Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

Τὸ κεντημένο μαντήλι ἀπασχόλησε καὶ τὴν λογοτεχνικὴ παραγωγὴ εἴτε μὲ παραστάσεις ἀπὸ τὶς ὀμορφιὲς τοῦ φυσικοῦ κόσμου, εἴτε τῆς ἀγροτικῆς ζωῆς τῆς ὑπαίθρου, εἴτε εἰκόνες ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ἀστικὴ πραγματικότητα.

1. «Το κέντημα τοῦ μαντηλιοῦ»

τοῦ Κων/νου Κρυστάλλη

«κι ὡριόπλουμο λευκὸ χρυσοκεντάει μαντίλι,

μαντίλι τοῦ γαμπροῦ, τοῦ γάμου της κανίσκι»... (δώρο)

Ὁ ποιητὴς τοποθετεῖ μιά ξανθὴ Κόρη σέ ακρογιαλιά. ἡ ὁποία μὲ τὴν σκέψι στὸν ἀγαπημένο της, ἀποτυπώνει σὲ μικρογραφία ἑνὸς κεντήματος λευκοῦ μαντηλιοῦ, τὴν μαγευτικὴ σύμπασα ὀμορφιὰ τοῦ κόσμου. Θυμίζοντας τὴν περιγραφή τῆς Ὁμηρικῆς ἀσπίδας (Σ Ἰλιάδος, στίχ. 478-616), τὸ κέντημα ξεκινᾶ ἕνα δεξιότεχνο ταξίδι ἀπὸ τὸ γενικὸ θέμα πρὸς τὸ μερικό, ἀποτυπώνοντας ἡ βελονιὰ μὲ τὸ νῆμα, πρῶτα «τὴν θάλασσα μὲ τὰ νησιὰ της ὅλα», μετὰ «τὸν οὐρανὸ μὲ τὰ λαμπρὰ του ἀστέρια» καὶ ὕστερα «τὴν γῆ» μὲ ὅλη τὴν ὀντική της πραγματικότητα.

Ἀκολουθοῦν: «ἕνα βουνό, ψηλὸ ψηλὸ καὶ μέγα»… «νερὰ καθάρια κι ἀσημένια» νὰ τὸ «αὐλακώνουν», «ἰσκιωμένα ὀρμάνια» (πυκνά δάση) , «λαγκαδιές», «κοπάδια» μὲ «βοσκοὺς» καὶ τὶς «φλογέρες» τους, ὅλα μὲ τόση ζωντανὴ καὶ φυσικὴ ἀπεικόνισι πού νομίζεις πῶς ἀκοῦς τοὺς ἤχους : βελασμάτων, τῆς φλογέρας καὶ τῶν τραγουδιῶν τους.

Στην ἄλλη ὑποενότητα ἡ Κοπελιὰ «κεντάει γαλάζια λίμνη»

και μὲ σμαραγδένιο νῆμα

ὁλόγυρα κεντάει, στὴ μέση ἀπὸ τὸν κάμπο,

ποτάμι σιγαλό…, με θαυμαστὲς εἰκόνες ἀπὸ δέντρα καὶ πουλιὰ πού «θαρρεῖς κι ἀκοῦς», πού «θαρρεῖς ὅτι ἀνασαίνεις» , «πώς νιώθεις τὸ ἁπαλὸ τῆς φυλλουργιᾶς μουρμούρι» (ψίθυρο, θρόϊσμα), ἐντάσσοντας στὴν θεματογραφία καὶ ἕνα πληγωμένο, ἑτοιμοθάνατο ἐλάφι.

Το πρῶτο μέρος τοῦ κεντήματος ὁλοκληρώνεται «μὲ πλῆθος μικρὰ χωριά, ὁλόϋρα ἀπὸ τὸν κάμπο», χωράφια ὁλοῦθε …

με ὁλόχρυσα σπαρτά, μὲ θημωνιές,

μὲ ἁλώνια, πράσινα ἀμπέλια …

μὲ κίτρινα σταφύλια…

κ' ἔμορφα κοπελούδια …με πλεχτὰ καλάθια νὰ τρυγᾶνε»

Τό ἔργο, ὡς ξεχωριστῆς ἔμπνευσης καὶ ἱκανότητας, προξενεῖ ἤδη τὸν θαυμασμὸ καὶ διεγείρει ὅλες τὶς αἰσθήσεις στὴν κορύφωσὶ τους ὄχι μόνο γιὰ αἰσθητικὴ συγκίνησι ἀλλὰ γιατὶ σὲ παρασύρει κιόλας σὲ μία μυστήρια μετοχὴ καὶ σύζευξι μὲ τὸν φυσικὸ κόσμο, νοιώθοντας μέλος καὶ μέρος του, τῆς ἐνέργειας, τῆς ζωῆς του καὶ τοῦ θανάτου του.(θνῆσκον ἐλάφι), τοῦ κάλλους καὶ φθορᾶς του.

Ἡ ἐπίγευσι ὅμως πού ἀφήνει καὶ τὸ νοηματικὸ ἄρωμα πού διαχέεται εἶναι πώς ὁ ἄνθρωπος βρίσκεται σὲ μία ἀδιάσπαστη ἑνότητα καὶ σὲ μία σχέσι ἁρμονικῆς συνύπαρξης μὲ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης. Ἀκριβῶς αὐτὸ ἐκφράζει καὶ τὸ κέντημα τοῦ μαντηλιοῦ στὴν β’ ἑνότητα ὅπου εἰκονίζει :

«Γάμον ἀρχοντικὸ σ' ἕνα χωριό…

μὲ νύφην, μὲ γαμπρό, μὲ φλάμπουρα, μὲ ψίκι,

δράκους ἀλλοῦ κεντάει, καὶ λάμιες καὶ νεράϊδες,

κεντάει κ' ἕναν γιαλὸ μὲ ζαφειρένια πλάτια

στὴν ἄκρη τοῦ γιαλοῦ τὴν ἴδια τὴν θωριὰ της

ὁλόφαντη ἱστορεῖ ἀπὸ ὀμορφιάν καὶ νιότη

καὶ πλοῦτον καὶ ἀρχοντιά, καὶ στὰ λευκὰ τῆς χέρια

τ' ἀργόχειρο κρατεῖ, τ' ὡριόπλουμο μαντίλι,

μαντίλι τοῦ γαμπροῦ, τοῦ γάμου τῆς κανίσκι,

ἀνάρια τὸ κεντάει κι ὅλο τοῦ λέει τραγούδια.  

Ἡ συμμετοχὴ τῆς Κόρης, ὡς ἀναπόσπαστο τμῆμα τῆς παράστασης, ἀναδεικνύει ἐντονώτερα καὶ τὴν ἀδιάσπαστη ἑνότητα ἀνθρώπου - φύσης. Ὅλος ὁ «ἐξωτερικὸς κόσμος» ἀναγορεύεται ὡς προϋπόθεσι αὐτάρκειας, εὐδαιμονίας καὶ πληρότητας, ζωντανεύοντας στὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου τὸ ἱερὸ μυστήριο τῆς συνέχειας τῆς ζωῆς. Τό φυσικὸ κάλλος ἀντανακλᾶται «στὴν ὁλόφαντη ὀμορφιὰ καὶ νιότη» τῆς κόρης πού νοιάζεται αὐτὸ «τ' ὡριόπλουμο μαντίλι» νὰ γίνει «μαντίλι τοῦ γαμπροῦ, τοῦ γάμου της κανίσκι» (προσφορά, δώρο). Ἕνα μαντήλι «καλλιτεχνικὸ ποίημα», εἶναι δημιουργία πού συμπυκνώνει ὅλον τὸν ὀντικὸ κόσμο ὡς ψυχικὸ γεγονὸς τῆς Κόρης, ὡς πανώρια ὕφανσι ἑνὸς ἀστείρευτου ἔρωτα ὁ ὁποῖος συγκροτεῖ ὅλη τὴν ὕπαρξί της.

Καὶ ἡ διάπυρος, ζωογόνος αὐτὴ πνοὴ γίνεται τραγούδι στὰ χείλη της (στὴν γ’ ἑνότητα), στὸ ὁποῖο ἀναρωτιέται γιὰ τὸ πρόσωπο τοῦ γαμπροῦ καὶ τὸ ἐρωτικὸ του φίλημα πού θὰ τὴν ὁδηγήσει νύφη.

Ποῖος νάναι τάχα ὁ νιός, πού μ' ἕνα φιλημὰ του,

γλυκὸ καὶ φλογερό, ἀπ' τὸ λευκὸ μου χέρι

στὴν κλίνη τὴν ἁγνὴ θὰ μ' ὁδηγήσει νύφην;  

Ὁ ἐρωτικὸς της καημὸς ἐπικαλεῖται μὲ τρυφερότητα – μὲ μυθοπλαστικὸ ἀνθρωπομορφισμὸ – «τὰ δενδράκια», «τὰ καλὰ πουλιά», «τὸν ὡραῖο γιαλὸ» , «τὸν γαλανὸ οὐρανό», καὶ … «τὸν φτερωτὸ της λογισμὸ» νὰ τῆς ἀπαντήσουν , νὰ τῆς τὸν προσδιορίσουν καὶ νὰ τῆς τὸν φέρουν σὰν σὲ ὄνειρο. Ὅλο τὸ τραγούδι της: μεταξὺ φαντασίας καὶ πραγματικότητας, φυσικῆς ὀμορφιᾶς καὶ ἐσωτερικῆς ὡραιότητας ἀναδύεται σὲ ἕνα ὀνειροπόλο ἐκχύλισμα αἰσθημάτων καὶ τῆς ἀνυπόμονης ἀγάπης της γιὰ τὸν ἄνδρα ποὺ θὰ παντρευτεῖ. Ἐν τέλει ὁ Δημ. Σύγγελος ἔχει δίκιο ὅταν γράφει: «Ἡ μυθιστορία τῆς φύσης, γίνεται θέα ζωντανοῦ κάλλους, αἰσθησιακὸ ὑπόβαθρο, τραγούδι, προσταγὴ ὀμορφιᾶς. Μέσα σ’ αὐτὴν άνακαλύπτει τὸ θαῦμα τῆς ζωῆς, ποῦ ἐγείρεται άπὸ παντοῦ ὡς άναστάσιμη νοσταλγία άγάπης.»1

 Ὁ Κ. Κρυστάλλης γιὰ τὸ μαντήλι κάνει ἀναφορὰ καὶ στὸ ποίημα «Τραγούδι τοῦ θερισμοῦ» ἀπὸ τὴν συλλογὴ «Ἀγροτικά», στὸ ὁποῖο οἱ κοπέλλες, «οἱ ὄμορφες θερίστρες», παρουσιάζονται σύμφωνα μὲ τὸ γενικώτερο πνεῦμα του, ἄρρηκτα συνδεδεμένες μὲ τὴν Φύσι ἐξιδανικεύοντας τὴν ὀμορφιὰ τους, ἀφοῦ τὶς ἐξισώνει, μὲ μιά ὄμορφη παρομοίωσι, μὲ τὴν ἐξωτικὴ ὀμορφιὰ τῶν νεραϊδῶν. Τό μαντήλι εἶναι ἀρχικὰ χρηστικὸ πού προστατεύει ἀπὸ τὸ «λιοπύρι». Ὁ ποιητὴς ὅμως μετὰ, μὲ ὑπέρβασι τῆς ἠθικῆς τῆς ἐποχῆς του, τὶς ἀπενοχοποιεῖ ἐντελῶς ἀπὸ τὴν «δεοντολογία τῆς καλύπτρας» τοῦ κελόδεσμου καὶ βγάζει τὰ μαντήλια τους γιὰ νὰ ἀποκαλυφθῆ ἡ καλλονὴ τους.   

… κ' ἡ ὤμορφαις θερίστραις

Νὰ βγάλουν τὰ μαντήλια τοὺς νὰ δείξουν τοῖς θωριαὶς τους,

 … κ' ἡ ὤμορφαις θερίστραις

Ἔβγαλαν τὰ μαντήλια τούς, κ' ἔλαμψαν ἡ ὠμορφιαὶς τους

Μέσα 'ς τὰ στάχυα τὰ χρυσὰ σὰν νάτανε Νεράϊδες.   

Μακριὰ φλογέρα. Τοιχογραφία 16^ου αι, ἀπὸ τὸ Καθολικὸ Μονῆς Βαρλαὰμ Μετεώρων. Λεπτομέρεια ἀπὸ τὴν εἰκόνα τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ «ἀναιδὴς ξέπλεκη ὀμορφιά», τῆς Πούλιας (μιᾶς ἀπὸ τὶς θερίστρες) τὸν ἔρωτα ξυπνᾶ σὲ ἕναν Νιὸ, τὸν Λάμπη, καὶ ἐκεῖνος σφόδρα ἐρωτευμένος ἐπιθυμεῖ νὰ τὴν συναντήσει. Ἐπειδὴ ὅμως δὲν τὴν βλέπει ἀνάμεσα τους, τὴν ψάχνει παντοῦ:  στοὺς δρόμους, στὶς νεροσυρμές, στὴν βρύση, στὶς θημωνιές, στὰ ἁλώνια …ὥσπου τελικὰ θὰ ἀκούσει τραγούδια καὶ θὰ ἰδεῖ  χοροὺς τῶν λυγερῶν κοριτσιῶν.Μαθαίνει μὲἀπογοήτευσιπῶς στὸ χοροστάσι αὐτὸ ἡ ἀγαπημένη του  γιορτάζει τοὺς ἀρραβῶνες της μὲ ἄλλον. Ἡ  ἄρσι τῆς μαντήλας ἀποκάλυψε καὶ φώτισε τὴν φυσικὴ ὀμορφιὰ πού ὁδηγεῖ στὴν ἀφύπνισι  καὶ στὸ κυνήγι τοῦ ἔρωτα καὶ ἂς μὴν εἶναι στὶς σαϊτιές του πάντα εὔστοχος! 

1. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΥΓΓΕΛΟΣ, "...ΠΑΡΕ ΜΕ ΑΠΑΝΩ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ, ΤΙ ΘΑ ΜΕ ΦΑΕΙ Ο ΚΑΜΠΟΣ", ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ ”ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΑΗΤΟ”, ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΣΚΟΥΦΑΣ», ΤΟΜΟΣ Θ' - ΑΡΤΑ 1994/ 2 ΤΕΥΧΟΣ 84, σελ. 540

Βιβλιογραφία:

1. Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη, Κώστας Κρυστάλλης: Ο ποιητής της φύσης και το μήνυμά του
2. Γιώργος Π. Μπαμπάνης , Κώστας Κρυστάλλης: Η νεανική ιδιοφυία της ποίησης
3. ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Η σχέση φύσης-πολιτισμού στον Κρυστάλλη, από το ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ, «Η λογοτεχνία και τα βουνά»
4. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΥΓΓΕΛΟΣ, "...ΠΑΡΕ ΜΕ ΑΠΑΝΩ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ, ΤΙ ΘΑ ΜΕ ΦΑΕΙ Ο ΚΑΜΠΟΣ", ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ ”ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΑΗΤΟ”, ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΣΚΟΥΦΑΣ», ΤΟΜΟΣ Θ' - ΑΡΤΑ 1994/ 2 ΤΕΥΧΟΣ 84
5. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ, «Η λογοτεχνία και τα βουνά», Επιμέλεια: Ε.Γ. Καψωμένος- Αρης Μάντζιος, Μέτσοβο 2009
6. Κ. ΠΑΛΑΜΑ, ΒΙΖΥΗΝΟΣ ΚΑΙ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ, εκδ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1973
7. Μ. ΤΡΙΧΙΑ – ΖΟΥΡΑ, Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ, http://epub.lib.uoa.gr
8. ΕΥΘΥΜΙΑ ΧΥΤΗ, www.xyth.gr /2017/10/05/ ,Κώστας-Κρυστάλλης-1868-1894-ποιητὴς-καὶ-πεζογράφος.