Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - Κλέφτες και αρματολοί

adelfotita Αδελφότητα Ζωτικιωτών Αθήνας”

Σύλλογος Ζωτικιωτών "Η ΒΡΥΤΖΑΧΑ"

Πέμπτη, 25/04/2024

Σύνδεση / εγγραφή

Αρχείο φωτογραφιών

Η Αδελφότητα Ζωτικιωτών στο Facebook

Ο Σύλλογος Ζωτικιωτών στο Facebook

Δημοφιλή άρθρα

Διαδικτυυακές Δημ. Υπηρεσίες

Ελληνικό Κτηματολόγιο

Α.Α.Δ.Ε.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - Κλέφτες και αρματολοί

Η τουρκική κατάκτηση δημιούργησε τις συνθήκες για την ανάπτυξη ενός ρεύματος, που οδηγούσε τους κατοίκους από τις πεδινές περιοχές προς τους ορεινούς όγκους.

Μπροστά στην απειλή της σφαγής ή της αιχμαλωσίας οι πληθυσμοί πεδινών οικισμών ή και μεμονωμένα άτομα έπαιρναν τον δρόμο που οδηγούσε μακριά από την ταπείνωση και τον εξευτελισμό.

Πόση έκταση πήρε αυτή η αναγκαστική μετοίκηση μας είναι άγνωστο, είναι όμως βέβαιο ότι για την επιλογή των τόπων της νέας εγκαταστάσεως βασική προϋπόθεση ήταν η εξασφάλιση όρων μιας ελεύθερης διαβιώσεως, απαλλαγμένης από την καταπίεση της τουρκικής εξουσίας, από τον κίνδυνο του εξανδραποδισμού και από τις καταστροφές που δημιουργούσαν άτακτα στρατιωτικά στίφη ή τακτικός στρατός που μετακινιόταν για πολεμικές επιχειρήσεις από τόπο σε τόπο. Αρκεί να επισκεφθεί κανείς και σήμερα ορισμένα χωριά της Ηπείρου, της κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας, της Στερεάς και της Πελοποννήσου για να διαπιστώσει ότι την απομόνωση ζητούσαν οι πληθυσμοί που κατέφευγαν εκεί προσπαθώντας να γλιτώσουν από τις συνέπειες της γειτνιάσεως με τουρκικούς στρατιωτικούς ή διοικητικούς σταθμούς. Στους οικισμούς αυτούς διαμορφώθηκε μια ζωή καινούρια, που την πορεία της ρύθμισε όχι μόνο ο άνθρωπος αλλά και η φύση. Οι φυγάδες ήξεραν ότι, στην πρώτη περίοδο τουλάχιστον, θα αντιμετώπιζαν οξύτατο το πρόβλημα της τροφής. Το χώμα για την καλλιέργεια ήταν λιγοστό, το νερό συχνά σπάνιο, οι καιρικές συνθήκες τον χειμώνα δυσμενείς, ώστε να συντελούν σε μια πολυήμερη και πολύμηνη κάποτε απομόνωση από τον κόσμο του κάμπου. Για την επιβίωση χρειαζόταν σκληρός αγώνας, που είχε ως συνέπεια τόσο την ανάπτυξη σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων όσο και τη δημιουργία μιας νοοτροπίας και μιας ψυχοσυνθέσεως διαφορετικής.

Μέσα στα πλαίσια της καινούριας ζωής οι οικογένειες και τα άτομα ξαναγύριζαν στις αρχέγονες πηγές ζωής, στην κτηνοτροφία και στη γεωργία. Στις ανώμαλες όμως περιστάσεις - όπως ήταν η πρώτη περίοδος της τούρκικης κατακτήσεως - στους ορεινούς πληθυσμούς δημιουργείται και η ψυχοσύνθεση του αντάρτη, του ανυπότακτου, που αρνείται να συμβιβαστεί με την εξουσία και καταφεύγει, και για την ηθική του ικανοποίηση, και για την επιβίωσή του, στην αρπαγή, μοναδικό τις περισσότερες φορές μέσο για τη συντήρησή του.

Από τους οικισμούς αυτούς προήλθαν σε μεγάλο ποσοστό οι κλέφτες, που με το πέρασμα των χρόνων, κυρίως στον 18ο αι., απετέλεσαν την έκφραση ενός έντονου φιλελευθερισμού και απλώθηκαν σε όλο τον ελληνικό χώρο, από την Μακεδονία ως την Πελοπόννησο.

Για να φθάσει όμως ο κλέφτης να γίνει ο θρυλικός αγωνιστής της ελευθερίας, όπως μας τον παρουσιάζουν τα δημοτικά μας τραγούδια και η παράδοση, χρειάσθηκε να περάσουν τρεις περίπου αιώνες μετά την Άλωση. Τα ελάχιστα στοιχεία που έχουμε για κλέφτες στον 18ο αιώνα αναφέρονται σε πράξεις που μόνο σαν ληστεία θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν. Είναι άλλωστε γενικά παραδεκτό ότι οι κλέφτες στους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας δεν είχαν συνείδηση ότι αγωνίζονται για την ελευθερία του συνόλου.
Οι αγώνες τους, οι ατομικές τους επιτεύξεις και επιδιώξεις περιορίζονταν σε μια στενή εδαφικά περιοχή, σε μια μικρή ομάδα, τα συμφέροντα της οποίας υπεράσπιζαν. Πολύ αργότερα, δύο ή τρεις γενεές πριν από την επανάσταση του 1821, οι κλέφτες θα γίνουν οι πυρήνες των στρατιωτικών σωμάτων αντιστάσεως εναντίον των τουρκικών αυθαιρεσιών. Η τούρκικη εξουσία θα οργανώσει τότε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον τους ή θα αναγκασθεί να λάβει άλλα μέτρα στις περιοχές που άκμαζε η κλεφτουριά, με σκοπό να τους δελεάσει ή να τους εξουδετερώσει.

Οι κλέφτες άρχισαν να δείχνουν πως είναι μια δύναμη που μπορούσε να κλονίσει τα θεμέλια της τούρκικης κυριαρχίας. Πρώτες ενδείξεις για την μεταβολή του κλέφτικου χαρακτήρας βρίσκουμε σε ενθυμήσεις και σε άλλα κείμενα της εποχής. Θα μπορούσαμε να σημειώσουμε πως η δράση τους άρχισε να γίνεται γνωστή και να υπολογίζεται και έξω από τον ελληνικό χώρο.

Αυτός ο θεσμός των κλεφτών, των ανδρών που απετέλεσαν τη «μαγιά της λευτεριάς» κατά τον εύστοχο χαρακτηρισμό του Μακρυγιάννη, θα μείνει για πολύ ακόμη, ίσως για πάντα, άγνωστος στις οργανωτικές του λεπτομέρειες. Οι πληροφορίες που έχουμε για την τακτική που χρησιμοποιούσαν, για τον οπλισμό τους, για τη νοοτροπία και την ψυχοσύνθεσή τους δεν είναι παλαιότερες από το τέλος του 18ου αι. Κάποτε μοναδική μας πηγή είναι μερικές ισχνές ειδήσεις, σκόρπιες σε απομνημονεύματα αγωνιστών, κυρίως όμως όσα ξέρουμε για την κλεφτουριά οφείλονται στην παράδοση, που την κατέγραψε ο γνωστός συλλέκτης δημοτικών τραγουδιών Faurie στην εισαγωγή της γνωστής συλλογής του. Όσο όμως και αν είναι σχετικά νεώτερες οι ειδήσεις αυτές, δεν παύουν να είναι πολύτιμες γιατί - όπως σωστά έχει παρατηρηθεί - ο τρόπος ζωής των κλεφτών της εποχής του Faurie δεν θα είχε αλλάξει, στις βασικές του μορφές, από τα παλαιότερα χρόνια. Κάθε ομάδα κλεφτών αριθμούσε γύρω στα 50 παλικάρια, χωρίς να αποκλείεται και μεγαλύτερος αριθμός. Άγραφοι νόμοι και συνήθειες σφυρηλατημένες στον χρόνο ρύθμιζαν τις σχέσεις των κλεφτών μεταξύ τους και με τον καπετάνιο, τον μόνο που μπορούσε να κρίνει και να αποφασίζει για ό,τι αφορούσε την ομάδα του και τα παλικάρια του. Το αξίωμά του ο καπετάνιος το χρωστούσε αποκλειστικά στις ικανότητές του, πράγμα που τον ανέβαζε στη συνείδηση των κλεφτών.
Η τακτική της ενέδρας και του αιφνιδιασμού ήταν η μόνη που γνώριζαν οι κλέφτες στις συγκρούσεις τους με τους Τούρκους. Αυτή η τακτική, που τόσο αποτελεσματική υπήρξε και κατά την επανάσταση του 1821, αλλά και σε μεταγενέστερα απελευθερωτικά κινήματα στον ελληνικό χώρο και αλλού, ο κλεφτοπόλεμος, ευνοήθηκε από την ορεινή διαμόρφωση του εδάφους. Βασικό στοιχείο του κλεφτοπολέμου ήταν το γιουρούσι, που η επιτυχία του ήταν πάντα εξαρτημένη από την αποφασιστικότητα, τον ενθουσιασμό και την ταχύτητα των ενεργειών. Στο γιουρούσι, εκτός από την ομαδική προσπάθεια, σημασία είχε περισσότερο η προσωπική ικανότητα και πρωτοβουλία.
Ο κλέφτης έπρεπε να κινηθεί μέσα στα πλαίσια που είχαν αποφασισθεί πριν από την έναρξη της επιχειρήσεως, μπορούσε όμως και να αντιμετωπίσει χωρίς περιορισμούς τακτικής τον αντίπαλο, αν αυτό φαινόταν αποτελεσματικότερο. Στις επιθέσεις που έκαναν οι τούρκοι εναντίον των κλεφτών η τακτική της άμυνας στηριζόταν στα ταμπούρια, που ήταν τις πιο πολλές φορές φυσικά οχυρώματα. Τα τεχνικά οχυρώματα κατασκευάζονταν μόνο όταν οι συνθήκες του εδάφους-το απαιτούσαν, πράγμα όμως σπάνιο για τα ελληνικά βουνά.
Πλούσιες είναι οι πληροφορίες που συγκέντρωσε ο Faurie για την καθημερινή ζωή των κλεφτών στα λημέρια και για την πολεμική άσκησή τους, που τους προετοίμαζε για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση του εχθρού. Η σκοποβολή και η λιθοβολία, το πήδημα και το τρέξιμο - αγαπητή ενασχόληση των κλεφτών στις πλαγιές των βουνών - συνδυασμένα με τις κακουχίες και τις σωματικές ταλαιπωρίες έδωσαν στους κλέφτες τα εφόδια για τον αγώνα του 1821.
Το «σύστημα των Κλεπτών», που ήταν κατά τον Ι. Φιλήμονα «το πρότυπον πολεμικόν σχολείον της μελλούσης μεταβολής, σχηματίζον την πρώτην στρατιωτικήν δύναμιν της Ελλάδος», ξεκίνησε από ομάδες, που ο τρόπος της δράσεώς τους θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ληστρικός. Η μεταμόρφωση όμως που πραγματοποιήθηκε κάτω από την επίδραση πολλών παραγόντων, και κυρίως των πολεμικών γεγονότων που διαδραματίσθηκαν στις ελληνικές χώρες κατά τον 18ο αιώνα, ήταν τόση και τέτοια, ώστε να θεωρείται η κλεφτουριά, μαζί με το αρματολίκι, για το οποίο θα γίνει λόγος σε επόμενο τεύχος της Εφημερίδας, οι πυρήνες και οι βάσεις για την παρασκευαζόμενη εξέγερση, που θα στηριζόταν στους «σταυραϊτούς του Ολύμπου» και «ξεφτέρια των Αγράφων», όπως είχε ονομάσει τους κλεφταρματολούς ο Ρήγας.
Οι πολιτικές και οικονομικές πραγματικότητες της Στερεάς Ελλάδος, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τουλάχιστον τα διακόσια τελευταία χρόνια πριν την επανάσταση του 1821 αλλά και πριν, σχετίζεται με ένα φαινόμενο που ονομάζεται το φαινόμενο του αρματολισμού. Καθώς η περιοχή αυτή είναι εξαιρετικά ορεινή με δύσκολα και δυσπρόσιτα βουνά με αποτέλεσμα οι Οθωμανοί, όπως είχαν πράξει και σε άλλες ορεινές περιοχές των Βαλκανίων, βορειότερα από την Στερεά Ελλάδα, να αποφασίσουν εκεί στον 15ο και 16ο αιώνα, ότι δεν θα δώσουν τελικά προσπάθεια, και δεν θα ξοδέψουν στρατό, και χρήμα, και κόπο για να ελέγξουν με πληρότητα τα ψηλά βουνά και να στείλουν εκεί κανονική οθωμανική διοίκηση και να έχουν φρουρές και στρατεύματα κ.τ.λ., αλλά θα αφήσουν τα ψηλά βουνά, τα ψηλά βουνά όχι τα ημιορεινά, τα ψηλά βουνά που είναι δύσκολο να τα φθάσει κανείς από τις πεδιάδες όπου βρίσκονταν τα στρατεύματά τους, οι φρουρές τους κ.τ.λ., αρκεί τα ψηλά βουνά να τους πληρώνουν έναν φόρο κατ’ αποκοπήν που θα πει έτσι συνολικά βγαλμένο, που ήταν εξαιρετικά ευμενές αυτό, διότι τα βουνά πλήρωναν στην ουσία έναν υποτυπώδη φόρο, maktu, όπως λεγόταν κατ ́ αποκοπήν, ο οποίος δίδονταν στις οθωμανικές αρχές που βρίσκονταν στις πεδιάδες, τις πόλεις δηλαδή και κωμοπόλεις των πεδιάδων. Λόγω του γεγονότος ότι τα ψηλά βουνά έμεναν εκτός οθωμανικού οφθαλμού, μια και δεν κατοικούσαν εκεί Τούρκοι, οι Οθωμανοί επέλεξαν από τον 15ο αιώνα να ορίσουν ως δικό τους οφθαλμό έναν ντόπιο άνθρωπο, ντόπιους ανθρώπους θα έλεγα, των βουνών δηλαδή, των ψηλών βουνών, που είχε τη γλώσσα των ανθρώπων που κατοικούσαν σ ́αυτά τα βουνά, το θρήσκευμα των ανθρώπων που κατοικούσαν σ ́αυτά τα βουνά, αλλά ήταν δικός τους δημόσιος υπάλληλος, ονομάστηκε αρματολός, επιλέγονταν με βάση κριτήρια ρωμαλεότητας, πόσο κύρος είχε στην περιοχή, πόσο ήταν δυνατόν δηλαδή να φέρνει τον έλεγχο της περιοχής. Αυτός ο αρματολός είχε παλικάρια, είχε ένα ένοπλο σώμα που τον περιέβαλε. Το ένοπλο αυτό σώμα και ο αρματολός, πληρώνονταν από την περιοχή τους πάνω στα βουνά, αυτή την περιοχή όφειλε να την παρακολουθεί συνεχώς, να ελέγχει να μην υπάρχει κινητικότητα κλεφτών, διότι οι Οθωμανοί τοποθέτησαν εκεί πάνω τους αρματολούς για να σταματούν τους κλέφτες, να συλλαμβάνουν τους κλέφτες οι οποίοι είχαν ορμητήριο τα βουνά, χτυπούσαν και περιοχές των βουνών αλλά κατά κύριο λόγο χτυπούσαν οι κλέφτες περιοχές των ημιορεινών, των πεδιάδων και των κωμοπόλεων, περιοχές τις οποίες οι Οθωμανοί έλεγχαν με πληρότητα και ήθελαν να μην εκτίθενται σε κινδύνους, ούτως ώστε να είναι παραγωγικές περιοχές, να έχουν τα εισοδήματα και τέλος πάντων τον έλεγχο των πραγμάτων.

Αυτοί λοιπόν οι αρματολοί ήταν δημόσιοι υπάλληλοι των Οθωμανών, και τα παλικάρια τους ήταν στην ουσία υπάλληλοι των Οθωμανών, Πληρώνονταν από τα χωριά, είχαν διάφορα εισοδήματα από στενά τα οποία φύλαγαν, καθώς μπορούσαν να παίρνουν ένα αντίτιμο για τις υπηρεσίες αυτές από τους διερχομένους, και το οθωμανικό κράτος τους απήλλασσε από την φορολογία, ήσαν αφορολόγητοι, διότι ανήκαν στους askeri, ήσαν αφορολόγητοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Αυτοί λοιπόν οι αρματολοί, μετά τα μέσα του 17ου αιώνα είχαν ήδη κάνει έναν κύκλο περίπου διακοσίων χρόνων πάνω στα βουνά εφαρμογής αυτού του συστήματος των αρματολικιών, και αυτό το σύστημα στα μέσα του 17ου αιώνα, είχε ήδη παρουσιάσει ρωγμές καθώς αρματολικές οικογένειες είχαν γίνει πια κληρονομικές πάνω στα βουνά, είχαν αποκτήσει μεγάλα δίκτυα εξουσίας, στην ουσία έλεγχαν τις περιοχές τους, και είχαν μπει σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των εντολών της οθωμανικής αυτοκρατορίας, κάποιοι εξ αυτών μετατρέπονταν οι ίδιοι σε ληστρικές ομάδες αντί να προστατεύουν την αυτοκρατορία από τους κλέφτες.

Η αυτοκρατορία προσπάθησε μετά τα μέσα του 17ου αιώνα, τους αρματολούς της Βαλκανικής να τους αντικαταστήσει με Τουρκαλβανούς. Οι αρματολοί των διαφόρων περιοχών συγκρούστηκαν με βία και απέτρεψαν αυτό το γεγονός. Προσπάθησε η οθωμανική αυτοκρατορία να αντικαταστήσει αρματολούς με άλλους αρματολούς του τόπου, και αυτό έφερε πολέμους πάνω στα βουνά και συγκρούσεις μεγάλες.
Τελικά δεν κατάφερε τίποτα παρά μόνο να αυξήσει κατά πολύ την βία πάνω στα βουνά, ενώ δημιουργήθηκε μία ζώνη ενόπλων ανδρών, αρματολών και κλεφτών, που βρέθηκαν να είναι σε μία παράξενη ροή συγκοινωνούντων αγγείων, καθώς οποτεδήποτε ένας αρματολός κατάφερνε να κρατήσει την εξουσία του μετά από αυτές τις περιπέτειες της βίας, οι διεκδικητές της θέσεώς του, άλλοι αρματολοί εξέπιπταν στη θέση του κλέφτη.
Έτσι υπήρξε ένας φαύλος κύκλος, ο αρματολός ενόσω είναι αρματολός, γίνεται σκληρός και εξ αυτού διατηρεί την ένταση πάνω στα βουνά, οι δε κλέφτες που θέλουν να γίνουν αρματολοί, γίνονται πολύ πιο άγριοι κλέφτες από το παρελθόν, και όταν γίνουν αρματολοί, αν τους διορίσει η οθωμανική αυτοκρατορία για να μπορέσει να απαλλαγεί από την βία, τότε ο πρώην αρματολός γίνεται κλέφτης και προσπαθεί κι αυτός.
Μέσα σ’ αυτό τον φαύλο κύκλο ο κλέφτης συγκρούεται με την οθωμανική διοίκηση. Αν όμως τον προσεγγίσει η οθωμανική διοίκηση και πει “ναι, γίνομαι αρματολός” έχει προσκυνήσει. Και γίνεται αρματολός. Και παύει πλέον να συγκρούεται με την οθωμανική πλευρά.
Η Στερεά Ελλάδα στην περίοδο της τουρκοκρατίας είχε και μουσουλμάνους κατοίκους. Όχι στα ψηλά βουνά, αλλά στις πεδιάδες και στα παραλιακά της σημεία. Η Ανατολική Στερεά είχε υψηλότερη αναλογία Τούρκων σε σχέση με χριστιανούς ορθοδόξους απ’ ό,τι η Δυτική Στερεά και η Εύβοια το ίδιο. Η Ανατολική Στερεά διαθέτει περισσότερες πεδιάδες από τη Δυτική Στερεά, και ημιορεινά σημεία, εξ αυτού είχε παρουσία ισχυρού αριθμού Τούρκων κατοίκων στις πεδιάδες. Και στη μεγάλη της πόλη, τη Λιβαδειά, υπήρχε ισχυρός χριστιανικός πληθυσμός, στον οποίο και είχαν αναδειχθεί σημαντικοί Έλληνες προύχοντες, όπως η οικογένεια Λογοθέτη, ο δε Ιωάννης Λογοθέτης ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Λόγω της διαμόρφωσης του ορεινού όγκου της Στερεάς Ελλάδας, η Στερεά χωρίζεται σε δύο καθαρά τμήματα: τη Δυτική και την Ανατολική Στερεά. Σε όλη δε τη διάρκεια των συγκρούσεων για τον έλεγχο των διαφόρων αρματολικίων, συγκρούονταν αρματολοί της Δυτικής Στερεάς μεταξύ τους κατά κανόνα, και αρματολοί της Ανατολικής Στερεάς μεταξύ τους. Βέβαια οι αρματολοί ιστορικά φρόντιζαν να ενισχύσουν τη θέση τους με γάμους τους οποίους έκαναν.
Στην Aνατολική Στερεά, στην περιοχή της Λιβαδειάς, ο σημαντικός αρματολός είναι ο Θανάσης Διάκος. Στην περιοχή του Παρνασσού, στην περιοχή που ονομάζεται Λιάκουρα, στα Σάλωνα, δηλαδή στην Άμφισσα, ο μεγάλος αρματολός, ο ισχυρός αρματολός την ώρα της επανάστασης του ’21 είναι ο Πανουργιάς.
Στην περιοχή της Υπάτης, στην Οίτη, είναι οι Κοντογιανναίοι. Στην περιοχή της Λαμίας είναι ο Δυοβουνιώτης. Στην περιοχή το Καρπενησίου, του Τυμφρηστού δηλαδή, είναι διάφοροι αρματολοί γιατί είναι μεγάλη περιοχή, οι πιο γνωστοί απ’ αυτούς ήταν οι Γιολδάσηδες, οι Κοτζιαμάνηδες. Στην περιοχή του Βάλτου, δηλαδή στα ορεινά της Αμφιλοχίας, ήταν ο Καραΐσκος, η οικογένεια Καραΐσκου ως επί το πολύ, η σημαντικότερη.
Στο Ξηρόμερο, που είναι η περιοχή μεταξύ Μεσολογγίου και Αμφιλοχίας προς τη θάλασσα, ο μεγάλος αρματολός την ώρα της επανάστασης είναι ο Γεώργιος Βαρνακιώτης, που ήταν ο πρώτος τη τάξει αρματολός στη Δυτική Στερεά, ο πιο ισχυρός αρματολός την ώρα της έκρηξης της επανάστασης. Στην περιοχή του Αμβρακικού, των υψηλών του Αμβρακικού κόλπου, ήταν ο Τσόγκας. Και στην περιοχή των Τζουμέρκων ήταν οι Στορναραίοι. Στον δε Ασπροπόταμο, δηλαδή στα Άγραφα και στα ορεινά, στην Πίνδο, ήταν οι Μπουκουβαλαίοι και ο Ράγκος. Αυτά είναι και τα πιο γνωστά ονόματα αρματολών στην έκρηξη της Επανάστασης.
Στα πεδινά τη δύναμη, μεταξύ των χριστιανικών πληθυσμών, έχουν οι χριστιανοί προύχοντες.
Στο Μεσολόγγι μαζί με την Άρτα, την δύναμη έχουν η οικογένεια Ραζηκότσικα και η οικογένεια Τρικούπη, που επίσης θα παίξουν ρόλο στην Επανάσταση του 1821. Οι προύχοντες αυτών των μη ορεινών περιοχών της Στερεάς, και της Δυτικής και Ανατολικής, δεν είναι τόσο ισχυροί όσο οι προύχοντες της Πελοποννήσου ή των νησιών του Αργοσαρωνικού. Και τούτο διότι οι αρματολοί είναι ισχυροί στα βουνά, οι προύχοντες του κάμπου και των πόλεων ζουν κοντά με την οθωμανική εξουσία και γενικά, επειδή υπάρχει ένα δίπολο εξουσίας των χριστιανών ορθοδόξων, βουνά-κάμπους, δεν υπάρχει μια εμφανής υπεροχή δυνάμεως. Γενικά, στην Στερεά Ελλάδα η δύναμη βρίσκονταν στους αρματολούς και λιγότερο στους προύχοντες. Αντίθετα, στην Πελοπόννησο οι ισχυροί ήσαν οι κοτζαμπάσηδες.
Το φαινόμενο αυτό αποδείχθηκε τεραστίας σημασίας για τα πράγματα, και τις πολιτικές, αλλά κυρίως τις στρατιωτικές εξελίξεις στη Στερεά Ελλάδα, Οι αρματολοί της Ανατολικής Στερεάς μπήκαν στην Ελληνική Επανάσταση γρηγορότερα, δηλαδή τον Μάιο, Απρίλιο του 1822, ενώ της Δυτικής Στερεάς καθυστέρησαν πάνω από δύο μήνες να μπουν στην επανάσταση.

Μετέχοντας λοιπόν στην επανάσταση, αν τα πράγματα στρατιωτικά πήγαιναν καλά παρέμεναν στο πλευρό της επανάστασης. Αν τα πράγματα στρατιωτικά δεν πήγαιναν καλά, τότε, φοβούμενοι για την πολιτική τους υπόσταση πάνω στις περιοχές ελέγχου τους και φοβούμενοι ότι οι Οθωμανοί θα ξανακαταλάβουν την περιοχή, πήγαιναν στον κοντινότερο Οθωμανό διοικητή και δήλωναν προσκύνηση, προσκυνούσαν.
Αυτό το προσκύνημα, προκειμένου να πάρουν ξανά τον τίτλο του αρματολού λέγεται «καπάκια». Είναι τα περίφημα «καπάκια» των αρματολών της Στερεάς. «Καπάκι» θα πει πάω στον Οθωμανό και δηλώνω ότι είμαι δικός του διοικητής. Τέτοια καπάκια έκαμαν πολλά οι αρματολοί της Δυτικής και Ανατολικής Στερεάς, κυρίως της Δυτικής, αλλά και της Δυτικής και Ανατολικής, στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Οι ίδιοι έλεγαν, εάν ξαναεπέστρεφαν στο ελληνικό στρατόπεδο, έλεγαν ότι έκαναν ψευδοκάπακο, δηλαδή κάναν το καπάκι στα ψεύτικα για να προστατεύσουν τους πληθυσμούς να μη συμβεί κάτι κακό. Είχαν μια τέτοια ερμηνεία των πραγμάτων. Η παράδοση θέλει το πρώτο αρματολίκι να έχει δημιουργηθεί στα Άγραφα. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς συστάθηκαν τα πρώτα αρματολίκια του νότιου βαλκανικού χώρου, ούτε την εξέλιξη του θεσμού στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Ο αριθμός τους πάντως πρέπει να μεταβάλλεται και τα όριά τους να αλλάζουν. Αλλά οι πληροφορίες που διαθέτουμε είναι αποσπασματικές και αμφίβολες, ιδίως για τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας, και προέρχονται κυρίως από μαρτυρίες του 19ου αιώνα.
Το πεδίο των αρμοδιοτήτων και των ευθυνών ενός αρματολού αφορούσε πρωταρχικά και κύρια την καταδίωξη της ληστείας. Ωστόσο, η εμπλοκή των αρματολών στους ενδοκοινοτικούς ανταγωνισμούς, αλλά και η συμμετοχή τους στους μηχανισμούς αναδιανομής του πλούτου (π.χ. εκμισθώσεις φορολογικών προσόδων), μαρτυρούν το εύρος της συμμετοχής τους στα κοινοτικά δρώμενα των ορεινών επαρχιών. Οι ισχυρές αρματολικές οικογένειες, εκείνες που διατηρούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τη θέση του αρματολού και τη μεταβίβαζαν στις επόμενες γενιές με όρους που θυμίζουν κληρονομική διαδοχή, υπήρξαν για τις επαρχίες τους σημαντικοί οικονομικοί και κοινωνικοπολιτικοί παράγοντες. Λειτουργούσαν ως τοπική εξουσιαστική ομάδα με κοινωνικά χαρακτηριστικά που ήταν συνήθως διακριτά από τα αντίστοιχα των προεστών, με τους οποίους έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση.Η αντιπαράθεση αρματολών-προεστών για τον έλεγχο των κοινοτήτων και των οικονομικών λειτουργιών τους ήταν συνηθισμένη στις περισσότερες επαρχίες που δημιουργήθηκαν αρματολίκια.
Στην ιστορία του αρματολισμού είναι πολλές οι περιπτώσεις σύγκρουσης αρματολών και προεστών κατά τον ύστερο 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνα, εποχή για την οποία διαθέτουμε επαρκείς και διασταυρωμένες πληροφορίες. Σε κάποιες περιπτώσεις τα επεισόδια της σύγκρουσης ήταν ιδιαίτερα βίαια και κάποιες φορές ακολουθούσαν τις πρακτικές της αντεκδίκησης. Πολλά κλέφτικα τραγούδια αναφέρονται σε αντιπαράθεση αρματολών και προεστών, ενώ και στην ιστοριογραφία του αρματολισμού η αντίθεση αρματολών και προεστών έχει προταθεί ως ερμηνευτικό κλειδί για την κατανόηση του φαινομένου.

Γιάννης Μότσης