό συνειδησιακό περιεχόμενο, στον μεσαιωνικό ή βυζαντινό Ελληνισμό. Οι διαφορές αυτές, που τονίζονται άλλωστε από τον ίδιο τον βυζαντινό Ελληνισμό, ως το σημείο που να ξεχωρίσει ο ίδιος τον εαυτό του από τον αρχαίο, να απαρνηθεί το ίδιο του το όνομα και να διακόψει στη συνείδηση του την πολιτιστική του συνέχεια, επιβάλλουν βέβαια την ποιοτική διαφοροποίηση του μεσαιωνικού Ελληνισμού από τον αρχαίο (το επίθετο μεσαιωνικός δεν εκφράζει εδώ μόνο μια χρονολογική, αλλά και κάποια ποιοτική διαφορά). Όμως τα στοιχεία της αδιάκοπης πολιτιστικής και ως ένα σημείο της εθνολογικής συνέχειας, που, έστω και λανθάνοντα στη συνείδηση του, υπάρ- χουν και δρουν στην πραγματικότητα (το πιο χειροπιαστό είναι η ελληνική γλώσσα), εμποδίζουν να δούμε στον μεσαιωνικό Ελληνισμό έναν νέο λαό, μια καινούργια εθνότητα, άσχετη, ή με κάποια μόνο μακρινή σχέση με τον αρχαίο Ελληνισμό, αλλά μας κάνουν να βλέπουμε σε αυτόν μια νέα φάση του ίδιου λαού, που με την ενηλικίωση αλλάζει τη φυσιογνωμία του. 0 ίδιος αυτός λαός, η ίδια αυτή εθνότητα, όταν οι νέες συνθήκες θα προκαλέσουν το προοδευτικό αδυνάτισμα της Αυτοκρατορίας, ως τη διάλυση της, και κατά συνέπεια την υποχώρηση της οικουμενικής χριστιανικής ιδέας, θα αρχίσει να παίρνει συνείδηση του εαυτού του και της ιστορικής του συνέχειας, να ξανασυνδέεται με τον αρχαίο Ελληνισμό και, γεφυρώνοντας το πολιτιστικό του χάσμα, να δημιουργεί ξανά έναν πολιτισμό με λαϊκές ρίζες, με έναν λόγο να δημιουργεί Ελληνική εθνική συνείδηση”.
Υπάρχει ένα αδιάσειστο στοιχείο που δείχνει την ύπαρξη της εθνικής συνείδησης στον βυζαντινό Ελληνισμό. Ο ανελέητος διωγμός των Ελλήνων από τον 4ο μέχρι και τον 10ο αιώνα. Πρόκειται για την δεύτερη μεγαλύτερη γενοκτονία στην ιστορία της ανθρωπότητας μετά την γενοκτονία των Ινδιάνων της Αμερικής. Οι ιστορικοί εκτιμούν πως 30 εκατομμύρια Έλληνες εξοντώθηκαν από τους χριστιανούς βυζαντινούς αυτοκράτορες και την εκκλησιαστική ιεραρχία.

Στις 29 Μαΐου 1453 ο Μωάμεθ ο Β’ καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη. Η Ορθόδοξη Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπαψε πια να υφίσταται και στη θέση της ιδρύθηκε και αναπτύχθηκε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, της οποίας η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε από την Αδριανούπολη στην Κωνσταντινούπολη όπου και μετονομάστηκε  από τους Τούρκους Κονσταντινιγιέ. Αντίθετα το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης έλαμψε με την ανάδειξη σε πατριάρχη του ανθενωτικού Γεννάδιου Σχολάριου καθ ́ υπόδειξη του Μωάμεθ λαμβάνοντας από τον ίδιο και διάφορα πρόσθετα προνόμια μέχρι ακόμα και οθωμανική φρουρά.
Ο Μωάμεθ Β ́ επέβαλε στον πατριαρχικό θρόνο τον ανθενωτικό μοναχό Γεννάδιο (κατά κόσμον Γεώργιο Σχολάριο). Ο σουλτάνος δέχτηκε τον νέο Πατριάρχη σαν ηγεμόνα, του έδωσε «δεκανίκιον», ήτοι πατριαρχική ράβδο που στο πάνω μέρος έχει ένα χρυσό μήλο και οι Τούρκοι την λένε «χαζράνι» – δείγμα της εξουσίας του και αφού τον συνόδεψε μέχρι την πύλη «άνεβίβασεν αὐτόν εἰς ἵππον εὐπρεπισμένον» (Γεώργιος Σφραντζής), ενώ τιμητική φρουρά τον συνόδεψε έως την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, που ήταν η πρώτη έδρα του Πατριαρχείου μετά την Άλωση.
Ο σουλτάνος είπε στον Γεννάδιο: «Πατριάρχευε ἐν εἰρήνῃ καὶ ἔχε τὴν φιλίαν Ἡμῶν ἐν οἷς χρἠζοις καὶ ἐθέλοις, ἔχων πάντα τὰ προνόμια τῶν προκατόχων σου», (Αθανάσιος Υψηλάντης). Όμως πέρα από τα θρησκευτικά και πνευματικά προνόμια, ο σουλτάνος έδωσε στον Γεννάδιο και πολιτικά προνόμια. Έτσι ο Πατριάρχης αναδείχθηκε σε πολιτικό αρχηγό όλων των υπηκόων χριστιανών τον σουλτάνου. Ήταν δηλαδή Μιλλέτ-μπασης, που σημαίνει θρησκευτικός ηγέτης.
Εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας για φορολογικούς και γραφειοκρατικούς κυρίως λόγους, η βασική διάκριση των πληθυσμών ήταν με βάση το θρήσκευμα. Η οθωμανική διοίκηση ενδιαφερόταν για τη φορολογία. Εφ́ όσον αποδίδονταν οι φόροι, δέν την ενδιέφερε τί περαιτέρω έκαναν. Μπορούσαν να λειτουργούν τα σχολεία τους, να επιδίδονται στο εμπόριο και να λειτουργούν στο δικό τους θεό. Την τελική ευθύνη για την καλή τους συμπεριφορά είχε ο ορθόδοξος πατριάρχης, ο οποίος ήταν εκπρόσωπος όλων των χριστιανών τής αυτοκρατορίας. Ήταν ανώτατη θρησκευτική αρχή και υπόλογος έναντι τού σουλτάνου, ένα είδος υπουργού επί των χριστιανικών υποθέσεων. Είχε το δικαίωμα να επιβάλει φόρους και να απονέμει δικαιοσύνη στους ορθόδοξους. Ήταν ο δεσπότης των χριστιανών, κληρονόμος τού τίτλου των αυτοκρατόρων τού Βυζαντίου.
Αγράμματη η συντριπτική πλειονότητα των Ρωμιών, αμόρφωτοι κολίγοι στα χωράφια των κοτζαμπάσηδων, και των Οθωμανών γαιοκτημόνων και καθημερινά θύματα της ασυδοσίας των αγάδων και της οθωμανικής διοίκησης. Με τον δικό τους ιδρώτα και πάνω στις δικές τους πλάτες πλούτιζαν Οθωμανοί διοικητές, κοτζαμπάσηδες και δεσποτάδες. Τα λιγοστά σχολεία λειτουργούσαν κυρίως για την αναπαραγωγή του απαραίτητου ιερατικού προσωπικού. Τα βάσανα του ελληνικού λαού, το κλίμα της ανασφάλειας μέσα στο οποίο ζούσαν στα πλαίσια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι δυσβάστακτοι φόροι της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η βία η οποία υπήρχε από πλευράς του κράτους, από πλευράς δυνάμεων που σχετίζονταν με το κράτος ή ήταν ανεξέλεγκτες σε σχέση με το κράτος, μετέτρεπαν τη ζωή των κατοίκων σε μια βαρύτατη συναισθηματική κατάσταση. Τους ανάγκαζε να βρουν λύσεις και διεξόδους και άλλοι απ’ αυτούς έφευγαν, άλλοι απ’ αυτούς αντιδρούσαν, άλλοι απ’ αυτούς γίνονταν κλέφτες και τελικά έφτασε η ώρα της οριστικής συναισθηματικής θέσης και ιδεολογικής απόφασης να τελειώσουμε πια με αυτή τη ζωή, δεν πάει άλλο θέλουμε την απελευθέρωσή μας από την οθωμανική πλευρά.

Γιάννης Μότσης