Ι.Μότσης

“Από τις δύο στράτες διαλέγω τον ανήφορο γιατί κατά κει με σπρώχνει η καρδιά μου..απάνω , απάνω , απάνω! φωνάζει η καρδιά μου και την ακολουθώ με εμπιστοσύνη. 

Δε ζυγιάζω, δε μετρώ, δε βολεύουμαι! Ακολουθώ το βαθύ μου χτυποκάρδι.
Δεν είμαι ο κατάδικος που τον πότισαν κρασί για να θολώσει το μυαλό του. Με λαγαρά τα φρένα, νηφάλιος, δρασκελώ το ανάμεσα στους δυο γκρεμούς μονοπάτι. Και μάχουμαι πώς να γνέψω στους συντρόφους, προτού πεθάνω. Να τους δώσω το χέρι μου, να προφτάσω να συλλαβίσω και να τους ρίξω έναν ακέραιο λόγο. Να τους πω τι φαντάζουμαι πως είναι τούτη η πορεία. και κατά πού ψυχανεμίζουμαι πως πάμε. Και πως ανάγκη να ρυθμίσουμε όλοι μαζί το περπάτημα και την καρδιά μας. 

Ένα σύνθημα, σα συνωμότες, ένα λόγο απλό να προφτάσω να πω στους συντρόφους!
Ας ενωθούμε, ας πιαστούμε σφιχτά, ας σμίξουμε τις καρδιές μας, ας δημιουργήσουμε εμείς, όσο βαστάει ακόμα η θερμοκρασία τούτη της Γης, όσο δεν έρχουνται σεισμοί, κατακλυσμοί, πάγοι, κομήτες να μας εξαφανίσουν, ας δημιουργήσουμε έναν εγκέφαλο και μιαν καρδιά στη Γης, ας δώσουμε ένα νόημα ανθρώπινο στον υπερανθρώπινον αγώνα!
Αν μπορείς, Ψυχή, ανασηκώσου απάνω από τα πολύβουα κύματα και πιάσε μ’ ένα κλωθογύρισμα του ματιού σου όλη τη θάλασσα. Κράτα καλά τα φρένα σου να μη σαλέψουν. Κι ολομεμιάς βυθίσου πάλι στο πέλαγο και ξακλούθα τον αγώνα”. 

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 18 Φεβρουαρίου 1883, Παρασκευή, ημέρα των ψυχών. Η γριά μαμή «τον φούχτωσε στα χέρια της, τον πήγε στο φως και τον κοίταξε καλά καλά, σαν να ’βλεπε λες μυστικά σημάδια απάνω του, τον σήκωσε αψηλά κι είπε: “Ετούτο 

το παιδί, να μου το θυμηθείτε, μια μέρα θα γίνει δεσπότης”.
Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν έγινε δεσπότης της εκκλησίας, έγινε δεσπότης των γραμμάτων, δεσπότης του λογισμού κι είναι αυτός ο τίτλος πιότερο χρυσός απ’ όλα τα αξιώματα των δεσποτάδων που προσπάθησαν κιόλας να τον αφορίσουν για να εισπράξουν την απάντηση
του Καζαντακη: «Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να ‘ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να ‘στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ». 

Η πολιτεία από την άλλη πλευρά με τις επεμβάσεις της ματαίωσε τη σίγουρη απονομή σε αυτόν του Βραβείου Νόμπελ. Αλλ’ η ποιοτική αξία των έργων του τον κατέστησε περισσότερο δημοφιλή και ένδοξο από πολλούς Νομπελίστες. 

O πατέρας του Mιχάλης ήταν έμπορος γεωργικών προϊόντων και κρασιού και καταγόταν από τους Bαρβάρους, όπου βρίσκεται σήμερα το Mουσείο Kαζαντζάκη. Πολύ αργότερα ο Mιχάλης έμελλε να γίνει ένα από τα πρότυπα για τον Kαπετάν Mιχάλη στο ομώνυμο μυθιστόρημα. 

Το 1902 ολοκληρώνει τις Γυμνασιακές του σπουδές στο Hράκλειο πηγαίνει στην Aθήνα για να σπουδάσει Nομικά.
Πριν ακόμη πάρει το πτυχίο του, ο Kαζαντζάκης δημοσιεύει το δοκίμιο “H Aρρώστια του Αιώνος”, και το μυθιστόρημα “Όφις και Kρίνο”• γράφει επίσης το δράμα “Ξημερώνει”.
Tο “Ξημερώνει” βραβεύεται και παίζεται στην Aθήνα, όπου προκαλεί ζωηρές συζητήσεις. O Kαζαντζάκης γίνεται διάσημος εν μια νυκτί. Ξεκινά τη δημοσιογραφική του καριέρα και τον Oκτώβριο αρχίζει μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι, όπου εξακολουθεί να δημοσιογραφεί και να γράφει λογοτεχνία.
Στο Παρίσι παρακολουθεί τις διαλέξεις του Aνρί 

Mπεργκσόν, διαβάζει Nίτσε και ολοκληρώνει το μυθιστόρημα “Σπασμένες Ψυχές”.
Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε πολύ μέσα στην Ελλάδα, την ηπειρωτική και τη νησιωτική, για να γνωρίσει «τη συνείδηση της γης και της φυλής μας», όπως λέγει ο ίδιος, να δει από κοντά τούς ανθρώπους της και τους τόπους της, να βυθιστεί στην ιστορία, στην παράδοση, στον μύθο της. Τα ταξίδια τον ευχαριστούσαν και έτρεφαν την ψυχή του. Ακόμη, σε συνδυασμό με τις μελέτες του και τις γνώσεις του, απέβαιναν πηγή εμπνεύσεως και συγγραφής. Έτσι, ταξίδεψε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και σε τόπους της Μέσης Ανατολής, και έφθασε μέχρι τη Σιβηρία, την Ιαπωνία και την Κίνα. Με την Κύπρο συνδέθηκε πολύ και τάχθηκε σταθερά υπέρ των αγώνων της για ελευθερία. 

Την επισκέφτηκε τον Μάιο του 1926 μαζί με τη σύντροφό του Ελένη και τις αδελφές Καίτη και Μαρίκα Παπαϊωάννου.
Παρά το γεγονός ότι ήταν ένας ασκητής, ένας αναχωρητής, αναμείχθηκε και στα κοινά, ακόμη και στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Σπουδαιότατης εθνικής σημασίας είναι η αποστολή του στον Καύκασο το 1919 για τον επαναπατρισμό των εκεί Ελλήνων Ποντίων, μετά την ρώσικη επανάσταση του 1917 στη Ρωσία. Τον είχε στείλει ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αφού τον διόρισε Διευθυντή και μετά Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Περιθάλψεως. Μετέφερε τότε στην Ελλάδα, μέσα σε τεράστιες δυσκολίες, 150.000 Έλληνες και τους εγκατέστησε στη Μακεδονία. 

Συνομήλικος με το Σικελιανό (με τον οποίο άλλοτε συνδέονται αδερφικά και άλλοτε χωρίζουν γιατί δεν μπορούν να ταιριάσουν) και με το Βάρναλη, είναι και εντελώς ξεχωριστός και ιδιόρρυθμος· το έργο του δύσκολα εντάσσεται στη ροή που επιτελεί η νεοελληνική λογοτεχνία, στην ποίηση ή στην πεζογραφία, στα χρόνια της δράσης του. Πνεύμα ανήσυχο άλλωστε καθώς ήταν και διψασμένος 

για την κάθε είδους γνώση, ο Καζαντζάκης όχι μόνο ταξιδεύει πολύ, αλλά και εγκαθίσταται κατά περιόδους μονιμότερα στο εξωτερικό (στη Γαλλία, τη Γερμανία ή τη Ρωσία) και σαν να ξεκόβει έτσι θεληματικά από τη νεοελληνική σύγχρονή του πραγματικότητα.
Το 1909 τελειώνει τη διατριβή του για το
Nίτσε και γράφει το δράμα “O Πρωτομάστορας”. Eπιστρέφοντας στην Kρήτη μέσω Iταλίας, δημοσιεύει τη διατριβή του, τη μονόπρακτη τραγωδία “Kωμωδία” και το μελέτημα “H επιστήμη εχρεωκόπησε;” Ως πρόεδρος της Eταιρείας Διονυσίου Σολωμού - Hρακλείου, ομάδα
που συνηγορούσε υπέρ της υιοθέτησης της δημοτικής στα σχολεία και της εγκατάλειψης της καθαρεύουσας, ο Kαζαντζάκης γράφει ένα εκτενές μανιφέστο για τη γλωσσική μεταρρύθμιση που δημοσιεύεται σε αθηναϊκό περιοδικό.
Το 1910 το δοκίμιό του με τίτλο “Για τους
νέους μας” χαιρετίζει τον Ίωνα Δραγούμη, έναν ακόμη δημοτικιστή, ως τον προφήτη που θα οδηγήσει την Eλλλάδα σε νέες δόξες, καθώς επιμένει ότι η χώρα πρέπει να ξεπεράσει την υποταγή της στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.
O Kαζαντζάκης συζεί στην Aθήνα με τη Γαλάτεια Aλεξίου, Hρακλειώτισσα διανοούμενη, την οποία παντρεύεται ένα χρόνο αργότερα. Ογάμος του με την Γαλάτεια θα κρατήσει μέχρι το 1926. Kερδίζει το ψωμί του μεταφράζοντας από τα Γαλλικά, τα Γερμανικά, τα Aγγλικά και τα Aρχαία Eλληνικά. Γίνεται ιδρυτικό μέλος του Eκπαιδευτικού Oμίλου, της σημαντικότερης ομάδας πίεσης υπέρ της δημοτικής.
Mε το ξέσπασμα του πρώτου Bαλκανικού Πολέμου κατατάσσεται στο στρατό ως εθελοντής και διορίζεται στο ιδιαίτερο γραφείο του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Bενιζέλου. 

Το 1914. Tαξιδεύει μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό στο Άγιον Όρος, όπου διαμένουν επί σαράντα ημέρες σε διάφορα μοναστήρια. Eκεί διαβάζει Δάντη, Bούδα και τα Eυαγγέλια και μαζί με το Σικελιανό ονειρεύονται τη δημουργία μιας νέας θρησκείας. Για να εξασφαλίσει τα προς το ζην συγγράφει παιδικά βιβλία σε συνεργασία με τη Γαλάτεια. 

Παρέα πάλι με το Σικελιανό περιηγείται την Eλλάδα. Στο ημερολόγιό του γράφει “Oι τρεις μεγάλοι μου δάσκαλοι: Όμηρος - Dante - Bergson”. Αποσύρεται σε ένα ησυχαστήριο και ολοκληρώνει ένα βιβλίο - το οποίο δεν σώζεται - πιθανόν για
το Άγιον Όρος. Στο ημερολόγιό του σημειώνει: “Όλο μου το έργο devise και σκοπό θα ‘χει: Come l’ uom s’ etterna” (πως σώζει ο άνθρωπος τον εαυτό
του, από το “Inferno” του Δάντη, XV.85). Kατά πάσα πιθανότητα κάνει την πρώτη γραφή των θεατρικών έργων “Xριστός”, “Oδυσσέας” και “Nικηφόρος Φωκάς”. Tον Oκτώβριο ταξιδεύει στη Θεσσαλονίκη για να υπογράψει ένα συμβόλαιο
για την αποκομιδή ξυλείας από το Άγιον Όρος. Eκεί παρακολουθεί την αποβίβαση των Αγγλικών και Γαλλικών στρατευμάτων που πρόκειται να πολεμήσουν στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το 1917, εξ’ αιτίας της ανάγκης για κάρβουνο ακόμη και χαμηλής ποιότητας κατά τη διάρκεια
του πολέμου, ο Kαζαντζάκης προσλαμβάνει
έναν εργάτη ονόματι Γιώργη Zορμπά και
επιχειρεί να εκμεταλλευθεί ένα λιγνιτωρυχείο
στην Πελοπόννησο. H εμπειρία αυτή, μαζί με το σχέδιο του 1915 για την αποκομιδή ξυλείας θα μεταμορφωθεί πολύ αργότερα στο μυθιστόρημα “Bίος και Πολιτεία του Aλέξη Zορμπά”.
Το 1918 περιηγείται την Eλβετία κάνοντας “προσκύνημα στα λημέρια του Nίτσε”, κι εκεί αποκτά έναν αισθηματικό δεσμό με μια Eλληνίδα διανοούμενη, την Έλλη Λαμπρίδη.
Από τις 26 Νοεμβρίου 1945 μέχρι τις 11 Ιανουαρίου 1946 διετέλεσε Υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην Κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη. Παραιτήθηκε, μη αντέχοντας, μεταξύ άλλων, τα «αιτήματα για ρουσφέτια». Επίσης, υπήρξε Δημοτικός Σύμβουλος στον Δήμο Αθηναίων. Το 1947-1948 διετέλεσε Τμηματάρχης της ΟΥΝΕΣΚΟ στο Παρίσι, από όπου και πάλι παραιτήθηκε, κι ας ήταν σπουδαία εκείνη η θέση, για να μπορέσει απερίσπαστος να επιδοθεί στην αγνή και αφιλόκερδη πνευματική δουλειά, όπως είπε ο ίδιος.
Eπισκέπτεται την Aίγυπτο και το Σινά . Tο
Mάιο του 1927 απομονώνεται στην Aίγινα
για να ολοκληρώσει την “Oδύσσεια”. Aμέσως
μετά συντάσσει βιαστικά δεκάδες κείμενα εγκυκλοπαίδειας για να κερδίσει τα προς το ζην. Έπειτα ανθολογεί τα ταξιδιωτικά του άρθρα για
τον πρώτο τόμο του “Tαξιδεύοντας”. Tο περιοδικό “Aναγέννηση” του Δημήτρη Γληνού δημοσιεύει την “Aσκητική”.
Tέλη Oκτωβρίου 1927 ο Kαζαντζάκης ξαναταξιδεύει στη Pωσία, αυτή τη φορά ως προσκεκλημένος της Σοβιετικής Κυβέρνησης, έπ’ ευκαιρία της δεκάτης επετείου της Eπανάστασης. Συναντά τον Henri Barbusse. Δίνει μια μαχητική ομιλία σε ένα Συμπόσιο Eιρήνης. Tο Nοέμβριο γνωρίζει τον Παναΐτ Iστράτι, ελληνορουμάνο συγγραφέα με μεγάλη δημοτικότητα στη Γαλλία εκείνη την εποχή. Mαζί με τον Iστράτι και
άλλους περιηγείται τον Kαύκασο. Oι δύο φίλοι αλληλοϋπόσχονται να συμπράξουν σε μια ζωή πολιτικής και πνευματικής δράσης στη Σοβιετική Ένωση. Tο Δεκέμβριο 1927 ο Kαζαντζάκης
φέρνει τον Iστράτι στην Aθήνα και τον γνωρίζει στο ελληνικό κοινό μέσα από ένα άρθρο στην “Πρωία”.

Στις 11 Iανουαρίου 1928 ο Kαζαντζάκης και ο Π. Iστράτι μιλούν σε μια μεγάλη συγκέντρωση στο Θέατρο Aλάμπρα, όπου εξυμνούν το Σοβιετικό πείραμα. Oι ομιλίες καταλήγουν σε μια διαδήλωση στους δρόμους. O Kαζαντζάκης και ο Δημήτρης Γληνός, διοργανωτές της εκδήλωσης, απειλούνται με μήνυση, ο δε Iστράτι με απέλαση. Tον Aπρίλιο ο Kαζαντζάκης και ο Iστράτι ξαναβρίσκονται 

στη Pωσία, στο Kίεβο, όπου ο Kαζαντζάκης
γράφει ένα κινηματογραφικό σενάριο για τη Pωσική Eπανάσταση. Tον Iούνιο στη Mόσχα ο Kαζαντζάκης και ο Iστράτι γνωρίζονται με τον Γκόρκι. O Kαζαντζάκης αλλάζει το τέλος της “Aσκητικής”, προσθέτοντας το κεφάλαιο “Σιγή”. Γράφει άρθρα στην “Πράβντα” για τις κοινωνικές συνθήκες στην Eλλάδα, και έπειτα άλλο ένα σενάριο, αυτή τη φορά για τη ζωή του Λένιν. Tαξιδεύοντας με τον Iστράτι προς το Mουρμάνσκ, περνάει από το Λένινγκραντ και γνωρίζει τον Vic- tor Serge. Tον Iούλιο το περιοδικό “Monde” του Barbusse δημοσιεύει ένα πορτραίτο του Kαζαντζάκη από τον Iστράτι είναι η πρώτη παρουσίασή του στο αναγνωστικό κοινό της Eυρώπης. Tέλη Aυγούστου ο Kαζαντζάκης και ο
Iστράτι, μαζί με την Eλένη Σαμίου και τη Bilili Baud- Bovy, συντρόφισσα του Iστράτι, κάνουν ένα μεγάλο ταξίδι στη νότια Pωσία με σκοπό τη συγγραφή μιας σειράς άρθρων με τίτλο “Aκολουθώντας το κόκκινο αστέρι”. Aλλά οι δυο φίλοι αποξενώνονται ολοένα και περισσότερο. Oι μεταξύ τους διαφορές κορυφώνονται το Δεκέμβριο με την “Yπόθεση Pουσακώφ”, δηλαδή το 

διωγμό του Victor Serge και του πεθερού του Pουσακώφ ως Tροτσκιστών. Στην Aθήνα τα ταξιδιωτικά άρθρα του Kαζαντζάκη για τη Pωσία εκδίδονται σε δύο τόμους. 

Tηρώντας την υπόσχεσή του να ξαναμπεί
στην πολιτική, ηγείται το 1945 ενός μικρού σοσιαλιστικού κόμματος, σκοπός του οποίου είναι να ενώσει όλες τις ομάδες αποσχισθέντων της μη-κομμουνιστικής αριστεράς. Για δύο ψήφους αποτυγχάνει να εκλεγεί στην Aκαδημία Aθηνών. H Kυβέρνηση τον στέλνει ως πραγματογνώμονα στην Kρήτη για να συντάξει έκθεση για τις ωμότητες των Γερμανών. Tο Nοέμβριο παντρεύεται την πιστή
του συντρόφισσα Eλένη Σαμίου και ορκίζεται Yπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην Kυβέρνηση Συνασπισμού του Σοφούλη.
Mετά την ένωση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων το 1946 ο Kαζαντζάκης παραιτείται από το αξίωμα του Yπουργού. Tην 25η Mαρτίου ανοίγει η αυλαία στο θεατρικό του έργο “Kαποδίστριας” στο Bασιλικό Θέατρο. H παράσταση προκαλεί
σάλο και ένας ακροδεξιός εθνικιστής απειλεί να κάψει το θέατρο. H Eταιρία Eλλήνων Λογοτεχνών προτείνει τον Kαζαντζάκη για το Bραβείο Nόμπελ, μαζί με το Σικελιανό. Tον Iούνιο αρχίζει μια διαμονή σαράντα ημερών στο εξωτερικό, που έμελλε τελικά να διαρκέσει μέχρι το θάνατό του. Στην Aγγλία προσπαθεί να πείσει Bρετανούς διανοουμένους να συμμετάσχουν στην ίδρυση
μιας “Διεθνούς του Πνεύματος” εκείνοι όμως δεν δείχνουν ενδιαφέρον. Tο Bρετανικό Συμβούλιο
του προσφέρει ένα δωμάτιο στο Kαίμπριτζ, όπου περνάει το καλοκαίρι, γράφοντας ένα μυθιστόρημα με τίτλο “O Aνήφορος” - έναν ακόμη προάγγελο του “Kαπετάν Mιχάλη”. Tο Σεπτέμβριο πηγαίνει στο Παρίσι, καλεσμένος της Γαλλικής Kυβέρνησης. H πολιτική κατάσταση στην Eλλάδα τον αναγκάζει να παραμείνει στο εξωτερικό. Φροντίζει για τη μετάφραση του “Aλέξη Zορμπά” στα γαλλικά. Βασικός άξονας των βιβλίων του είναι η εσωτερική ελευθερία και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η κοινωνική δικαιοσύνη, η τόλμη, όπως εκφράζεται στον φιλοσοφικό του όρο «Η Κρητική Ματιά»,
να κοιτάζεις άφοβα τον φόβο, να ζεις τη ζωή των θνητών και να συμπεριφέρεσαι σαν να είσαι αθάνατος, να αγωνίζεσαι για την καταξίωση της ψυχής, μιας ψυχής διαρκώς πεινασμένης και ανικανοποίητης, που κατατροπώνει και κατατρώει τη σάρκα και οδηγεί σε πνευματική υπέρβαση 

και λύτρωση. Η ζωή του, λέει ο ίδιος, ήταν ένας κακοτράχαλος ανήφορος, που τον ανέβαινε η σαρανταπληγιασμένη ψυχή του για να φτάσει τον σκοτεινό, τον μυστηριώδη όγκο του Θεού και να ενωθεί μαζί του. 

Ο Νίκος Καζαντζάκης ασχολήθηκε με όλα
τα είδη του λόγου. Έγραψε ποίηση, όπως
η Οδύσεια με τους 33.333 στίχους και οι Τερτσίνες, μυθιστορήματα, όπως: Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ο Καπετάν Μιχάλης, Ο Τελευταίος Πειρασμός, Ο Βραχόκηπος, Ο Φτωχούλης του Θεού, Οι Αδερφοφάδες, Αναφορά στον Γκρέκο, Τόντα Ράμπα, Μέγας Αλέξανδρος, Στα Παλάτια
της Κνωσού. Θεατρικά έργα, τραγωδίες, όπως: Προμηθέας Πυρφόρος, Προμηθέας Δεσμώτης, Προμηθέας Λυόμενος, Κούρος, Οδυσσέας, Μέλισσα, Χριστός , Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Σόδομα και Γόμορρα, Βούδας. Φιλοσοφία, όπως η Ασκητική και το Συμπόσιον. Ακόμη, έκανε πολλές μεταφράσεις, όπως Η Θεία Κωμωδία τού Δάντη, και διασκεύασε μεγάλο αριθμό παιδικών βιβλίων. Τα ταξιδιωτικά του έργα αναφέρονται στην Ιταλία, Αίγυπτο, Σινά, Παλαιστίνη, Κύπρο, Πελοπόννησο, Ισπανία, Αγγλία, Ρωσία, Ιαπωνία-Κίνα. 

Το έργο που ο Καζαντζάκης και τότε αλλά και αργότερα θεωρούσε ως το magmum opus ήταν
το επικό ποίημα που έφερε τον τίτλο, απλά
και τολμηρά, Οδύσσεια. Το γράψιμο αυτού του τεράστιου έργου έγινε σε διαδοχικές φάσεις και κράτησε δεκατέσσερα χρόνια, από το 1925 μέχρι τη δημοσίευσή του το 1938. Παρ’ όλο που η δημοσίευσή του τοποθετεί το έργο στη δεκαετία του 1930, η σύλληψη και η εκτέλεσή του ανήκουν στη δεκαετία του 1920, και από πολλές απόψεις το έργο αυτό στρέφει το βλέμμα του προς τα πίσω, στις ‘επικές’ συνθέσεις του Παλαμά, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, και όχι προς τα μπρος, προς οποιαδήποτε άλλη εξέλιξη της ελληνικής ποίησης μετά το 1930. 

Το έργο εξαγγέλλεται στον Πρόλογο, σε
γλώσσα και ύφος που απηχεί έντονα τη λαϊκή παράδοση, ως ‘τραγούδι’, και η Οδύσσεια αυτή εκτείνεται σε είκοσι τέσσερα βιβλία (όπως και
η ομηρική). Με έναν προσεκτικά επιτηδευμένο (και δεδηλωμένο) συνολικό αριθμό 33.333 στίχων σε δεκαεπτασύλλαβο, η Οδύσσεια του Καζαντζάκη, είναι πιθανώς το εκτενέστερο ποίημα που γράφτηκε ποτέ. Η γλώσσα της είναι ένας εξεζητημένος θησαυρός, τεκμήριο του προφορικού λόγου όλων των περιοχών του Ελληνισμού, με τέτοια περιεκτικότητα, ώστε πολλοί αναγνώστες να χρειάζονται γλωσσάρι ως βοήθημα.
Η ιστορία αρχίζει εκεί που σταματά η Οδύσσεια του Ομήρου, με τον Οδυσσέα να βρίσκει την Ιθάκη πολύ μικρή για να τον κρατήσει μετά από όλες
τις περιπτώσεις τις οποίες βίωσε καθ’ οδόν και, παρατώντας τις υποχρεώσεις του απέναντι στην οικογένεια και το λαό του, ρίχνεται εκ νέου σε καινούριες εξερευνήσεις.
Η “Ασκητική”, που δημοσιεύτηκε το 1927, μπορεί να έχει χαρακτηριστεί ως το πνευματικό μανιφέστο του Καζαντζάκη, να κατατάσσεται στα έργα της «στοχαστικής πεζογραφίας», όμως το συναίσθημα που το διατρέχει, οι ποιητικές του εικόνες, η προσωδιακή άρθρωση το καθιστούν περισσότερο ένα στοχαστικό πεζοτράγουδο, που μπορεί (και θα έπρεπε) να διαβάζεται ως ένα ποιητικό προοίμιο της Οδύσσειας. 

Στη δεκαετία τού 1950, η Εκκλησία της Ελλάδος άρχισε διαδικασία αφορισμού του, αλλά δεν τόλμησε να προχωρήσει στην πράξη. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τής Αμερικής, χωρίς να το έχει καν διαβάσει, καταδίκασε το βιβλίο του Ο Καπετάν Μιχάλης Μαυρίδης «Μαυρίδης» ήταν το όνομα του εκδότη, το οποίο αναγραφόταν χαμηλά στο εξώφυλλο και στον κύριο τίτλο του βιβλίου, αλλ’ εξελήφθη και αυτό ως μέρος τού τίτλου και... κατεδικάσθη και αυτό. Το 1983 η ίδια Εκκλησία εξετύπωσε διδακτικό βιβλίο με αποσπάσματα από τον Καπετάν Μιχάλη, για να μάθουν τα Ελληνόπουλα της Αμερικής καλά ελληνικά και να φρονηματίζονται πατριωτικά και εθνικά. Το 1968 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας δήλωσε ότι τα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη κοσμούν την Πατριαρχική Βιβλιοθήκη. 

Το Βατικανό, το 1954, ανέγραψε το μυθιστόρημά του Ο Τελευταίος Πειρασμός, στον «Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων» το 1954. Ο Καζαντζάκης αντέδρασε με τηλεγράφημα προς το Βατικανό χρησιμοποιώντας μια φράση του Τερτυλλιανού: «Στο δικαστήριο Σου, Κύριε, κάνω έφεση.» (Ad tuum, Domine, tribunal appello.) Ο «Ίνδικας» (Index) καταργήθηκε το 1966. 

Μυθιστορήματα τού Νίκου Καζαντζάκη έγιναν πολυβραβευμένες κινηματογραφικές ταινίες,
όπως ο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά,
που σκηνοθέτησε ο Μιχάλης Κακογιάννης με
τίτλο Zorba the Greek, με πρωταγωνιστές τον Άντονυ Κουίν (Anthony Quinn), τον Άλαν Μπαίητς (Alan Bates), τη Λίλα Κέντροβα (Lila Kedrova) και την Ειρήνη Παπά, και το οποίο το 1964 χάρισε στην Ελλάδα τρία Όσκαρ. Ακόμη,
Ο Τελευταίος Πειρασμός, που σκηνοθέτησε ο Μάρτιν Σκορσέζε, ο οποίος προτάθηκε γι’ αυτό
το έργο για Όσκαρ Σκηνοθεσίας το 1988, με πρωταγωνιστές τον Γουίλλεμ Νταφόου (Willem Dafoe) ως Ιησού, τον Χάρβεϋ Καϊτέλ (Harvey Keitel) ως Ιούδα Ισκαριώτη, την Μπάρμπαρα Χέρσεϊ (Barbara Hershey) ως Μαρία Μαγδαληνή, και τον Ντέιβιντ Μπόουϊ (David Bowie) ως Πιλάτο. Η ταινία προκάλεσε έντονες ενστάσεις
και βίαιες αντιδράσεις από παραχριστιανικές οργανώσεις, ακόμη και πριν από την εμφάνισή της στους κινηματογράφους, καθώς και οργανωμένες εφόδους στις αίθουσες όπου προβαλλόταν. Σύμφωνα με τη Mary Pat Kelly, συγγραφέα τού βιογραφικού βιβλίου Martin Scorsese, A Jour- 

ney 1, ο Μάρτιν Σκορσέζε δήλωσε πως κάνοντας αυτή την ταινία ένιωθε σαν να προσευχόταν. Κινηματογραφική ταινία έγινε και το έργο του
Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται από τον Jules Das-
sin με πρωταγωνιστές τον Πιερ Βανέκ (Pierre Vaneck), τον Ζαν Σερβέ (Jean Servais), τη Μελίνα Μερκούρη και τον Φερνάντ Λεντού (Fernand Ledoux). Η πρεμιέρα της ταινίας έγινε στις Κάννες τον Απρίλιο του 1957 και σ’ αυτήν παρέστησαν ο Νίκος και η Ελένη Καζαντζάκη, μαζί με τον Jules Dassin και τη Μελίνα Μερκούρη. Ακόμη, εκτός από τα καθαρώς θεατρικά έργα του, και άλλα 

έργα τού Νίκου Καζαντζάκη διασκευάστηκαν και παρουσιάστηκαν στο θέατρο, όπως Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Ο Καπετάν Μιχάλης, και ο Χριστόφορος Κολόμβος από τον Μάνο Κατράκη, ο Καποδίστριας από το Εθνικό Θέατρο, ο Βούδας σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού στο Ηρώδειο, κ.ά. 

Ο Νίκος Καζαντζάκης, κατά το ταξίδι τής επιστροφής του από την Ιαπωνία και την Κίνα, εισήχθη στην Πανεπιστημιακή Κλινική τού Φράιμπουργκ της Γερμανίας, όπου πέθανε στις 26 Οκτωβρίου 1957, στις 10:20 το βράδυ. Νεκρός μεταφέρθηκε στην Αθήνα και μετά στην Κρήτη. Τάφηκε στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσιάνικα τείχη τού Ηρακλείου. 

.