«Ο Στωϊκισµός υπήρξε η σηµαντικότερη κίνηση στην Ελληνιστική Φιλοσοφία, και επίσης εκείνη που άσκησε την µεγαλύτερη επίδραση. Για περισσότερο από 4 αιώνες περιελάµβανε στις τάξεις του µεγάλο αριθµό µορφωµένων ανθρώπων, και η επίδραση του δεν περιορίστηκε στην Κλασική Αρχαιότητα...» (Α. Α. Long)

Η στωική φιλοσοφία εκτείνεται σ’ ένα αρκετά µακρύ χρονικό διάστηµα — από το δεύτερο ήµισυ περίπου του τετάρτου προ Χριστού αιώνα έως τον δεύτερο µετά Χριστόν αιώνα. Οι κύριοι απολογητές της στωικής φιλοσοφίας, που έδρασαν στο διάστηµα των έξι αυτών αιώνων, ταξινοµούνται συνήθως σε τρεις περιόδους: στην αρχαία, την µέση και την νεότερη Στοά. Στην αρχαία Στοά. που καλύπτει το χρονικό διάστηµα από τον τέταρτο έως τον δεύτερο προ Χριστού αιώνα, ανήκουν ο Ζήνων ο Κιτιεύς, ο Κλεάνθης από την Άσσο της Τρωάδας και ο Χρύσιππος από την Κιλικία

- η µέση Στοά. που εκτείνεται από τον δεύτερο έως τον πρώτο προ Χριστού αιώνα, περιλαµβάνει τον Παναίτιο τον Ρόδιο και τον Ποσειδώνιο από την Απάµεια•

-η νεότερη Στοά, που διήρκεσε από τον πρώτο έως τον δεύτερο µετά Χριστόν αιώνα, εκφράστηκε µέσα από την διδασκαλία του Σενέκα. του Επίκτητου και του Μάρκου Αυρηλίου. Οι στωικοί φιλόσοφοι αρχικά απεκαλούντο «ζηνώνειοι» από το όνοµα του Ζήνωνος του Κιτιέως, που ήταν ο εισηγητής της µορφής αυτής της φιλοσοφίας. Αργότερα, όµως, ονοµάστηκαν «Στωικοί» ή «φιλόσοφοι της Στοάς», επειδή οι µαθητές του Ζήνωνος συνήθιζαν να παρακολουθούν τις παραδόσεις του στην «Ποικίλη Στοά», η οποία ήταν διακοσµηµένη µε εικόνες του Πολυγνώτου. Ο Στωικισµός θεωρείται από πολλούς ιστορικούς της φιλοσοφίας µια από τις σηµαντικότερες φιλοσοφικές τάσεις του αρχαίου κόσµου. Μια τέτοια εκτίµηση µπορεί να στηριχθεί στους εξής παράγοντες:

Πρώτον, τα έντονα ηθικά και θρησκευτικά γνωρίσµατά του λαµβάνουν αξιοσηµείωτη θέση στην ιστορία της φιλοσοφίας ανά τους αιώνες, ξεκινώντας από την αρχαιότητα και επηρεάζοντας τη σύγχρονη σκέψη.̇

Ο δεύτερος παράγοντας είναι η αµφιταλάντευση ανάµεσα στον πλατωνισµό και στον υλικό ηδονισµό του Επικούρου.Όµως από τον πλατωνισµό απέρριπτε τον πολύπλοκο µεταφυσικό στοχασµό, ενώ κατηγόρησε τον επικουρισµό για τη λανθασµένη καθοδήγηση των ανθρώπων.

Η Στοά, όπως και άλλες σχολές πριν από αυτήν, προσπάθησε να δώσει διέξοδο στα προβλήµατα των ανθρώπων προκρίνοντας την ευδαιµονίαν, η οποία επιτυγχάνεται µε την ενάρετη ζωή, όπως αυτή υποδεικνύεται από τη Λογική, κάτοχοι της οποίας είναι όλοι οι άνθρωποι.

Στην Ελλάδα, κατά το 300 π.Χ., η Αθήνα ήταν ακόµα µιά λαµπρή πνευµατική πρωτεύουσα, παρ’όλο που είχε χάσει, εν τώ µεταξύ, την πολιτική ηγεµονία των Ελλήνων. Ο Αλέξανδρος πέθανε το 323, οι επίγονοί του διεκδίκησαν το απέραντο κράτος του κι ο 3ος αιώνας, κατά τον οποίον ανθίζει η πρώτη φάση της Στωϊκής Φιλοσοφίας, ουσιαστικά σηµαδεύει µια περίοδο έντονης πολιτικής αστάθειας στην λεκάνη της Μεσογείου, µία περίοδο που οι ιστορικοί ονοµάζουν ελληνιστική. Η Αθήνα έχει χάσει πλήρως την παλαιά της ναυτική κυριαρχία, ξένες φρουρές τοποθετούνται πιά στον Πειραιά, στο Σούνιο, στη Σαλαµίνα, ενώ της αφαιρούν επιπλέον το δικαίωµα να κόβει δικά της νοµίσµατα. Τα περίφηµα Μακρά Τείχη, άχρηστα πια, γκρεµίζονται σιγά σιγά σε άµορφα ερείπια. 

Και στην περιοχή της Ιστορίας των ιδεών, επικρατεί περίπου το ίδιο, δηλαδή µια αρκετά µεγάλη ακαταστασία. Οι φιλόσοφοι φιλονεικούν για την σωκρατική κληρονοµιάπου ωστόσο, λίγο πολύ, όλοι την προδίδουν.

Ο Σωκράτης είχε χρησιµοποιήσει την ειρωνεία ως ενα από τα καλύτερα όπλα στη διαµάχη του µε τους Σοφιστές, που ισχυρίζονταν ότι τα ήξεραν όλα. Από αυτήν την συγκεκριµένη ειρωνεία, η Κυνικοί δεν κράτησαν παρά µόνο την σαρκαστική πρόθεση και την σαρκαστική δεξιοτεχνία.

Ο Σωκράτης είχε αντιτάξει στις εγκυκλοπαιδικές κενοδοξίες των Σοφιστών, µια µετρηµένη αµφιβολία. Από αυτήν την συγκεκριµένη αµφιβολία, οι Μεγαρικοί συµπέραναν ότι ο άνθρωπος δεν µπορεί να µιλήσει για ένα πράγµα χωρίς να καθορίσει τι δεν είναι αυτό το πράγµα κι ότι µε φρόνηση µπορούµε να αποφανθούµε µόνο για το ότι το Α είναι Α.

Ο Σωκράτης, στην εξωτερική επιστήµη των Σοφιστών είχε αντιτάξει το “γνώθι σαυτόν”. Από αυτή την συγκεκριµένη παραίνεση για εσωτερική µελέτη, οι Κυρηναϊκοί φαντάστηκαν ότι ο άνθρωπος πρέπει να ασχολείται αποκλειστικά, µε το να γνωρίσει τι του αρέσει, µε το να αναζητάει εν τέλει την ηδονή.

Με δυο λόγια, ενώ όλη η σκέψη του Σωκράτους στράφηκε στην προσπάθεια να πετύχει την αυτονοµία, την εσωτερική αυτοκυριαρχία, την εγκράτεια,όλες αντιθέτως οι θεωρίες των “ελασσόνων σωκρατικών” εστράφησαν στο να δώσουν στον άνθρωπο τον τρόπο του να αρκείται στον εαυτό του, σε σηµείο που να πετύχει την αυτάρκεια. Από την άλλη πλευρά, οι ιδέες του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους διαιωνίστηκαν, πιστά οπωσδήποτε, από τους σχολάρχες της Ακαδηµίας και του Λυκείου. 

Με δυό λόγια, µέσα σε µια εξαιρετικά ταραγµένη πολιτική ατµόσφαιρα, οι ανήσυχες συνειδήσεις των ανθρώπων παρακολουθούσαν τις διαµάχες και τις αντεγκλίσεις φιλοσόφων που δεν καταφέρνουν να τους δώσουν αυτό που πραγµατικά ζητούσαν, δηλαδή έναν σαφή ορισµό του Αγαθού και του αντιθέτου του. Κι είναι µέσα σ’ αυτή την ατµόσφαιρα που δυό αντιµαχόµενες Σχολές -ο Επικουρισµόςαπό τη µία και ο Στωϊκισµόςαπό την άλλη- προθυµοποιήθησαν να διδάξουν στον άνθρωπο τα κριτήρια της βεβαιότητας, που µπορούν να του δώσουν κανόνες ζωής και δράσης, τόσο ικανούς που να τον συµφιλιώσουν µε την Φύση και την ζωή.Γι αυτό οι Επικούριοι και οι Στωϊκοί, οι οποίοι ωστόσο, είναι τόσο συχνά αντίθετοι ο ένας στον άλλο, έχουν µια κοινή αρχή: το “οµοφώνως τη φύσει ζην”. 

Αυτές οι δύο φυσιολατρίες ωστόσο, ακολουθούν εντελώς διαφορετικό τρόπο η καθεµία τους: ο Επίκουρος θέλει ο άνθρωπος να ζει σύµφωνα µε την Φύση, υποτάσσοντας τον εαυτό του στην Αίσθηση, που θεωρείται κριτήριο του Αληθινού και του Αγαθού,και έτσι ο Επικουρισµός εξελίσσεται πολύ σύντοµα σε αισθησιοκρατισµό και ηδονισµό.

Ο Ζήνων από την άλλη, θέλει να ζει σύµφωνα µε την Φύση, µε το να αποδέχεται την Φορά των συγκεκριµένων εκείνων γεγονότων που εκφράζουν την θέληση των Θεών,και έτσι ο Στωϊκισµός εξελίσσεται σε υλισµό κι ηθικό ορθολογισµό. Πίσω πάντως από τις βαθύτερες διαφορές τους, οι οµοιότητες ανάµεσα στον Επικουρισµό και τον Στωϊκισµό, βρίσκονται και στην συµφωνία της υποδιαίρεσης της Φιλοσοφίας σε λογική, φυσική κι ηθική. Αλλά εδώ εξαντλούνται οι συγκρίσεις ανάµεσά τους, γιατί οι φιλόσοφοι του Κήπου και της Στοάς, ορίζονταν πολύ συχνά µε το να αντιπαραβάλλονται ο ένας στον άλλο. 

Παρά το ότι όλοι οι Στωϊκοί µάλιστα συµφωνούσαν στο να διακρίνουν την Φιλοσοφία σε λογική, φυσική κι ηθική, η οµοφωνία τους αυτή έπαυε µόλις επρόκειτο να καθορισθεί το µε ποιά σειρά θα πρέπει να γίνεται η µελέτη της. Κατά τον ∆ιογένη τον Λαέρτιο, ο Ζήνων και ο Χρύσιππος υιοθετούσαν την σειρά: λογική, φυσική, ηθική, ενώ ο ∆ιογένης ξεκινούσε από την ηθική και ο Παναίτιος και ο Ποσειδώνιος από την φυσική. Αλλά οπωσδήποτε, τα διάφορα αυτά µέρη της φιλοσοφίας, οι “τύποι” όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Απολλόδωρος, αυτές οι “µορφές” κατά τον Χρύσιππο, ή τα “είδη” όπως τάλεγαν άλλοι, είναι στενά ενωµένα, δεν έχουν καµµίαν αξία ανεξάρτητα το ένα από το άλλο και πρέπει να διδάσκονται µαζί. Αυτά µας δίνουν να καταλάβουµε οι περίφηµες εικόνες που αναφέρει ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος: 

“Παραβάλλουν την Φιλοσοφία µ’ ένα έµβιο όν. Τα οστά και τα νεύρα είναι η λογική, η σάρκα είναι η ηθική και η ψυχή είναι η φυσική. Ή την παραβάλλουν µε ένα αυγό, του οποίου το φλούδι είναι η λογική το ασπράδι η ηθική κι αυτό που βρίσκεται ολότελα στην µέση είναι η φυσική. Την παραβάλλουν, ακόµα, και µε ένα εύφορο χωράφι. Ο φράκτης γύρω του είναι η λογική, οι καρποί του είναι η ηθική, η γη ή τα δένδρα η φυσική. Κι ακόµα, την παραβάλλουν µε µια πόλη περιτριγυρισµένη µε µεγάλα κι υψηλά τείχη κι οργανωµένη λογικά και µε φρόνηση” 

Αν κρατήσουµε στο νού µας το γεγονός ότι η στωϊκή φυσιολατρία επιβάλλει µία βαθύτατη γνώση της Φύσεως, γνώση ικανή να θεµελιώσει την αληθινή σοφία, θα καταλάβουµε τότε ότι η Φυσική αποτελεί άλλοτε την αφετηρία και το θεµέλιο της Φιλοσοφίας κι άλλοτε το τέρµα και την άνθησή της, αφού σοφός είναι εκείνος που, λογικά, ζει σύµφωνα µε την Φύση. Γι αυτό και, για άλλους µεν το βασικό θρεπτικό συστατικό του αυγού είναι η Φυσική, ενώ, για άλλους δε, το συστατικό αυτό είναι η Ηθική. Αλλά όπως και νάχει το πράγµα, “δεν υπάρχει παρά µια µόνον τέχνη, µια ύψιστη τέχνη, η Αρετή”. Και η Φιλοσοφία είναι η γνώση που, χάρις σ’ αυτήν, αποκτούν ενότητα οι ιδέες και οι πράξεις µας, όσο ζούµε σύµφωνα µε την Φύση, δηλαδή, σύµφωνα µε την θέληση των Θεών και σύµφωνα µε το Λογικό. 

Για τους στωικούς φιλοσόφους, ο δρόµος που πρέπει ν’ ακολουθήσει κανείς για να εξασφαλίσει στην ψυχή του την ηρεµία, την γαλήνη, την αταραξία, και να γίνει, έτσι, ευτυχισµένος, δεν είναι, όπως ισχυρίστηκε ο Επίκουρος, οι ηδονές, αλλά η αρετή. Και τον δρόµο αυτόν προς την αρετή µπορεί να του τον υποδείξει η φιλοσοφία• η φιλοσοφία είναι, πρώτα από όλα, «άσκηση της αρετής».

Για τους στωικούς: 

1. Η φύσις

- Ο Άνθρωπος, ως «έµβιο όν που έχει την ικανότητα να κάνει έλλογη χρήση των παραστάσεών του» («ΖΩΟΝ ΧΡΗΣΤΙΚΟΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΛΟΓΙΚΩΣ», Επίκτητος),  οφείλει να διάγει τον βίο του σε συµφωνία τόσο προς την συµπαντική, όσο και την ανθρώπινη φύση. Ο φιλόσοφος Άνθρωπος είναι αυτός που πορεύεται προς εκείνον που οι στωϊκοί αποκαλούν «Σοφό», µέσω της Φυσικής Φιλοσοφίας, της Ηθικής και της Λογικής, κάνει ένα βήµα πέρα από την απλή «Λογικότητα». Για να ζήσει «κατά Φύσιν», οφείλει προηγουµένως να γνωρίζει ποια γεγονότα είναι αληθινά και σε τι συνίσταται η «Αλήθεια» (ως λέξη, σύνθετος, εκ του στερητικού α- και του ρήµατος λανθάνω, δηλ. κρύβοµαι).

Ως «Φύσις» (εκ του ρήµατος «φύειν», δηλαδή εκ του γεννάν) ορίζεται η εντός του Κόσµου ∆ύναµις και Αρχή, η οποία «..διαµορφώνει και δηµιουργεί όλα τα πράγµατα» (SVF 2, 937), «..δίδει στον Κόσµο ενότητα και συνοχή» (SVF 2, 549, 1211), «..κινείται µόνη της και δηµιουργεί ως πύρινο πνεύµα ή τεχνικόν πύρ» (SVF 2, 1132 κ. ε.), «...εκδηλώνεται ως Ανάγκη και Ειµαρµένη» (SVF 2, 913), «..εκδηλώνεται ως Ψυχή του Κόσµου, Θεός, Πρόνοια, ∆ηµιουργός, Ορθός Λόγος» (SVF 1, 158, 176, SVF 3, 323). Ο Κικέρων (De Natura Deorum, II, 22) διασώζει ότι, από τη Στοά, η Φύση ορίζεται ως «τεχνικόν πύρ, πνεύµα πυρώδες και έµφρον, έµφυτον και αυτουργόν», ο δε ∆ιογένης Λαέρτιος σηµειώνει (7, 148) ότι οι στωϊκοί «ονοµάζουν Φύση άλλοτε εκείνο που συγκρατεί τον Κόσµο και άλλοτε εκείνο που παράγει τα επίγεια πράγµατα. Η Φύση είναι ένας τρόπος του υπάρχειν ο οποίος αλλάζει αφ’ εαυτού, σύµφωνα µε σπερµατικές εσωτερικές του αιτίες, και παράγει και συγκρατεί τα πράγµατα που γεννώνται από την ίδια σε καθορισµένους χρόνους και τα διαµορφώνει όµοια µε εκείνα από τα οποία προέρχονται..». Ο Κόσµος, άφθαρτος, αγέννητος και µόνος αρχιτέκτων της εσωτερικής του τάξεως, επιδέχεται λογική εξήγηση και είναι καθεαυτός ένα λογικώς οργανωµένο οικοδόµηµα.

2. Η αρχή της συµπαθείας

Κατά τους στωικούς φιλοσόφους,στο σύµπαν υπάρχουν δυο αρχές: µια ενεργητική, το «ποιούν», που είναι ο θεός. ο οποίος ταυτίζεται µε τον λόγο. και µια παθητική δύναµη, το «πάσχον», που είναι η αδιαµόρφωτη ύλη. Ο θεός. που οι στωικοί φιλόσοφοι τον ταυτίζουν µε τον λόγο. είναι ο δηµιουρ­γός του κόσµου, καθώς, επενεργώντας πάνω στην ύλη, διαµορφώνει τα διά­φορα όντα. που συγκροτούν την φυσική πραγµατικότητα. Η σχέση του θεού ή του λόγου µε το σύµπαν δεν είναι υπερβατική, αυτός, δηλαδή, δεν δηµιούργησε τον κόσµο, για να µείνει κατόπιν έξω και πέρα από αυτόν. Απεναντίας, οι στωικοί φιλόσοφοι, εισηγούµενοι µια πανθεϊστική αντίληψη, ισχυρίστηκαν ότι ο θεός, ο λόγος διαπερνάει ολόκληρο τον κόσµο και γίνε­ται ένα µε αυτόν, αποτελώντας έτσι τον συνεκτικό ιστό της πολύµορφης φύσης, την δύναµη εκείνη µέσω της οποίας το κοσµικό σύστηµα διατηρεί την ενότητα του και την συνοχή του. Χάρις στην δύναµη αυτή της θείας αρχής του λόγου, τον «τόνον». όπως την αποκαλούν οι στωικοί φιλόσοφοι, το σύµπαν από άκρου εις άκρον διέπεται από την αρχή της συµπαθείας,σύµφωνα µε την οποία τα εγκόσµια όντα επιδρούν το ένα πάνω στο άλλο. Ο κόσµος µοιάζει µ’ έναν τεράστιο έµβιο οργανισµό, του οποίου η λειτουργία του ενός οργάνου δεν είναι ανεξάρτητη από την λειτουργία κάποιου άλλου οργάνου του. Έτσι, καθώς, βάσει της αρχής της συµπαθείας, διαδοχικά το ένα εγκόσµιο ον επηρεάζει το άλλο, είναι δυνατόν να µεταφερθεί η ενέργεια από το πιο µακρινό αστέρι του ουρανού στο πιο τελευταίο πράγµα της γης και να το επηρεάσει.

3. Η ειµαρµένη

Το «εκδηλωµένο» τµήµα του Κόσµου,  εξουσιάζεται από µία αιώνια και θαυµαστή αρµονία αντιθέτων(λ.χ. «ποιούν» και «πάσχον»). Η γένεσις του εκάστοτε Κόσµου συντελείται από δύο πρωταρχικές Αρχές, αντιδιαµετρικώς αντίθετες, η µία εκ των οποίων είναι παθητική («Ύλη») και η άλλη ενεργητική («Λόγος»), που επιδρά πάνω στην πρώτη. Το δηµιουργικό αίτιο (που ονοµάζεται και «Ποιούσα Αρχή», «Ψυχή του Κόσµου», «Ζεύς», «Θεός»), το οποίο άλλοτε µεν συστέλλεται σε ένα µόνον σωµατικό Όν, άλλοτε δε διαστέλλεται σε απείρους «σπερµατικούς Λόγους», είναι εγκόσµιο, όπως σε όλες τις Εθνικές και «πολυθεϊστικές» Κοσµοαντιλήψεις, και ορίζεται, συµφώνως προς τα ανωτέρω, ως το πυροειδές πνεύµα που διαχέεται ακόµη και στα απειροελάχιστα τµήµατα του Κόσµου και τα συνέχει. Περιγράφεται δε αυτός ο «Λόγος - Ζεύς» και ως «Ειµαρµένη» (επειδή θέτει τα πάντα σε απόλυτη σύνδεση κάτω από µία αυστηρή νοµοτέλεια), «Πρόνοια» (επειδή διέπεται από Αγαθότητα και Φιλότητα και επιτρέπει σε κάθε λογικό όν την απόλυτη εµπιστοσύνη προς τις επιλογές της) και «Φυσικός Νόµος» (επειδή θέτει και συγκρατεί σε αιώνιο τάξη τα άπειρα τµήµατα του Κόσµου). 

Τα πάντα στο σύµπαν τελούνται σύµφωνα µε µιαν αναγκαιότητα που έχει καθοριστεί εκ των προτέρων από τον κοσµικό λόγο και η οποία εξακολουθεί να συντη­ρείται χάρις στην συνεχιζόµενη παρουσία του µέσα στο σύµπαν. Η ειµαρµένη, η οποία διέπει την πορεία των πραγµάτων και των γεγονότων του κόσµου, κατά τους στωικούς φιλοσόφους, δεν αναιρεί, όπως ίσως φαίνεται, την ανθρώπινη ελευθερία, και, ως εκ τούτου, δεν πρέπει να συγχέε­ται µε την έννοια της µοιρολατρίας, σύµφωνα µε την οποία είναι µάταιο να προσπαθεί να κάνει κανείς κάτι, αφού η έκβαση του έχει ήδη αποφασιστεί.

Ο Χρύσιππος επιχείρησε να δείξει πώς συνδυάζεται η ειµαρµένη του κόσµου µε την ανθρώπινη ελευθερία. Κατ’ αυτόν, η ειµαρµένη ορίζει εκ των προτέρων τις δυνατότητες που ενδέχεται ν’ ακολουθήσει ένα γεγονός. Αν, παρα­δείγµατος χάριν, είµαι τώρα άρρωστος, υπάρχει η δυνατότητα να καλέσω έναν καλό γιατρό, ο οποίος θα µε βοηθήσει να συνέλθω, όπως υπάρχει η δυνατότητα να καλέσω έναν κακό γιατρό, υπάρχει η δυνατότητα να πάρω ένα αποτελεσµατικό φάρµακο, όπως υπάρχει η δυνατότητα να πάρω ένα φάρµακο που θα επιδεινώσει την κατάσταση µου, και ούτω καθεξής. Όλες οι δυνατότητες αυτές είναι δεδοµένες στο πλαίσιο της ειµαρµένης του κόσµου, και είναι γνωστό εκ των προτέρων τι θα συµβεί, αν επιλέξω µια από τις δυνατότητες αυτές. Το ποια, όµως, από τις δυνατότητες αυτές θα επιλέξω εναπόκειται, σε µένα• εγώ θ’ αποφασίσω, παραδείγµατος χάριν, ποιον γιατρό θα καλέσω.

Οι στωικοί φιλόσοφοι διέκριναν στις πράξεις του ανθρώπου δυο αιτίες: τις απώτερες, οι οποίες αναφέρονται στις δυνατότη­τες που υπαγορεύονται από την ειµαρµένη προκειµένου να τελεστεί µια πράξη, και τις προσεχείς αιτίες, που αφορούν στις αποφάσεις τις οποίες παίρνει τελικώς το πρόσωπο που πράττει. Η ειµαρµένη, ως ορίζουσα τις δυνατότητες των πράξεων του ανθρώπου, όχι µόνο δεν αντιβαίνει στην ελευθερία της βούλησης του, αλλά, απεναντίας, την υπηρετεί. Γιατί, για να είναι κανείς ελεύθερος στις επιλογές του, θα πρέπει να υπάρχουν εναλλακτικές δυνατότητες• είναι αστείο, λόγου χάριν, να προτείνω σε κάποιον ένα κουτί µε µια µόνο κάρτα µέσα, λέγοντας του «ιδού, είσαι ελεύθερος να επιλέξεις όποια κάρτα θέλεις» —θα πρέπει να έχει τουλάχιστον δυο κάρτες µέσα το κουτί, για να έχει νόηµα η προτροπή µου αυτή. Προκειµένου, λοιπόν, να εκτελεστεί ελεύθερα από τον άνθρωπο µια πράξη, απαιτείται αφ’ ενός µεν να υπάρχουν περισσότερες της µιας δυνατότητες, όπως ορίζει η ειµαρµένη, αφ’ ετέρου δε η συγκατάθεση του σε µιαν από τις δυνατότητες αυτές. Η ευθύνη του ανθρώπου που πράττει είναι καίρια, καθώς από την απόφαση του εξαρτάται µε ποιον, τελικώς, από τους τρόπους, που έχουν προκαθοριστεί από την ειµαρµένη, θα εξελιχθούν τα πράγµατα.Εν τοιαύτη περιπτώσει, προκειµένου να προβεί κανείς στην καλύτερη επιλογή, θα πρέπει να είναι σε θέση να κρίνει σωστά.

4. Ο ∆αίµων εαυτού

Ο καθένας και το κάθε τι, συνδέεται µε το Αιώνιο Όλον και τον Θεό, µέσω µίας εσωτερικής προσωπικής θεότητος, του λεγοµένου «∆αίµονος Εαυτού». Ο «∆αίµων Εαυτού» είναι ο σύνδεσµος της ψυχής µας µε την Ψυχή του Παντός, µε τον Αιώνα του Όλου Κόσµου(ο «Αιών» εδώ ας νοηθεί µε την οµηρική έννοια, ως έδρα και πηγή της υπάρξεως). ∆εν θεωρούνται σοβαρές οι θεωρίες περί προσωπικής αθανασίας, ως «ψυχή» δε ορίζεται «η εσωτερική, έµφυτη και αδιάσπαστη πνοή η οποία διατρέχει όλα τα τµήµατα του σώµατος, όσο η οµαλή αναπνοή του ζώντος όντος είναι παρούσα στο σώµα». Σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα, ο οποίος τριχοτοµεί την ανθρώπνη ψυχή και ορίζει την ∆ικαιοσύνη ως την αρετή η οποία προσδιορίζει τον ρόλο του κάθε τµήµατος της ψυχής, διακοσµώντας µάλιστα την περιγραφή του σχήµατος αυτού µε µύθους µεταφυσικούς που κάνουν λόγο για µία υποτιθέµενη «πτώση» της ψυχής, που µε τη σειρά της υποβιβάζεται σε κεντρικό χαρακτήρα µίας ηθικοθρησκευτικής εσχατολογίας, η Στοά θεωρεί ΕΝΙΑΙΑ την ψυχή (εκτός από «ένθερµο» και σωµατική) και αντιστέκεται σθεναρώς στον πειρασµό της Ελληνιστικής Εποχής να την εγκλωβίσει σε εσχατολογίες.

Οι στωϊκοί οµιλούν για 8 διαφορετικά τµήµατα της ψυχής, µόνον µε βάση τη θεωρία της «Συµπαθείας» και τη θεωρία της «Τάσεως», δίχως ποτέ να θίξουν την αρχική ενότητα συγκροτήσεως της ψυχής ως οντογενετική Αρχή. Η ΕΝΙΑΙΑ ψυχή έχει απλώς 8 διαφορετικά «διαµερίσµατα»: το «Ηγεµονικόν», τις

Αισθήσεις ή «Αισθητικά», το «Σπερµατικόν» και το «Φωνητικόν», µε κέντρο όλων των κινήσεών της το πρώτο, το οποίο παροµοιάζεται µε µία αράχνη που στέκει στο κέντρο ενός ιστού, δεχοµένη όλα τα µηνύµατα για ο,τιδήποτε την πλησιάζει. Εξοπλισµένη µε αυτά τα «διαµερίσµατά» της, η ψυχή φθάνει στην πλήρη ανάπτυξή της όταν κατορθώνει να προσλαµβάνει τις λεγόµενες «κοινές έννοιες» (αυτό υπολογίζεται από τους στωϊκούς στο 7ο έτος της ανθρωπίνης ηλικίας) και γίνεται η ίδια µία πλήρης λογική αλλά και γενετική Αρχή όταν φθάνει στην «ωριµότητά» της (από 14 ετών, καθώς το άτοµο έχει πλέον διαµορφωµένες µέσα του όλες τις «κοινές έννοιες» ή «εµφύτους προλήψεις», δηλαδή τις φυσικές γνώµες που συνιστούν µία κοινή για όλους τους ανθρώπους έννοια).

5. Η ελευθερία

Η Ελευθερία ορίζεται ως η σπάνια πνευµατική κατάσταση του «Σοφού», η οποία επιτρέπει, µέσω της Γνώσεως, την γαλήνια αποδοχή των αναποτρέπτων πραγµάτων ακόµη και στις αρκετές περιπτώσεις που αυτά είναι «δυσάρεστα» για τον πεπερασµένο εαυτό. Ακόµη και αυτοί οι ίδιοι οι Θεοί, οι κατ’ εξοχήν ελεύθεροι, από τη στιγµή που ώρισαν και διέταξαν την πορεία των πραγµάτων, όπως ορθώς παρατηρεί ο Σενέκας υποτάσσονται απολύτως σε αυτήν, µη δυνάµενοι ή µη ενδιαφερόµενοι να την αλλάξουν ή ακυρώσουν.

Η Μοίρα στέκει πάνω ακόµη και από τους Θεούς και, µε εντελώς ανελαστικό τρόπο, «οδηγεί τον θέλοντα και παρασύρει τον µη θέλοντα». Η κάθε ανθρώπινη ψυχή διαθέτει συνεπώς ελευθερία βουλήσεως και όχι ελευθερία πράξεως, αλλά µόνον δυνατότητα πράξεως.Επιπροσθέτως, µόνον η λεγόµενη «Πεποίθησις» αποτελεί πραγµατική πράξη της ψυχής.

Ο µόνος ελεύθερος θνητός είναι ο «Σοφός», διότι µιµείται τους κατεξοχήν ελευθέρους (τους Θεούς) σε αυτή την απόλυτο συµφιλίωση µε τη ροή των πραγµάτων (ο Επίκτητος γράφει χαρακτηριστικά ότι «η Ελευθερία συνίσταται στο να επιθυµούµε να έλθουν τα πράγµατα όχι όπως θέλουµε, αλλά όπως συµβαίνουν»). Ο «Σοφός», κατέχων την Αρετή, παραµένει ελεύθερος ακόµη και µέσα σε δεσµά, γιατί αντέχει το να πράττει µόνον όσα εξαρτώνται από αυτόν, παραµένοντας ψύχραιµος και ήρεµος απέναντι σε όσα δεν εξαρτώνται από αυτόν. Αντιθέτως, οι αµέτρητοι υποτιθέµενοι «ελεύθεροι» που ταπεινώνονται και εξευτελίζονται για µία ανώτερη κοινωνική θέση ή για διάφορα υλικά αγαθά, είναι άθλιοι και δούλοι (διακρινόµενοι απλώς σε «µικροδούλους» ή «µεγαλοδούλους», αναλόγως του µεγέθους των επιδιώξεών τους)

6. Η απλότης του βίου

Κύριο βιοτικό προτεινόµενο είναι η απλότης του βίου µέσα από την οδό της µετριοπαθείας, της ανοχής και της λιτότητος, µε σεβασµό προς τους Πατρώους Τρόπους (ρωµαϊστί, Mos Maiorum). Οι ανώτατες δυνάµεις είναι οι εσωτερικές του εαυτού, αλλά ο βίος οφείλει να είναι πάντοτε προσανατολισµένος προς την δηµόσια δράση.Η απόσυρση επιτρέπεται µόνον ως προπαρασκευή για επόµενη δηµόσια δράση.

7. Λογικότης

Η πνευµατική εξέλιξις στο ανθρώπινο στάδιο, το οποίο «στοιχειώνεται» από τον παράγοντα «Λογικότης», αποκτάται µόνον µε την επίµονη και επίπονη φιλοσοφική αναζήτηση του «Αγαθού». Η Φιλοσοφία είναι η ασφαλής οδός για την «Αρετή», η οποία θεµελιώνεται µόνον επάνω στην επαφή µε την Γνώση (η οποία ορίζεται ως ασφαλής, δηλαδή αντικειµενική και αληθής). Η Γνώσις διαφέρει από την ∆οξασία, η οποία είναι ασθενής ή ψευδής γνώσις. Κατά τον Ζήνωνα (όπως διασώζεται στον Κικέρωνα, Academica, 1, 41-42) η κάθε ασθενής ή ψευδής γνώσις µπορεί και πρέπει να ταυτίζεται, δικαίως, µε την Άγνοια. Ο Αρκεσίλαος επεσήµανε ότι δεν υπάρχει ενδιάµεσο στάδιο ανάµεσα στην Γνώση και την Άγνοια.

8. Η Αρετή

Η «Αρετή» πρέπει να είναι το απόλυτο «προς απόκτησιν», η «Κακία» το απόλυτο «προς αποφυγήν». Σε προέκταση της επισηµάνσεως του Αρκεσιλάου αναφορικώς µε την Γνώση και την Άγνοια, όλα τα υπόλοιπα ανάµεσα στην «Αρετή» και την «Κακία» κατατάσσονται στα λεγόµενα «Αδιάφορα». Ο Στοβαίος µας παραδίδει ότι κατά του στωϊκούς η «Αρετή» χωρίζεται σε «πρώτες» και «υποτεταγµένες» (δευτερεύουσες) επιµέρους Αρετές.  Το Κακόν υπάρχει µόνον «κατά παρακολούθησιν της Αρετής ή του Αγαθού» και δεν είναι δυνατόν να λείψει από τον Κόσµο, καθώς η Αρµονία και η Τελειότης έχουν πάντοτε ως προϋπόθεσή τους την ύπαρξη των αντιθέτων (της «εναντιότητος»). Όπως παρατηρεί ο Επίκτητος, οι Θεοί διέταξαν να υπάρχουν, αναµεσα σε άλλα αντίθετα, η Αρετή και η Κακία «για την αρµονία του συνόλου». Το ηθικό Κακόν δεν αποτελεί συνεπώς πραγµατικό Κακόν διότι χρησιµεύει στην αρµονία του συνόλου και εκπληροί έναν σαφή σκοπό. Το λεγόµενο «Κακόν» δεν είναι παρά η χυδαιοτέρα και κατωτάτη µορφή του «Αγαθού» και, αντιστοίχως, ο φαύλος άνθρωπος στέκει απλώς, αυτοτιµωρούµενος κατ’ουσίαν, στην κατώτατη βαθµίδα του ανθρωπίνου είδους, προδότης της φύσεώς του και αυτοϋποβιβασθείς σε άλογο ζώον.Ο ενάρετος άνθρωπος δεν απειλείται από την ύπαρξη του φαύλου, όπως και δεν απειλείται από την πέριξ αυτού ύπαρξη των φυτών και των αλόγων ζώων. ∆εν υπάρχει δε ΠΟΤΕ «ευδαιµονία» των φαύλων, αφού η όποια νοµιζοµένη σαν τέτοια, δεν είναι παρά φάντασµα βασιζόµενο σε εξωτερικά αγαθά και άλλα πράγµατα που για τον ενάρετο είναι απλώς «αδιάφορα προηγµένα».

Η αρετή, κατά τους στωικούς φιλοσόφους, είναι αυτάρκης, αυτόνοµη, αυτοτελής, υπό την έννοια ότι, για να υπάρξει, δεν έχει ανάγκη από

κάποιον παράγοντα έξω από αυτήν που να την προκαλέσει. ∆εν µοιάζει η αρετή, εν προκειµένω, µε την ηδονή, που η ανάδειξη της µέσα µας προϋποθέτει κατ’ ανάγκην ένα αντικείµενο διαφορετικό και ανεξάρτητο από αυτήν δεν θα µπορούσε, ασφαλώς, να βιώσει κανείς την ηδονή που νιώθει απολαµβάνοντας, παραδείγµατος χάριν, ένα φαγητό ή κάποιο µουσικό κοµµάτι, αν δεν υπήρχε το φαγητό αυτό ή το εν λόγω µουσικό κοµµάτι. «Η αρετή», όµως, κατά τους στωικούς φιλοσόφους, «αξίζει να προτιµηθεί µόνο για τον εαυτό της και όχι εξαιτίας του φόβου, της ελπίδας ή κάποιου άλλου εξωτερικού πράγµατος».

Αν και αποδίδουν στην αρετή οι στωικοί φιλόσοφοι απόλυτη αξία, εν τούτοις δεν φτάνουν σε κάποιο είδος ηθικού φανατισµού, στο πλαίσιο του οποίου κάθε µορφή κακίας είναι ανεπίτρεπτη. Απεναντίας, θεωρούν ότι η ύπαρξη του κακού µπορεί ν’ αποβεί ωφέλιµη στον άνθρωπο οδηγώντας τον στην αρετή. Αρκεί να έχει κανείς την υποµονή να δει τα πράγµατα συνολικά, και όχι αποσπασµατικά και µεµονωµένα. Έτσι, θα µπορέσει να καταλάβει, παραδείγµατος χάριν, ότι οι κοριοί, όσο απεχθείς κι αν µας φαίνονται, συµβάλλουν, εντούτοις, στην βελτίωση µας, καθώς µας υποχρεώνουν να ξυπνάµε το πρωί και να µη µέναµε στο κρεβάτι τεµπελιάζοντας. Είναι επιτυχής, εν προκειµένω, ο παραλληλισµός που κάνει ο Πλούταρχος µεταξύ των διαφόρων µορφών κακίας που υφίστανται στον κόσµο και ορισµένων αστείων στίχων που απαντώνται σε µια κωµωδία. «Όπως οι κωµωδίες περιλαµβάνουν αστείους στίχους που, αν τους εξετάσει κανείς µεµονωµένους, είναι πρόστυχοι, αλλά, αν τους δει στο σύνολο του ποιήµατος, προσθέτουν σε αυτό κάποιαν χάρη, έτσι ψέγει και την κακία, αν την αντιµετωπίσει µεµονωµένα• δεν είναι, όµως, άχρηστη στο πλαίσιο ενός συνόλου». Ο Χρύσιππος, που απετέλεσε τον κορυφαίο εκφραστή της στωικής φιλοσοφίας κατά την πρώτη φάση της —σε τέτοιο σηµείο µάλιστα, ώστε να λεχθεί ότι «αν δεν υπήρχε ο Χρύσιππος, δεν θα υπήρχε η φιλοσοφία της Στοάς»—. υποστήριξε ότι οι κακίες είναι απαραίτητο να υπάρχουν, γιατί χωρίς αυτές δεν θα µπορούσαν οι άνθρωποι να καταλάβουν την σηµασία και την σπουδαιότητα της αρετής. Πολλές φορές εκτιµάµε ένα πράγµα, εφόσον το δούµε δίπλα στο αντίθετο του• η λαµπρότητα και η τελειότητα της αρετής αναδεικνύονται µε µεγαλύτερη σαφήνεια και µε πιο εντυπωσιακό τρόπο, αν αντιπαραβληθούν προς την ατέλεια και τις αρνητικές όψεις της αντίστοιχης κακίας.

Αρετή και Στωικοί

Μεταξύ της αρετής και της κακίας, που αποτελούν τους δύο πόλους ανάµεσα στους οποίους εκδηλώνεται η συµπεριφορά των ανθρώπων, υπάρχουν άλλες καταστάσεις, όπως η ζωή και ο θάνατος, η αρρώστια και η υγεία, η φτώχεια και η ευπορία. η ταπεινότητα και η αλαζονεία κ.ά., που από την φύση τους δεν έχουν καµιάν —θετική ή αρνητική— αξία και. για τούτο, οι στωικοί φιλόσοφοι τις αποκαλούν µε τον όρο «αδιάφορα». Αν µια από τις αδιάφορες αυτές καταστάσεις µας βοηθάει να γίνοµε ενάρετοι, αποκτά θετική αξία• διαφορετικά, αν µας ωθεί προς την κακία, έχει αρνητική αξία, γίνεται απαξία. Συµβαίνει, βέβαια, οι άνθρωποι να προτιµούν ορισµένες από τις αδιάφορες αυτές καταστάσεις έναντι άλλων. Αυτό είναι δικαιολογηµένο. Ο Χρύσιππος έλεγε, παραδείγµατος χάριν, ότι «είναι τρελοί όσοι απορρίπτουν τον πλούτον και την υγεία και την απονία και την αρτιότητα του σώµατος, και δεν προσπαθούν να διατηρήσουν τ’ αγαθά αυτά». Εκείνο που είναι ανεπίτρεπτο, ωστόσο, είναι να επαναπαυθεί και να υποδουλωθεί κανείς στην αρχική, φυσική προτίµηση του προς αυτές τις καταστάσεις και εν ονόµατι τους να ξεπουλήσει την αξιοπρέπεια του και την ψυχή του ολόκληρη. Κανένα αγαθό, ακόµη και η ίδια η ζωή, δεν πρέπει να συντηρείται από τον άνθρωπο, αν δεν εξασφαλίζει την ηθική ακεραιότητα του. Οι στωικοί φιλόσοφοι συνιστούσαν στους ανθρώπους την εθελουσία και έντιµη «εξαγωγήν εκ του βίου». Η παράδοση λέει ότι ο Ζήνων και ο Κλεάνθης, από τους πρωταγωνιστές της στωικής φιλοσοφίας, δεν δίστασαν ν’ αυτοκτονήσουν, όταν κατάλαβαν ότι το αγαθό της ζωής έγινε ανασταλτικός παράγων για την εκ µέρους των άσκηση της αρετής• θεώρησαν ότι η ζωή τους δεν είχε πλέον καµιάν αξία γι’ αυτούς, καθώς ο µεν, ύστερα από κάποιον τραυµατισµό, βρισκόταν σε πλήρη αδυναµία, ο δε είχε φτάσει σε βαθύτατο γήρας. Κατά τους στωικούς φιλοσόφους, οφείλει να είναι έτοιµος να διατηρήσει κανείς αλώβητη την αξιοπρέπεια του και την ψυχή του απέναντι και στις πιο δυσάρεστες και τις πιο επώδυνες καταστάσεις. Ιδού πώς ο Επίκτητος λέει ότι θα πρέπει να σκέφτεται ο στωικός φιλόσοφος: «θα πεθάνω• αλλά πρέπει γι’ αυτό να πεθάνω βογκώντας; Θα φυλακιστώ• αλλά πρέπει γι’ αυτό να θρηνολογώ; Θα εξοριστώ• αλλά ποιος µπορεί να µ’ εµποδίσει να φύγω χαµογελώντας και ήρεµος;

—Πες µου το µυστικό.

—∆εν το λέω, γιατί αυτό εξαρτάται από την θέληση µου.

—Θα σε ρίξω τότε στα σίδερα.

—Άνθρωπε, τι λες; Εµένα; Μόνο το πόδι µου θ’ αλυσοδέσεις. Την θέληση µου ούτε ο ∆ίας µπορεί να καταβάλει.

—Θα σε φυλακίσω.

—Το καηµένο µου κορµί, εννοείς.

—Θα σε αποκεφαλίσω.

—Πότε εγώ σου είπα πως µονάχα ο δικός µου τράχηλος δεν µπορεί να κοπεί;».

Για να φτάσει κανείς, όπως εισηγούνται οι στωικοί φιλόσοφοι, στην κατάσταση της πλήρους αδιαφορίας, η οποία θα τον βοηθήσει, ακόµη και εν µέσω των πιο επώδυνων καταστάσεων, ν’ αποκτήσει και να διατηρήσει η ψυχή του την αταραξία και την γαλήνη εκείνη που θα του εξασφαλίσει την ευτυχία, χρειάζεται να ξεπεράσει κάθε συναισθηµατισµό, να χειραφετηθεί από τις εγκόσµιες επιθυµίες του, ν’ απελευθερωθεί από τα πάθη του — όχι µόνο από τα θεωρούµενα κακά πάθη, αλλά από όλα τα πάθη ανεξαιρέτως. Και τούτο, διότι το πάθος, γενικώς, είναι µια «άλογη και αφύσικη κίνηση της ψυχής, µια ορµή πλεονάζουσα», που δεν αφήνει τον άνθρωπο να κρίνει σωστά την θέση του µέσα στον κόσµο και την συγγενική σχέση του µε την φύση.

9. Η Απάθεια

Είναι παράλογη κάθε επιθυµία που αντιτίθεται στην θέληση των Θεών.Η συνταγή για έναν ευτυχή ανθρώπινο βίο είναι η «Απάθεια», η εκµηδένιση δηλαδή κάθε προσωπικής επιθυµίας για απόκτηση πραγµάτων ή για αλλαγή καταστάσεων, µόνον όµως όταν η «Λογικότης» τις καταδεικνύει να είναι πέρα από τις εκάστοτε ανθρώπινες δυνατότητες. Η «Απάθεια» οδηγεί σε µία άµεση ζωή, δίχως την εξαπάτηση από την υπερελπίδα ή τον τρόµο της αγωνίας για ένα µέλλον που, αντικειµενικώς, κείται έξω από τον έλεγχο της «Πεποιθήσεως».

10.Ο Κόσµος

Ο Κόσµος, είναι αιωνία, λογική, έµψυχος και ζώσα ύλη, η οποία, απλώς, αυτοαναπλάθεται περιοδικώς δι’ Εκπυρώσεων. Τα πάντα είναι ενσώµατα, τίποτε από όσα υπάρχουν δεν είναι ασώµατον, στο δε εσωτερικό του Κόσµου δεν υπάρχει θέση για κανένα κενό, παρά το ότι ο ίδιος βρίσκεται µέσα σε ένα ατελείωτο κενό (στην στωϊκή ακριβολογία, ο όρος «Σύµπαν» ή «Πάν» υποδηλώνει το σύνολο του Κόσµου και του περιβάλλοντος κενού, ενώ ο όρος «Όλον» υποδηλώνει µόνον τον Κόσµο δίχως το κενό). Πραγµατικά είναι µόνον τα σώµατα, ό, τι δηλαδεί µπορεί να ενεργεί ή πάσχει. Ενσώµατος είναι και ο Λόγος – Θεός («το αµέσως Θείον»), όπως ενσώµατες και έµψυχες είναι και οι «Αρετές», τα «Πάθη», η «Σοφία», οι ενέργειες, οι δονήσεις, οι λέξεις, ακόµη και οι κινήσεις του φαντασιακού (καθώς υφίσταται άµεση σύνδεση του τελευταίου µε τον ενδιάθετο λόγο). Η γλώσσα, αυτοµάτως «εικονοποιεί» και δίνει ύπαρξη σε ό,τι εκφράζει, ακόµη κι αν αυτό δεν είναι άµεσα προσιτό στις αισθήσεις. Το σύνολο των εµπεριεχοµένων στον Κόσµο νοούνται ως «το εµµέσως Θείον».

Γιάννης Μότσης