Γιάννης Μότσης

Η Σαπφώ από την Ερεσσό της Λέσβου έζησε περί το έτος 600 π.Χ., ακριβώς δεν ξέρουμε πότε. Η θέση τότε της γυναίκας στη Λέσβο ήταν πολύ καλύτερη απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ελλάδα. Μορφώνονταν, έβγαιναν από το σπίτι, μάθαιναν καλούς τρόπους, μουσική χορό σε διάφορους ομίλους.

Στον κύκλο κοριτσιών της Σαπφούς υπήρχε μια βαθιά εσωτερική σχέση μεταξύ τους, κάτι που οδήγησε στην εικόνα της ομοφυλόφιλης ποιήτριας που αναπτύχθηκε από χριστιανούς συγγραφείς αργότερα η οποία ενδεχομένως να μην έχει βάση στην πραγματικότητα.

Η ποίησή της αφορά τον έρωτα και το κάλλος. Η ποίησή της δονείται από αυθορμητισμό και έντονα αισθήματα. Αρκετοί από τους στίχους της μαρτυρούν έντονο ερωτισμό και λυρισμό. Κανένας άλλος λογοτέχνης δεν μπορεί να συγκριθεί με τη Σαπφώ στην ομορφιά της σκέψης, στον μελωδικό της στίχο και στην ένταση των αισθημάτων της.

Σαν άνεμος μου τίναξε ο έρωτας τη σκέψη

σαν άνεμος που σε βουνό βελανιδιές λυγάει.

‘Ηρθες, καλά που έκανες, που τόσο σε ζητούσα

δρόσισες την ψυχούλα μου, που έκαιγε ο πόθος.

Από το γάλα πιο λευκή
απ’ το νερό πιο δροσερή
κι από το πέπλο το λεπτό, πιο απαλή.
Από το ρόδο πιο αγνή
απ’ το χρυσάφι πιο ακριβή
κι από τη λύρα πιο γλυκιά, πιο μουσική...

Η Σαπφώ θεωρείται με την ποίησή της, που ήταν γραμμένη στην αιολική διάλεκτο, ως η σημαντικότερη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας. Ο Πλάτων την ονομάζει «σοφή» και «δέκατη Μούσα», ο Ανακρέων «ηδυμελή», ο Λουκιανός «μελιxρόν αύχημα Λεσβίων» ο Ιουλιανός και Αντίπατρος «θηλυκό Όμηρο» και «τιμή Λεσβίων γυναικών», ενώ ο Στράβων «θαυμαστόν τέρας». Ο Οράτιος στη 2η ωδή του μας λέει ότι ακόμα και οι νεκροί στον κάτω κόσμο ακούν τα τραγούδια της με θαυμασμό σε ιερή σιγή.
Μετά τον θάνατό της στην πατρίδα της Λέσβο έκοψαν νόμισμα με τη μορφή της.
Στις Συρακούσες και στην Πέργαμοστήθηκαν αγάλματά της, ενώ στις Συρακούσες κατασκευάστηκε και ένα κενοτάφιο σε ανάμνησή της.
Ήλθες, κάλ’ επόησας, έγω δέ σ’ εμαιόμαν, αν δ’ έφλυξας έμαν φρένα καιομέναν πόθωι Ήρθες, καλά που έκανες, κι εγώ σε λαχταρούσα τα σωθικά μου κόχλαζαν, καίγονταν απ’ τον πόθο.
Ο επίσης Μυτιληνιός σύγχρονος ποιητής Οδυσσέας Ελύτης την περιέγραψε σαν μια «μακρινή εξαδέλφη» του με την οποία μεγάλωσαν παίζοντας «στους ίδιους κήπους, γύρω από τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες» και της αφιέρωσε ένα από τα μικρά του έψιλον. Το 1986 κυκλοφόρησε στην Ελλάδα ο δίσκος «Σαπφώ» σε μουσική του Σπύρου Βλασσόπουλου και παραγωγή του ∆ιονύση Σαββόπουλου, με μελοποιήσεις 12 ποιημάτων της Σαπφούς σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση, και ερμηνεία της Αλέκας Κανελλίδου.
ὀ μέν γάρ κάλος , εἴς κάλος , ὄσσον ἴδην πέλει ,
ὀ δέ κἄγαθος αὔτικα και κάλος ἔσσεται

ο ωραίος όταν τον κοιτάς τότε φαντάζει ωραίος, μον’ ο καλός ξανά αν τον δεις , ωραίος θα ‘ναι πάντα
Σε μεταγενέστερη εποχή, οι Αττικοί κωμωδιογράφοι τη δυσφήμησαν για ομοφυλοφιλικές τάσεις (εξ ου και ο όρος λεσβία). Αφορμή για τις φήμες υπήρξε πιθανόν το ότι η Σαπφώ εκδήλωνε έντονο συναισθηματισμό προς τις μαθήτριές της. Μολονότι κανένας από τους συγγραφείς δεν αναφέρει κάτι σχετικό μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη, οι κρίσεις αυτές για τη Σαπφώ επικράτησαν. Μάλιστα αναφέρεται ότι η Σαπφώ είχε ερωτευθεί την Ατθίδα, την Τελέσιππα και τη Μεγάρα. Σύγχρονοί μας μελετητές εκφράζουν αμφιβολίες για το αν η Σαπφώ ήταν όντως λεσβία.

οἱ μέν ἱππήων στρότον οἱ δέ πέσδων
οἱ δε νάων φαῖσ’ ἐπί γᾶν μέλαιναν
ἔμμεναι κάλλιστον , ἔγω δέ κῆν’ ὄττω τις ἔραται για άλλους στρατός από πεζούς , ιππείς ή πλοία λένε πως στη μαύρη γη μας έχει αξία
όμως εγώ : κείνο που πιο πολύ αγαπά ο καθένας
Για τη ζωή της Σαπφούς ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Από πάπυρο του 200 μ.Χ. περίπου καθώς και από το περίφημο βυζαντινό λεξικό του Σουίδα (Σούδα) του 10ου αιώνα γνωρίζουμε ότι η Σαπφώ (ή Ψαπφώ, στην τοπική αιολική διάλεκτο) ήταν σύγχρονη του Αλκαίου και του Πιττακού και ότι γεννήθηκε στη Λέσβο, πιθανότατα στην Ερεσό (ή τη Μυτιλήνη), γύρω στο 630-620 π.Χ., την εποχή δηλαδή της κοινωνικής και πολιτιστικής ακμής της περιοχής.
Έρως δ’ ετίναξέ μοι φρένας
Ως άνεμος κάτ’ όρος δρύσιν εμπέτων
Ο έρωτας συγκλόνισε την καρδιά μου (μου τίναξε το μυαλό)
όπως ο άνεμος που χυμά στις βελανιδιές στο βουνό
(και τα φύλλα θροϊζουν...)
Η μητέρα της ονομαζόταν Κλεΐς και ο πατέρας της Σκαμανδρώνυμος, ενώ είχε και τρεις αδελφούς, τους Λάριχο, Χάραξο και Ευρύγιο. Τόσο ο πάπυρος όσο και το λεξικό του Σούδα συμφωνούν ότι η Σαπφώ είχε μια κόρη, την Κλέιδα, την οποία αναφέρει και η ίδια η ποιήτρια σε δύο έργα της, ενώ φέρεται να ήταν παντρεμένη με ευκατάστατο και ευγενικής καταγωγής νέο από την Άνδρο, τον Κερκύλα. Είναι πάντως πιθανό, θεωρούν οι μελετητές, τα στοιχεία που παραθέτει η ίδια για τη ζωή
της να ήταν απλές λογοτεχνικές μεταφορές που οι αρχαίοι συγγραφείς θεώρησαν βιογραφικά στοιχεία και δημιουργήθηκε έτσι η βιογραφική σαπφική παράδοση. Ιστορική συναίνεση για
τα γεγονότα που αναφέρονται στη ζωή της δεν υπάρχει.

Γλύκηα μάτερ, ού τοι δύναμαι κρέκην τον ίστον πόθωι δάμεισα παίδος βραδίναν δι’ Αφρόδιταν.

Γλυκιά μου μάνα, δε μπορώ πια να χτυπώ το υφάδι απ’ του παλικαριού τον πόθο λαβωμένη
που μού ’στειλε η λυγερή Αφροδίτη.
Για την κατάληξη της σπουδαίας ποιήτριας δεν είναι επίσης τίποτα γνωστό, αν πιστέψουμε πάντως τον Οβίδιο (ο οποίος φέρεται να πίστεψε τον θρύλο), η Σαπφώ φέρεται να αυτοκτόνησε πηδώντας από απόκρημνα βράχια όταν ο έρωτάς της για τον Φάωνα έμεινε ανεκπλήρωτος. Αν ο Φάωνας ήταν υπαρκτό πρόσωπο ή ζούσε μόνο μέσα στους σαπφικούς στίχους, δεν είναι τίποτα γνωστό.
Οι ιστορικοί αμφισβητούν σήμερα την αλήθεια του μύθου, θεωρώντας τον ως όχημα για την άρση της ομοφυλοφιλικής φύσης της ποιήτριας (αυτοκτόνησε για τα μάτια ενός άντρα!). Η ίδια πρέπει να πέθανε σε ηλικία 50 ετών, κάπου δηλαδή μεταξύ 580-570 π.Χ.
Παρά το γεγονός ότι θεωρούταν η μεγαλύτερη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας, οι αττικοί κωμωδιογράφοι τη δυσφήμησαν για τις ομοφυλοφιλικές της τάσεις, την ίδια ώρα που ο λυρικός ποιητής Ανακρέων ο Τήιος τη σάρκαζε ως «λεσβία». Παρά τον σαφή συναισθηματισμό που εκδήλωνε προς τις μαθήτριές της, σε
καμία πηγή δεν αναφέρεται κάτι σχετικό, με τη λεσβιακή ρητορεία ωστόσο να την ακολουθεί πιστά. Σήμερα οι μελετητές του έργου της αμφισβητούν εν πολλοίς την ομοφυλοφιλική της διάσταση: την ώρα που η φύση των ερωτικών της πόθων είναι αναντίρρητη, δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι η Σαπφώ όντως έκανε έρωτα με γυναίκες!
Αυτό βέβαια δεν στέρησε τη δυνατότητα στους χριστιανούς ηθικολόγους να αναθεματίσουν την ποίησή της, την ίδια ώρα που οι εκδότες του έργου της έκοβαν και έραβαν τους ερωτικούς της στίχους κατά βούληση, εξαλείφοντας αποσπάσματα ή αλλάζοντας λέξεις που θεωρούσαν ότι το κοινό της εκάστοτε εποχής θα έβρισκε «πιπεράτες».
Η ίδια η ιστορία της υποδοχής του λογοτεχνικού της έργου είναι αναπόσπαστο μέρος της σημαντικότητάς της ως ποιήτριας.
Οι χριστιανοί λογοκριτές της Αλεξάνδρειας, της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης δεν δίστασαν να απαγορεύσουν τα έργα της σε διάφορες ιστορικές εποχές, με τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό και τον Πάπα Γρηγόριο Ζ’ να παραγγέλνουν ακόμα και το κάψιμο των ποιητικών της συλλογών.
Παρά τις ασίγαστες προσπάθειες ωστόσο της πουριτανικής εποχής, το έργο της Σαπφούς ζει και συνεχίζει να κοσμεί την παγκόσμια λογοτεχνία με τον έντονο ερωτισμό και
τη λυρικότητα των στίχων της. Η ίδια συνέγραψε ερωτικά ποιήματα, ύμνους αλλά και τραγούδια του γάμου. Από το έργο της σώζονται σπαράγματα που συνέλεξαν με κόπο αλεξανδρινοί λόγιοι και κυκλοφόρησαν σε χωριστούς τόμους: οι σαπφικοί «Ύμνοι» και τα «Επιθαλάμια» (τραγούδια του γάμου δηλαδή) συμπυκνώνουν τη μελωδικότητα των ωδών της και τη μεγαλειότητα του συναισθηματικού της κόσμου.
Πέρα από τα αποσπάσματα της ποίησής της, έχουν διασωθεί αυτούσια ο «Ύμνος στην Αφροδίτη» και η «Ωδή», ενώ μια σειρά ακόμα από ποιήματα και στίχους που της αποδίδονται είτε ελέγχονται ακόμα για την πατρότητά τους είτε έχουν αμφισβητηθεί εκτεταμένα.