Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

1.   Εἰσαγωγικὰ

Ἡ Παλαιολιθικὴ ἐποχὴ ἀντιστοιχεῖ στὴ γεωλογικὴ περίοδο τοῦ Πλειστοκαίνου [1] ἢ στὴν ἐποχὴ τῶν παγετώνων καὶ καλύπτει τὸ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ 2,6 ἑκατομμύρια,

ἀπὸ τότε δηλαδὴ ποὺ χρονολογεῖται ἡ πρώτη εὕρεσι πελεκημένων ἐργαλείων ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο (τὰ πρῶτα λίθινα πελεκημένα ἐργαλεῖα ἐντοπίζονται στὴν Ἀφρικὴ), ἕως τὸ 12.000 περίπου πρὶν ἀπὸ σήμερα, ὅταν σταθεροποιεῖται μὲ τὴν τῆξι τῶν πάγων ἡ γεωλογικὴ μορφὴ τῆς γῆς καὶ τὸ κλῖμα της. Στὴν διάρκεια τῆς μακρᾶς αὐτῆς περιόδου σημειώθηκαν στὴν περιοχὴ τοῦ σημερινοῦ Ἑλλαδικοῦ καὶ Αἰγαιακοῦ χώρου σημαντικὲς γεωμορφολογικές καὶ κλιματολογικὲς ἀλλαγές, οἱ ὁποῖες ἦταν καθοριστικὲς γιὰ τὴν πανίδα, τὴ χλωρίδα καὶ γιὰ τὴν ἐπιβίωσι τοῦ παλαιολιθικοῦ ἀνθρώπου στὴν περιοχή, ἀπὸ τότε τοὐλάχιστον ποὺ ἔχουμε ἐνδείξεις ἢ ἀποδείξεις γιὰ τὴν παρουσία του.

Γιὰ τὴν Ἑλλάδα ὅμως μὲ βάσι τὰ μέχρι στιγμῆς γνωστὰ ἀνθρωπολογικὰ καὶ ἀρχαιολογικὰ - παλαιοντολογικὰ εὑρήματα στὸν γεωγραφικὸ της χῶρο, ἡ ἀρχὴ τῆς Παλαιολιθικῆς ἐποχῆς εἶναι πολὺ μεταγενέστερη καὶ ἡ χρονικὴ της διάστασι  μικρότερη ἄλλων γεωγραφικῶν χωρῶν τῆς Εὐρασίας (γεωγραφικῶν περιοχῶν ἐκτὸς Ἀφρικῆς). Ἀπὸ τοὺς ἀνασκαφεῖς καὶ μελετητὰς της διαιρεῖται σὲ τρεῖς μεγάλες περιόδους, ἀνάλογα μὲ τὴν τεχνολογικὴ ἐξέλιξι τῆς λιθοτεχνίας, ἐπειδὴ τὰ λίθινα πελεκημένα ἐργαλεῖα εἶναι τὰ μόνα ποὺ διατηρήθηκαν, σὲ σχέσι μὲ ἄλλα, δουλεμένα σὲ φθαρτὲς ὕλες [2] (ξύλο, δέρμα, καὶ ὀστά, ὅσα εὐνοήθηκαν ἀπὸ τὶς γεωλογικὲς συνθῆκες καὶ τὸ μέγεθος).

Συγκεκριμένα ἡ διαίρεσι ἔχει ὡς ἑξῆς:

1.     Κατώτερη Παλαιολιθικὴ: (750.000-200.000 χρόνια), συμπίπτει μὲ τὴν ἄφιξι τοῦ Homo erectus (ὁ «ὄρθιος ἄνθρωπος»), – (μετὰ τοῦ Homo habilis- «ὁ  ἱκανὸς ἄνθρωπος») - ποὺ τοποθετεῖται γύρω στὰ 800/ 700.000 χρόνια. Χωρὶς νὰ ὑπάρχει ἐξακριβωμένη χρονολογία, ὁ Homo erectus ἀνακαλύπτει καὶ κάνει χρῆσι τῆς φωτιᾶς, ἐνῶ κατασκευάζει πιὸ εὔχρηστα ἐργαλεῖα. Ἡ Ἐποχὴ ὀνομάζεται καὶ διαφορετικὰ Ἀρχαιότερη ἢ Πρώιμη παλαιολιθικὴ καὶ εἶναι τὸ μεγαλύτερο σὲ διάρκεια χρονικὸ στάδιο ποὺ μελετᾶται γιὰ κατεργασία τῆς πρώτης ὕλης – τοῦ λίθου - ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς ἀνθρωπίδες, ὅπως ποτάμιες ἢ λιμναῖες κροκάλες ἀπὸ διάφορα πετρώματα, οἱ ὁποῖες ἔχουν πελεκηθῆ καὶ ἀπέδωσαν τὰ παλαιότερα ἀνθρώπινα ἐργαλεῖα.  

2.     Μέση Παλαιολιθικὴ: (200.000-35.000 χρόνια)   Ἐδῶ ἀναπτύσσεται ἡ τεχνικὴ τῶν φολίδων μὲ τὴν κυριαρχία τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Νεάντερταλ, ὁ ὁποῖος ἔζησε ἀνάμεσα στὸ 80.000-30.000 πρὶν ἀπὸ σήμερα καὶ μποροῦσε νὰ ἐπιβιώσει μόνον σὲ ψυχρὰ κλίματα, καὶ

Ἀνώτερη, Ὕστερη ἢ Νεώτερη Παλαιολιθικὴ (35.000-12.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα). Εἶναι τὸ πιὸ σύντομο σὲ διάρκεια στάδιο κατὰ τὸ ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος ἐπινοεῖ τὴν τεχνικὴ τῶν λεπίδων (blades, lames), ἡ ὁποία τοῦ ἐπιτρέπει καλύτερη ἐκμετάλλευσι τῶν λιθίνων πρώτων ὑλῶν καὶ τὸν ὁδηγεῖ σὲ νέους τύπους ἐργαλείων [3].

Ἐδῶ ἴσως, πρέπει νὰ ἀναφερθῆ ὅτι ὁ Homo sapiens ποὺ ἀκολουθεῖ, δὲν ἀποτελεῖ ἄμεσο ἀπόγονο τοῦ Homo sapiens neanderthalensis (Νεάντερλαντ). «Συγκριτικὲς μελέτες Γερμανῶν καὶ Ἀμερικανῶν ἐπιστημόνων, ποὺ ἐξέτασαν τὰ DNA ὀστῶν Νεαντερτάλιων καὶ σύγχρονων ἀνθρώπων καὶ προχώρησαν στὴν κλωνοποίηση τοῦ DNA τῶν ὀστῶν ἀπὸ τὴν κοιλάδα τοῦ Νεάντερ, ἀπέκλεισαν τὴ γενετικὴ συγγένεια τῶν δύο εἰδῶν. Σύμφωνα μὲ τὰ νέα δεδομένα, ἕνα ἀνθρώπινο κύμα Homo sapiens μετανάστευσε πρὶν ἀπὸ 120/100.000 χρόνια ἀπὸ τὴν Ἀφρικὴ καὶ συνυπῆρξε γιὰ κάποιο διάστημα μὲ τοὺς Nεαντερτάλιους, οἱ ὁποῖοι σταδιακὰ ἐξαφανίστηκαν» [4], ἐξ αἰτίας μᾶλλον τῶν κλιματολογικῶν ἀλλαγῶν.

2.   Ἡ Κατώτερη ἢ Πρώιμη Παλαιολιθικὴ Ἐποχὴ : ( 750.000 -200.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα)

Πότε πρωτοεμφανίζεται ὁ  ἄνθρωπος (Homo erectus) στὴν ἑλληνικὴ γῆ δὲν εἶναι ἀκόμη γνωστὸ μὲ ἀκρίβεια. Πρὸς τὸ παρόν, ἡ  πλέον συγκεκριμένη ἔνδειξι οἰκισμοῦ τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὴν Ἀρχαιοτέρα (Πρώϊμη) Παλαιολιθικὴ ἐποχή, διαφάνηκε ἀπὸ μιὰ πρόσφατη ἀνεύρεσι ἀπὸ Γάλλους γεωλόγους στὴν περιοχὴ τῆς λίμνης Κορισσίων στὴν Κέρκυρα [5], μιᾶς πελεκημένης κροκάλας, τῆς ὁποίας ἡ ἡλικία της μὲ τὴν μέθοδο τοῦ παλαιομαγνητισμοῦ τοποθετεῖται γύρω στὰ 700. 000, πρὶν ἀπὸ σήμερα.

Εικ. 1. Εἶναι δεξιὰ κάτω γνάθος ἱπποποτάμου. Ἀνακαλύφθηκε τὸν Μάϊο τοῦ 2000 καὶ ἀποτέλεσε ἔναυσμα εὐρύτερης ἀνασκαφικῆς ἔρευνας. Πηγή: ΑΝΔΡΕΑΣ ΝΤΑΡΛΑΣ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΚΑΝΑΣ-ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΑΛΛΗ-ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΠΑΠΑΔΕΑ, ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟ ΔΥΤΙΚΗ ΚΕΡΚΥΡΑ…

Ἐκεῖ ἀνασκάφτηκε (ἀποκαλύφθηκε) καὶ μεγάλο τμῆμα ἀπὸ τὴν κάτω γνάθο ἱπποποτάμου μὲ μικρὰ θραύσματα ὀστῶν μαζὶ μὲ ἕνα λίθινο τέχνεργο, ὁ ἐντοπισμὸς τῶν ὁποίων «γιὰ πρώτη φορὰ μέσα σὲ πλειστοκαινικά στρώματα, δὲν ἄφηνε ἀμφιβολία γιὰ τὴν ἀνθρώπινη παρουσία καὶ ἐγκατάσταση στὸ σημεῖο ἐκεῖνο, κατὰ τὴν Παλαιολιθικὴ Ἐποχὴ» [6] 

Ἐπίσης κοντὰ σὲ αὐτὴ τὴν χρονολογία, προσφάτως (τὸ 2013/4) ἐντοπίστηκε καὶ ἀνασκάφτηκε στὸν χῶρο τῶν λιγνιτωρυχείων τῆς ΔΕΗ στὴ Μεγαλόπολι Ἀρκαδίας Ὑπαίθρια ἀρχαιολογικὴ θέσι τῆς Κατώτερης ἢ Πρώϊμης Παλαιολιθικῆς περιόδου στὴν «Μαραθοῦσα 1», ὅπου βρέθηκαν λίθινα τέχνεργα, στρωματογραφημένα κατὰ χώρα καὶ σὲ συνάφεια μὲ ὀστὰ σχεδὸν ὁλοκλήρου σκελετοῦ ἐλέφαντα (τοῦ εἴδους Elephas antiquus ποὺ δὲν ὑπάρχει σήμερα), ἀλλὰ καὶ ὀστὰ ἄλλων θηλαστικῶν καὶ τρωκτικῶν, πτηνῶν, ἀμφιβίων καὶ ἑρπετῶν, τὰ ὁποῖα χρονολογοῦνται στὰ 600 ἕως 300 χιλιάδες ἔτη πρὶν ἀπὸ σήμερα.

Ἡ Μαραθοῦσα 1 εἶναι ἡ μοναδικὴ ὑπαίθρια «θέσι σφαγῆς» (ἐκδορὰ καὶ τεμαχισμὸς) ἐλέφαντα σὲ μία ἀπὸ τὶς ἀρχαιότερες ἀρχαιολογικὲς θέσεις στὴν Ἑλλάδα καὶ μοναδικὴ στὰ Βαλκάνια [7].

 Εικ. 2. Τμήμα από τον σκελετό του ελέφαντα από την θέσι Μαραθούσα 1 Αρκαδίας.

Νὰ προστεθῆ ὅτι ἡ ἀκμὴ τῆς Κατώτερης Παλαιολιθικῆς τοποθετεῖται στὸ διάστημα ἀπὸ 400.000-200.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα καὶ ὀνομάζεται συμβατικὰ Ἀχελαία[8]. Ἡ Ἀχελαία ταυτίζεται μὲ τὴν διάδοσι μιᾶς ἀρκετὰ ἐξελιγμένης λιθοτεχνίας, μὲ τὴν παρουσία κυρίως χειροπελέκεων (biface, handaxe) η ὁποία παρουσιάζει σημαντικὴ ποικιλομορφία, τέτοια ποὺ θὰ χαρακτηρίσει μὲ τὴν μορφολογία τοὺς μιὰ ὁλόκληρη ἐποχή. Στὸ ἑξῆς θὰ γίνει πλέον ἀποδεκτὸ  ότι ἡ εἰκόνα, οἱ αλλαγές καὶ οἱ διαφοροποιήσεις τῶν ἐποχῶν θὰ γίνονται ἀνάλογα μὲ τὴν πολιτισμικὴ τους λιθοτεχνική πρόοδο καὶ ὄχι μὲ τὶς χρονολογικὲς συνέχειες.

Κύριο χαρακτηριστικὸ τῆς Αχελαίας, εἶναι ὁ λεγόμενος κυνηγετικὸς καὶ τροφοσυλλεκτικός τρόπος ζωῆς. Μὴν ἔχοντας, δηλαδή, ἀκόμη ἀνακαλύψει τὴν γεωργία καὶ τὴν κτηνοτροφία, τὰ ἀνθρωπολογικὰ εἴδη τῆς Παλαιολιθικῆς, εἶχαν ὡς διατροφικὲς στρατηγικὲς τὸ κυνήγι καὶ τὴν συλλογὴ καρπῶν καὶ ἄλλων φυτικῶν τροφῶν. Σὰν ἀποτέλεσμα, ὁ τρόπος ζωῆς τους εἶχε ὡς γνώρισμα τὴν διαρκῆ κινητικότητα καὶ μετανάστευσι γιὰ τὴν ἀνεύρεσι τροφῆς.

Κατὰ τὴν Κατώτερη Παλαιολιθικὴ (περίπου 2,5 ἑκατομμύρια - 300.000 ἔτη πρὸ τοῦ παρόντος) κυριαρχοῦν τὰ ἀνθρωπολογικὰ εἴδη μὲ ὀνομασίες Homo Habilis, Homo Ergaster καὶ Homo Erectus, ἐνῶ ἡ Μέση Παλαιολιθικὴ (περίπου 300.000- 40/35.000 π.Χ.) εἶναι ἡ ἐποχὴ τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Νεάντερταλ (Homo Neanderthalensis), τοὐλάχιστον στὸν νότιο Εὐρασιατικὸ χῶρο (δηλ. ὁ ἐκτὸς Ἀφρικῆς).

3.   Μέση Παλαιολιθικὴ Ἐποχὴ : (200.000-35.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα.)

Σὲ ὅτι ἀφορᾶ γιὰ τὸ ἑπόμενο χρονικὸ στάδιο: δηλαδὴ τὴν Μέση Παλαιολιθικὴ Ἐποχὴ 200.000 - 35.000 τὰ εὑρήματα εἶναι πολὺ περισσότερα, ἀνακαλυφθέντα ἀπὸ εὐρύτερο γεωγραφικὸ πλάτος, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει ἢ ὅτι κατοικοῦνταν περιοδικὰ ἢ ὅτι ἦταν ἐποχιακὸς τόπος διαμονῆς τῶν τότε ἀνθρώπων. Στὸν τομέα αὐτό, κοινὸ χαρακτηριστικὸ παρουσιάζει ἡ ἐπιλογὴ τοποθεσίας ποὺ ἔχει πλούσια βλάστησι γιὰ εὕρεσι τροφῆς καὶ κοντὰ σὲ τοποθεσίες ὅπου εὕρισκαν λίθινη πρώτη ὕλη γιὰ κατασκευὴ ἐργαλείων καὶ σὲ τόπους μὲ ὑδάτινους πόρους[9]. Ἡ συνήθης διαμονὴ σύμφωνα μὲ τὰ πορίσματα τῶν ἐρευνητῶν καὶ «ἡ ἀνθρώπινη δραστηριότητα κατὰ τὴ Μέση Παλαιολιθικὴ Ἐποχὴ ἦταν κυρίως σὲ ὑπαίθριες θέσεις (και παράκτιων περιοχῶν, ὅπως στὴν Λιμνοθάλασσα τῶν Κορισσίων καὶ στὸ Παλιαύλακο, ὅπου βρέθηκαν πυριτολιθικά ἐργαλεῖα Μέσης Παλαιολιθικῆς τῶν 150.000-80.000 α.σ.), ἐνῶ κατὰ τὴν Ἀνώτερη Παλαιολιθικὴ ἡ κατοίκηση μεταφέρθηκε κυρίως στὰ σπήλαια καὶ τὶς βραχοσκεπές τῆς περιοχῆς, λόγω τῶν κλιματολογικῶν συνθηκῶν ποὺ ἐπικράτησαν κατὰ τὴν τελευταία παγετώδη περίοδο» [10]. Ὑπάρχει δὲ ἄγνοια γιὰ τὴν πιθανότητα κατανομῆς δραστηριοτήτων στὰ μέλη τῆς ὁμάδας συγκατοίκησης.

Ἡ πυκνότητα δέ, θέσεων κατοίκησης στον Ελλαδικό χώρο ὀφείλεται στὴν δραστηριότητα τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Νεάντερταλ, χωρὶς νὰ εἶναι γνωστὸ ἂν ἡ παρουσία του ἦταν ἀποτέλεσμα συνεχοῦς ἐξέλιξης ἀπὸ προγενέστερες φάσεις του ἢ σχετίζεται πιθανῶς μὲ τὴν πρὸς Νότον μετανάστευσι του, λόγω τῆς ἐμφάνισης τῆς τελευταίας παγετωνικῆς περιόδου. Τα ανασκαφικά ευρήματα και τα έως τώρα αποκαλυφθέντα στοιχεία από σπήλαια και βραχοσκεπές από το Ασπροχάλικο Πρεβέζης Θεόπετρας Τρικάλων, Απήδημα, Καλαμάκια, Λακωνίς της Πελοποννήσου και τα στοιχεία από ευρήματα της κοιλάδος Κωκυτού και Μέσου Καλαμά της Θεσπρωτίας και άλλων θέσεων, χρονολογούμενα κατά μέσον όρο περίπου από τα 130.000 έως και τα 40.000 χρόνια πριν από το παρόν, είναι συνδεδεμένα προπάντων με τον άνθρωπο Νεάντερταλ. Οι όποιες δε διαφοροποιήσεις που επισημαίνονται ανά χώρο και θέσι μεταξὺ τῆς ἐργαλειοτεχνίας τῆς Ἠπείρου καὶ τῆς Πελοποννήσου θὰ μποροῦσαν νὰ ἀπηχοῦν σύγχρονες μεταξὺ τους τοπικὲς διαφοροποιήσεις ἢ διαδοχικὰ χρονικὰ στάδια» [11].

Πάντως τὰ λίθινα ἐργαλειακὰ σύνολα ποὺ προσέδωσαν ἐξέλιξι καὶ τὸ στίγμα αὐτῆς τῆς περιόδου, ἀνάγεται κυρίως στὰ (100.000- 30.000 περίπου), χρονικὴ περίοδος ἡ ὁποία εἶναι γνωστὴ ὡς Μουστέρια [12] καὶ δείχνει πρόοδο σὲ νέες τεχνικὲς λίθου, μὲ πιὸ ἐνδεικτικὴ ἐκείνη τὴν καλούμενη ὡς τεχνικὴ Levallois, (Λεβαλλουά), ἡ ὁποία παρουσιάζει ἐργαλειακὰ σύνολα σὲ φολίδες, ποὺ ὑποδηλώνουν τὴν πολὺ καλὴ ἐξοικείωσι τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὶς πρῶτες (λίθινες) ὕλες καὶ τὴν υἱοθέτησι τεχνικῶν ποὺ ἀπαιτοῦν σύνθετες πνευματικὲς διεργασίες, ὅπως ἡ προετοιμασία τοῦ πυρῆνα καὶ ἡ παραγωγὴ τυποποιημένων ἐργαλείων, ὅπως αἰχμές, ξέστρα καὶ λεπίδες.

Εικ.3. τεχνικὴ Levallois, (Λεβαλλουά)

4.   Ἐπιγραμματικὰ γιὰ τὸν Ἠπειρωτικό γεωγραφικὸ χῶρο τῆς Ἑλλάδος [13]

καὶ κατὰ χρονολογικὴ ἀρχαιότητα ἔχουμε τὰ ἑξῆς :

α.    Στὴν θέσι «Ἀπήδημα τῆς Μάνης» δυτικὰ τῆς Ἀρεόπολης, βρέθηκαν στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1970 δύο ἀπολιθωμένα κρανία τὰ ὁποῖα μὲ σύγχρονες μεθόδους ἀπεικόνισης καὶ ὑψηλῆς ἀκριβείας ραδιομετρικῆς χρονολόγησης, διαπιστώθηκε ὅτι τὸ μὲν 'στὸ «Απήδημα 1» δὲν ἔχει καθόλου Νεαντερτάλια γνωρίσματα, ἀλλὰ διαγράφεται μὲ τὰ πρωϊμώτερα ἀνατομικὰ χαρακτηριστικὰ ἑνὸς Homo sapiens καὶ προσομοιάζουν μὲ αὐτὰ τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου. Οἱ ἐρευνητὲς ἀπὸ τὴ Γερμανία, τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Βρετανία, μὲ ἐπικεφαλῆς τὴν διακεκριμένη Ἑλληνίδα παλαιοανθρωπολόγο Κατερίνα Χαρβάτη, τὸ χρονολόγησαν στὰ 210.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα καὶ ἐπεσήμαναν ὅτι ἀντιπροσωπεύει τὸ ἀρχαιότερο δεῖγμα ἀνατομικὰ σύγχρονου ἀνθρώπου στὴν Εὐρασία. Δηλαδὴ εἶναι ἕνα δεῖγμα τοῦ ἀρχαιοτέρου συγχρόνου ἀνθρώπου ἐκτὸς Ἀφρικῆς, ποὺ μεταφέρει τὴν ἄφιξι τοῦ Homo sapiens στὴν Εὐρώπη περισσότερο ἀπὸ 150 χιλιάδες χρόνια νωρίτερα ἀπ' ὅ,τι ἐπιστεύετο μέχρι τώρα. Ἐκτίμησαν δέ, ὅτι στὸ σπήλαιο Ἀπήδημα ἔζησαν δύο ὁμάδες, ἕνας πρώϊμος πληθυσμὸς Homo sapiens, (Xόμο Σάπιενς) ὁ ὁποῖος στὴν συνέχεια ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ ἕνα πληθυσμὸ Νεάντερταλ, ποὺ προϋπῆρχε στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς νότιας Ἑλλάδος[14], ὅπως φανερώνει τὸ δεύτερο κρανίο ποὺ βρέθηκε στὴν θέσι «Απήδημα -2» καὶ χρονολογεῖται ἀπὸ τὴν ἴδια ὁμάδα ἐπιστημόνων στὰ 170.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα.

   . 

Εικ.4. Κρανίο Απήδημα 1 (Πηγὴ Κατερίνα Χαρβάτη). Τὸ πρῶτο κρανίο «Τὸ Απήδημα 1 εἶναι τύπου Homo sapiens καὶ εἶναι τὸ παλαιότερο, ἡλικίας περίπου 210.000 ἐτῶν χωρὶς νὰ ἔχει κανένα χαρακτηριστικὸ Νεάντερταλ». Τὸ δεξιό Κρανίο ἀπό «Απήδημα 2», εἶναι τὸ θραῦσμα τοῦ κρανίου ἀνθρώπου Νεάντερταλ ἡλικίας 170.000 ἐτῶν. www.themata-archaiologias.gr/

Εικ. 5. Ἀναπαράστασι τῶν ἀνωτέρω κρανίων: πηγὴ: Ντούσκα Ούρεμ- Κώτσου, Παλαιολιθικὴ καὶ Μεσολιθικὴ ἐποχὴ στὴν Ἑλλάδα.

β.    Στὸ χωριὸ Πετράλωνα τῆς Χαλκιδικῆς ἀνακαλύφθηκε στὶς 16/9/1960 στὸ σπήλαιο «Κόκκινες Πέτρες» ἕνα κρανίο καλυμμένο πλήρως ἀπὸ σταλαγμιτικό ὑλικὸ καὶ σχεδὸν ἄθικτο, (χωρὶς τὴν κάτω σιαγόνα), πιθανὸν γυναίκας ἡλικίας περίπου 25 ἐτῶν Νεαντερταλοειδοῦς τύπου. Εἶναι τὸ ἀρχαιότερο εὕρημα ἀνθρωπολογικοῦ ἐνδιαφέροντος, τὸ ὁποῖο ὅμως ἐπειδὴ ἀπεκολλήθη λαθεμένα (ὁ κάτοικος τῆς περιοχῆς ποὺ τὸ βρῆκε τὸ ἀποκόλλησε ἀπὸ ἄγνοια γιὰ νὰ τὸ παράδωσει) πρὶν μελετηθῆ στρωματογραφικά- γεωλογικὰ ἡ θέσι ποὺ βρέθηκε, ἔτυχε ἔντονης διαμάχης καὶ ἀντιπαράθεσης μεταξὺ πολλῶν καὶ ἀντιφατικῶν χρονολογικῶν μετρήσεων, ἀλλὰ καὶ θεωρήσεων σχετικὰ μὲ τὰ ἀνασκαφικὰ εὑρήματα καὶ γενικώτερα γύρω ἀπὸ τὸν χαρακτῆρα καὶ τὴν σημασία τοῦ σπηλαίου [15]

Ἀμέσως μετὰ τὴν ἀνακάλυψι του, τὸ σπήλαιο ἀποτέλεσε πεδίο ἔρευνας, ἀρχικὰ ἀπὸ τὸ Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), ποὺ εἶχε παραλάβει τὸ κρανίο καὶ στὴ συνέχεια ἀπὸ τὴν Ἀνθρωπολογικὴ Ἑταιρεία Ἑλλάδος (ΑΕΕ), μὲ εὐθύνη τοῦ Ἄρη Πουλιανοῦ, φέρνοντας στὸ φῶς πολλὰ παλαιοντολογικὰ κατάλοιπα, ὀστεϊκά καὶ λίθινα τέχνεργα. Μετὰ … ἀκολούθησαν ἔντονες ἀντιπαραθέσεις γύρω ἀπὸ τὴν μορφὴ τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας φθάνοντας … μέχρι καὶ δικαστικῆς διαμάχης τῶν δύο φορέων γιὰ τὴν δικαιοδοσία καὶ διαχείρησι τῶν ἐρευνῶν τοῦ Σπηλαίου. (ἔληξε τὸ 2011 μὲ τὴν ὁριστικὴ ἀποβολὴ τοῦ Ἄρη Πουλιανοῦ ἀπὸ τὸ σπήλαιο Πετραλώνων).

Ἐν τέλει, οἱ πανεπιστημιακοὶ χωρὶς νὰ λαμβάνουν ὑπ’ ὄψιν τους τὰ λίθινα τέχνεργα, (λόγω τῆς ἐπιεικῶς ἀδέξιας καὶ ἀνοργάνωτης ἔρευνας καὶ ἔξω ἀπὸ τὰ ἐπιστημονικὰ δεδομένα ποὺ εἶχε γίνει), τὰ ὁποῖα ὅμως ἀποτελοῦν ἀδιάψευστες μαρτυρίες ἀνθρώπινης δραστηριότητας στὸ ἐσωτερικὸ του, ἀντιλαμβάνονται τὸ Σπήλαιο μόνο ὡς ἕνα καταφύγιο ἀγρίων ζώων τῆς πλειστοκαίνου ἐποχῆς, ὅπου τὸ κρανίο βρέθηκε ἐκεῖ (σὲ κάποια πλευρικὴ προεξοχὴ κολλημένο καὶ ὄχι στὸ ἔδαφος) μᾶλλον γιὰ αὐτοὺς ἀπὸ τυχαῖο συμβάν.

Ἀντίθετα ὁ Ἄρης Πουλιανός, καθ’ ὑπερβολὴ βέβαια, τὸ ἀναγνωρίζει ὡς ἄκρως σπουδαῖο παλαιοανθρωπολογικό εὕρημα, ἀποδίδοντας στὸ κρανίο τὴν «μορφὴ τοῦ ἀρχαιότερου Εὐρωπαίου»...  ὀνομάζοντας το «Ἀρχάνθρωπο», μὲ ἡλικία πάνω τῶν 600. 000 ἐτῶν καὶ τὸ Σπήλαιο κατ’ αὐτὸν εἶχε «…ἀποτελέσει, ὄχι μόνο τὸ λίκνο τῆς ἀνθρωπότητας ἀλλὰ καὶ τὴν κοιτίδα κάθε νέας μεγάλης κατάκτησης τοῦ πνεύματος, ἀφοῦ σὲ αὐτὸ βρέθηκαν, τὰ ἀρχαιότερα ἐργαλεῖα, τὰ ἀρχαιότερα ἴχνη φωτιᾶς, ἢ καὶ οἱ ἀρχαιότερες ἐνδείξεις ὁμιλίας», ἀπόψεις ὅμως ἀμφισβητήσιμες ἀπὸ τὴν ἐπιστημονικὴ κοινότητα γιατὶ δὲν στηρίζονται σὲ τεκμηριωμένες μαρτυρίες ἐκ τῶν εὑρημάτων, οἱ ὁποῖες πλέον ἀντικειμενικὰ εἶναι καὶ ἀδύνατον νὰ ἐξαχθοῦν [16].

Εικ. 6. Ἐμπρόσθια ὄψι τοῦ κρανίου τοῦ Ἀνθρώπου τῶν Πετραλώνων (παραχώρησι τοῦ ἐργαστηρίου Γεωλογίας καὶ Παλαιοντολογίας τοῦ ΑΠΘ). Πηγὴ: Ἀνδρέας Ι. Ντάρλας, Ἀναζητώντας τὴν ταυτότητα καὶ τὴ σπουδαιότητα τοῦ σπηλαίου Πετραλώνων γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ καὶ εὐρωπαϊκὴ Προϊστορία…

Τὸ κρανίο βέβαια εἶναι ὄντως- ἀναμφισβήτητα-  ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικώτερα ἀνθρωπολογικὰ εὑρήματα τοῦ Σπηλαίου, ἐξαιρετικὰ σπάνιο καὶ πολὺ καλὰ διατηρημένο. «Ἀρχικὰ ἀποδόθηκε σὲ ἄνθρωπο τοῦ Νεάντερταλ, στὴ συνέχεια στὸν πρὸ- πρόγονό του  Homo erectus, ἐνῶ σήμερα ἀποδίδεται στὸν ἀμέσως πρόγονο τοῦ Νεάντερταλ, τὸν Homo heidelbergensis.[17].

Η ηλικία του αποτέλεσε θέμα έντονης διαμάχης, επιστημονικής και όχι μόνο. Οι ηλικίες που του αποδόθηκαν κυμαίνονται από 150.000 έως 600.000 και πλέον χρόνια. Όπως προαναφέρθηκε, όμως, οι συνθήκες εύρεσής του δεν επιτρέπουν την ασφαλή χρονολόγησή του ούτε το συσχετισμό του με τα στρώματα του σπηλαίου και τα άλλα ευρήματα. Σήμερα οι περισσότερες απόψεις συγκλίνουν ότι η ηλικία του κυμαίνεται μεταξύ 150.000 και 300.000 ετών»[18]

Σύμφωνα μὲ τὸν Γεώργιο Κουφὸ, Καθηγητὴς Παλαιοντολογίας τοῦ Α.Π.Θ., τὸ κρανίο τῶν Πετραλώνων, ὕστερα ἀπὸ μορφολογικὴ σύγκρισι του, ἡ ὁποία παρουσιάζει μεγάλη ὁμοιότητα μὲ τὸ κρανίο τοῦ Βrὁken Hill (εἶδος ποὺ διαβίωνε στὴν Ἀφρικὴ χρονολογούμενο στὰ 2000.000 χρόνια), καὶ συνδυαζόμενο μὲ τὴν χρονολόγησι τοῦ σταλαγμιτικοῦ ὑλικοῦ ποὺ περιέβαλλε ἀρχικὰ τὸ κρανίο, ἡ ὁποία ἀποδίδει ἀντίστοιχη περίπου ἔνδειξι 96.000± 40.000 καὶ 260.000 χρόνια ἀπὸ σήμερα, κατέληξε ὅτι ἀνήκει στὶς μορφὲς τοῦ τέλους τοῦ Μέσου Πλειστοκαίνου ἢ τῶν ἀρχῶν τοῦ Ἀνωτέρου Πλειστοκαίνου μὲ μιὰ ἡλικία ποὺ προσιδιάζει στὰ 200.000 χρόνων περίπου πρὶν ἀπὸ σήμερα[19]. Τὸ θέμα φυσικὰ δὲν ἔχει βρῆ ἀκόμη τὴν τελικὴ του ἀπάντησι.

γ.     Ἡ ὑπαίθρια θέσι «Κοκκινόπηλος» Πρεβέζης, ἐρευνήθηκε μὲ ἀνασκαφὴ τὸν Ἰούνιο τοῦ 1963 ἀπὸ τὸν Ἄγγλο Higgs καὶ τοὺς συνεργάτες του σὲ δύο σημεῖα, τὰ ὁποία ὀνόμασαν «α'» καὶ «β'». Ἡ θέσι β' ἀπέδωσε τέχνεργα Μέσης Παλαιολιθικῆς ἐποχῆς, ἐνῶ στὴ θέση α' ἐντοπίστηκαν τέχνεργα Ἀνώτερης Παλαιολιθικῆς ἐποχῆς, ἀνάμεικτα μὲ ἄλλα τῆς Μέσης. Ἡ ὁμάδα συνδυάζοντας γεωμορφολογικά στοιχεῖα καὶ ἀνασκαφικὰ δεδομένα λιθοτεχνίας (μικρολεπίδες μὲ τεχνητὴ ράχη, ὑψηλὰ ξέστρα, φολίδες, μικρὰ ξέστρα καὶ ἕνα ἀπὸτμημα γλυφίδας,) ὑποστήριξε ὅτι ἡ προέλευσι τους χρονολογεῖται πρὶν ἀπὸ τὴν τελικὴ Παγετώδη περίοδο, δηλαδὴ γύρω στὰ 43.000 καὶ 35.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα.[20]

Εικ. 7. Ενας αμφίπλευρος χειροπέλεκυς, φτιαγμένος από πυριτόλιθο, που εντοπίστηκε στον Κοκκινόπηλο Πρέβεζας και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων

Ὅταν ὅμως πραγματοποιήθηκε μιὰ νεώτερη εὕρεσι: ἑνὸς ἀκεραίου ἀμφιπλεύρου τεχνέργου - «πέλεκυς» - τὸ 1990, ἑνὸς ἄλλου μικροτέρου ἀμφιπλεύρου πελέκεως τὸ 1998 καὶ ἐπίσης ἄλλων δύο τὸ 2007, τὰ ὁποία ἐκτιμήθηκαν ὡς τέχνεργα προϊμωτέρων περιόδων, καὶ όταν χρονολογήθηκαν, ἀποκαλύφθηκε ὅτι ὑπῆρχε ἀνθρώπινη δραστηριότητα ἀρκετὰ προγενέστερη, ἡ ὁποία ἀνάγεται στὴν ἐποχὴ τῆς Ἀχελαίας λιθοτεχνικῆς παράδοσης καὶ κοντὰ στὰ 150.000 πρὶν ἀπὸ σήμερα. Σύμφωνα μάλιστα μὲ τὴν ἀρχαιολόγο Εὐγενία Ἀδὰμ «τὰ ἀμφίπλευρα τέχνεργα διαφορετικῶν τύπων πιθανὸν νὰ ἀποτελοῦν ὑπολείμματα παλαιότερων λιθοτεχνιῶν, ἴσως καὶ πρὶν τά 200.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα»[21], ἐνῶ ὁ ἐντοπισμὸς μὲ ἀνάμειξι καὶ διαφόρων ἄλλων μορφῶν λιθοτεχνίας- νεωτέρων ἐποχῶν καὶ φάσεων ἀποκαλύπτουν πὼς ὁ τόπος κατοικήθηκε ἕως καὶ τὴν Ἀνώτερη Παλαιολιθικὴ, κοντὰ δηλαδή στὰ 10.000 χρόνια πρὶν α.σ.

δ.    Ὡς συνέχεια ἀναφέρουμε τὸ σπήλαιο «Θεόπετρα» στὴν Καλαμπάκα τοῦ νομοῦ Τρικάλων κοντὰ στὸν Ληθαῖο παραπόταμο τοῦ Πηνειοῦ. Ἐκεῖ ἐντοπίστηκαν μετὰ ἀπὸ ὁλοκλήρωσι 15ετοῦς ἀνασκαφικῆς ἔρευνας ποὺ ὁλοκληρώθηκε τὸ 2002, ἐκτὸς ἀπὸ ἑστίες φωτιᾶς διαφόρων ἐποχῶν καὶ ἐργαλειακὰ σύνολα (φολίδες, ξέστρα, λιθοτεχνίες τεχνικῆς Levallois) καὶ τέσσερα ἀποτυπώματα ἀνθρωπίνων πελμάτων, ἕνα εὕρημα ἐξαιρετικὰ σπουδαῖο ἀπὸ ἐπιστημονικῆς πλευρᾶς καὶ πολὺ σπάνιο σὲ παγκόσμια κλίμακα. Τὰ πέλματα ἦταν καλυμμένα χωρὶς νὰ διακρίνονται τὰ ἀκριβῆ ἀνατομικὰ χαρακτηριστικά, μὲ τὴν συσχέτισι ὅμως καὶ τῶν λιθίνων ἐργαλείων φαίνεται νὰ ἀνήκουν στὴν Μέση Παλαιολιθικὴ περίοδο καὶ στὸν ἄνθρωπο τῶν Νεάντερταλ. «Προσφάτως δημοσιεύτηκαν τὰ ἀποτελέσματα τῶν χρονολογήσεων τῶν εὑρημάτων μὲ τὴν μέθοδο τῆς Θερμοφωταύγειας (TL) δείχνοντας ἡλικία τῶν ἀρχαιοτέρων ἀπὸ αὐτὰ (τὰ τέχνεργα) στὰ 130.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα»[22], ἀγγίζοντας τὰ κατώτερα ὅρια τῆς Μέσης Παλαιολιθικῆς.

Πάντως ἡ θέσι χρησιμοποιήθηκε ἀδιάκοπα ἀπὸ τὴν Μέση Παλαιολιθική, ὡς καὶ τὴν Νεολιθικὴ ἐποχή, μὲ ἐποχιακὴ κατοίκησι ποὺ φανερώνει ὅτι χρησίμευε κυρίως ὡς κυνηγετικὴ βάσι καὶ ὡς ἀντίστοιχη ἐπεξεργασίας ἐργαλείων. Τὸ Σπήλαιο μὲ βάσι τὴν ταξινόμησι τῶν ἐργαλείων «κατοικεῖτο» μέχρι τὴν Νεολιθικὴ ἐποχή, μὲ τὶς χρονολογήσεις νὰ κυμαίνονται ἀπὸ τὸ 130.000 ἕως τὰ 4.300-4.200 π.Χ. περίπου, ὅταν πλέον ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος (Homo sapiens- sapiens) εἶχε ἤδη καθιερώσει τὴν μόνιμη κατοίκησι, τὴν κοινωνικὴ ὀργάνωσι, τὴν ἐξημέρωσι ζώων καὶ τὴν γεωργικὴ παραγωγὴ.

Ἐπιπρόσθετα ἡ Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα, dr. Προϊστορικῆς Ἀρχαιολογίας καὶ διευθύντρια τῶν ἀνασκαφῶν τοῦ Σπηλαίου Θεόπετρας, ἐπισημαίνει ὅτι σύμφωνα μὲ παλαιοπαθολογική ἀνάλυσι σὲ ἀνθρώπινα ὀστὰ τῆς νεολιθικῆς περιόδου, τὰ περίπου 43 ἄτομα ποὺ ὑπολογίζεται νὰ ἔζησαν αὐτὴ τὴν περίοδο στὸ σπήλαιο, φαίνεται πὼς ἦταν ἀρκετὰ ὑγιῆ μὲ ἐξελιγμένο πολιτισμὸ καὶ μὲ τροφικὴ μέριμνα ὀργανωμένης φυτικῆς καὶ ζωικῆς προέλευσης[23].

Γενικῶς, οἱ ἐπιστήμονες συμπεραίνουν ὅτι κατὰ τὴ διάρκεια «ὅλων αὐτῶν τῶν χιλιετιῶν εἶναι πολὺ πιθανὸ ὅτι ἄλλαξε καὶ ὁ ἀνθρώπινος τύπος ποὺ ζοῦσε στὸ Σπήλαιο καὶ στὴν γύρω παραποτάμια περιοχὴ, ἀφοῦ οὕτως ἢ ἄλλως καὶ ἀπὸ ἄλλες θέσεις τῆς Εὐρώπης εἶναι γνωστὸ ὅτι ὁ ἄνθρωπος Homo Sapiens Neanderthalensis χάνεται ἐντελῶς μετὰ τὰ 40.000 χρόνια περίπου καὶ ἐμφανίζεται ὁ σημερινὸς σύγχρονος ἄνθρωπος Homo Sapiens Sapiens[24].

ε.     Μία άλλη Παλαιολιθική Θέσι βρίσκεται στὸ σπήλαιο Καλαμάκια Ἀρεόπολης τῆς Μάνης καὶ στὸ σύμπλεγμα σπηλαίων Λακωνίς, ἡ σκαπάνη ἀνέδειξε πολλὰ ἐργαλεῖα τὰ ὁποῖα χρονολογοῦνται 100.000- 40.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα, τῆς Μέσης Μουστέριας Παλαιολιθικῆς. Στὰ Καλαμάκια ὅμως ἐκτὸς ἀπὸ ἐργαλεῖα ἀνακαλύφθηκαν καὶ πολὺ σημαντικὰ παλαιοανθρωπολογικά σκελετικά κατάλοιπα (10 δόντια, 3 τμήματα κρανίου), τὰ ὁποῖα σύμφωνα μὲ τὶς μελέτες πρέπει νὰ ἀνῆκαν σὲ τοὐλάχιστον ὀκτὼ ἄτομα, δύο ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἀνῆκαν σὲ παιδιὰ) τοῦ ἀνθρωπολογικοῦ τύπου τοῦ Νεάντερταλ, ποὺ δείχνει τὴν ἐξάπλωσι τοῦ ἀνθρώπινου αὐτοῦ τύπου στὴν περιοχὴ καὶ ὅπως εἴδαμε, ὄχι μόνο.

στ. Στὴν θέσι «Παλαιόκαστρο» κοντὰ στὴ Σιάτιστα Κοζάνης τὸ 1963 βρέθηκε ἕνας λίθινος χειροπέλεκυς ἀπὸ πρασινωπὸ τραχύτη λίθο καὶ ἔχει μῆκος 15,3 ἐκ. καὶ πλάτος 10 ἐκ. (Μουσεῖο Βέροιας). Ὁ πέλεκυς αὐτὸς εἶναι τὸ ἀρχαιότερο – ἐπιβεβαιωμένο - δημιούργημα τοῦ ἀνθρώπου ποὺ ἔχει βρεθεῖ μέχρι σήμερα στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ χρονολογεῖται τὸ 100.000 π.Χ.

Εικ. 8.  Ἀμυγδαλόσχημος «διπρόσωπος» λίθινος χειροπέλεκυς τοῦ Παλαιοκάστρου (περιοχὴ Σιάτιστας), τὸ ἀρχαιότερο παλαιολιθικὸ ἐργαλεῖο ποὺ βρέθηκε στὴν Ἑλλάδα, ἡλικίας 100.000 χιλ. περίπου. Εἶναι ἀπὸ πρασινωπὸ τραχύτη λίθο μήκους 15,3- καὶ πλάτους 10 ἑκατοστόμετρων (Μουσεῖο Βέροιας).

ζ.            Ἡ βραχοσκεπή τοῦ Ἀσπροχάλικου τοῦ χωριοῦ Ἅγιος Γεώργιος τοῦ νομοῦ Πρέβεζας στὴν Ἤπειρο, στὴ δυτικὴ ὄχθη τοῦ ποταμοῦ Λούρου, κατοικήθηκε συνεχῶς ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς Μέσο-Παλαιολιθικῆς ἕως τὸ τέλος τῆς Ἀνώτερης-Παλαιολιθικῆς, γεγονὸς ποὺ κατατάσσει τὸ ἀνωτέρω θέσι, ἀνάμεσα στὶς πιὸ ἐνδιαφέρουσες παλαιολιθικὲς τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Εὐρώπης γενικώτερα. Κατὰ τὴν διάρκεια αὐτῶν τῶν ἐρευνῶν βρέθηκαν περισσότερα ἀπὸ 75.000 παλαιολιθικὰ ἐργαλεῖα.

Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ ἐργαλεῖα βρέθηκαν στὴν ἀρχικὴ τους χρονολογικὴ θέσι, σὲ τέσσερα ἐπάλληλα καὶ ἀδιατάρακτα γεωλογικὰ στρώματα ποὺ ἀνήκουν σὲ τέσσερις ἀντίστοιχες διαφορετικὲς χρονολογικὰ καὶ τυπολογικὰ λιθοτεχνίες τύπου Λέβαλλο-Μουστέριας καὶ Μικρο-Μουστέριας ἀλλὰ καὶ λεπίδες τοῦ τύπου Γκραβέτιας περιόδου. Μὲ βάσι τὶς νεώτερες ἔρευνες τὰ κατώτερα στρώματα χρονολογήθηκαν μὲ τὴ μέθοδο τῆς Θερμοφωταύγειας, καὶ ἔδειξε γύρω στὰ 102.000±14.000, 96.000±11.000 π.σ., ποὺ ἔφθαναν ἕως καὶ τὰ 39.000 χρόνια ἀπὸ σήμερα.

Εικ. 9. Η Βραχοσκεπή του Ασπροχάλικου

η.           "Κατεβαίνουμε" χρονικὰ θὰ ἀναφερθοῦμε καὶ στὶς περιοχὲς τῆς Σαμαρίνας καὶ τοῦ Σμόλικα τῆς Πίνδου, ὅπου ἔχουν ἐντοπισθῆ, μετὰ τὸ 2002, πολλὲς θέσεις μὲ λίθινα ἐργαλεῖα τῆς Μέσης Παλαιολιθικῆς ἐποχῆς. Οἱ ἀνασκαφεῖς ὑποστηρίζουν ὅτι τέτοιες θέσεις, ἀρκετὲς σὲ ὑψόμετρο ἄνω τῶν 1500/2.000 μ''., χρησιμοποιήθηκαν γύρω στὸ 60.000 πρὶν ἀπὸ σήμερα ἀπὸ τὶς τελευταῖες ὁμάδες Homo Neadertalensis τῆς Βαλκανικῆς χερσονήσου, οἱ ὁποῖες μετακινοῦνταν στὰ ἀλπικὰ ὀροπέδια τῆς ὀροσειρᾶς σὲ ἀναζήτησι θηραμάτων γιὰ τὴν κάλυψι τῆς τροφῆς τους. Τὰ εὑρήματα ἐδῶ φανερώνουν ἑστίες φωτιᾶς καὶ θέσεις ἐπεξεργασίας καὶ κατασκευῆς ἐργαλείων ἀπὸ πυριτόλιθο. Ἡ δὲ ἀνασκαφικὴ διερεύνησι μιᾶς σειρᾶς τέτοιων «θέσεων», (200 περίπου στὴ διάρκεια ὀκτὼ χρόνων (2002-2009)) ἀπέδειξε ὅτι αὐτὲς ἀποτελοῦν ἀρχαιολογικὰ παλίμψηστα μιᾶς συνεχοῦς ἀνθρώπινης παρουσίας μὲ εὑρήματα διαφορετικῶν ἐποχῶν.

Ἀρχικὰ βρέθηκαν ἐργαλεῖα τῆς Μέσης Παλαιολιθικῆς, (πυρήνες, φολίδες, αἰχμὲς κ.λπ.) κατασκευασμένα μὲ τὴν τεχνικὴ (Levallois), «λεβαλουά» ποὺ χρονολογοῦνται ἄλλα γύρω στὰ 50.000 καὶ ἄλλα στὰ 40.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα καὶ ὑποδηλώνουν τὴν παρουσία ὁμάδων Νεάντερταλ (Homo Sapiens Neanderthalensis) στὴ νότια Βαλκανική. Ταυτόχρονα ἐπίσης,  περισυλλέχθηκαν καὶ πολυεδρικοί πυρῆνες, μικρολεπίδες, τερματικὰ ξέστρα καὶ ἰσοσκελῆ τραπέζια ἀπὸ πυριτόλιθο καὶ ἴασπι, ποὺ ἀνήκουν στὸν πολιτισμικὸ κύκλο τοῦ τέλους τῆς Παλαιολιθικῆς καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ Ὁλοκαίνου , κοντὰ δηλαδὴ στὰ 10.000 π.Χ.., ἐνῶ ἦρθαν στὴν ἐπιφάνεια καὶ ἐργαλειακοὶ τύποι πολὺ μεταγενέστεροι ποὺ ἀνήκουν πλέον στὴν Ἐποχὴ τοῦ Χαλκοῦ,[25] δικαιώνοντας τὴν ἐκτίμησι τῆς συνεχοῦς ἀνθρώπινης παρουσίας ποὺ εἰπώθηκε.

θ.           Παλαιολιθικές θέσεις της Θεσπρωτίας

Εξαιρετικό ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν αρκετές «Υπαίθριες Παλαιολιθικές θέσεις» στην γειτονιά μας (!): μεταξύ αυτών και το Μεγάλο Καρβουνάρι- {τομέας 24}, και το Μικρό Καρβουνάρι, του Δήμου Σουλίου, η Αγία Κυριακή (Πόποβο), το Ελευθεροχώρι Παραμυθιάς, το Μεσοβούνι Ηγουμενίτσας, η Μολόνδρα του δήμου Παραποτάμου, και γενικώς τοποθεσίες στην κοιλάδα Κωκυτού (εξετάστηκαν 14 θέσεις) και στην λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας, (μια περιοχή που αποτελούσε πέρασμα από την ηπειρωτική χώρα στα παράκτια), όπου διερευνήθηκαν ανασκαφικά από ειδικευμένους στην Παλαιολιθική Εποχή αρχαιολόγους, και διαπιστώθηκε ότι η εστίασι των τότε ανθρώπων μετατοπίστηκε από τα σπή­λαια και τις βραχοσκεπές σε ανοιχτούς- υπαίθριους παλαιολιθι­κούς χώρους.

Οι αρχαιολογικές αυτές θέσεις προσεγγίζονται με γνωστική μέθοδο έρευνας, η οποία λαμβάνει υπ’ όψιν της την γεωμορφολογική μεταβολή των χώρων και την χρωματική τους σύστασι του εδάφους, (ερυθρογής-terra rossa, ή μή), υπολογίζοντας την κάθε μία θέσι ως ισοδύνα­μο ενός παλίμψηστου·[26] δηλαδή ως ένα ανασκαφικό σύνολο ανομοιογενών στοιχείων που συνυπάρχουν ή αναμειγνύονται μεταξύ τους και όπου τα παλαιότερα στρώματα που είχαν χρησιμοποιηθή στο ανάπτυγμα αρκετών χρονικών εποχών, να είναι ορατά κάτω από άλλα νεώτερα τους. Οι μαρτυρίες των ευρημάτων πάντως από την σκαπάνη των E. Higgs και μιας δεύτερης γενιάς βρετανών αρχαιολόγων και μαθητών τους (ομάδα του Bailey), - στο Μεγάλο Καρβουνάρι, (όπου βρέθηκαν 2997 παλαιολιθικά τέχνεργα και στο Μικρό: 1175) [27] - κατατάσσουν την απαρχή της ανθρώπινης κατοίκησης στη Θεσπρωτία κατά την Μέση Παλαιολιθική Εποχή.

Τα αρχαιολογικά δε κατάλοιπα των μεσοπαλαιολιθικών λιθοτεχνιών (31 πυρήνες = κομμάτι λίθου που χρησιμοποιήθηκε ως βάσι για την κατασκευή άλλων εργαλείων και 147 εργαλεία από αυτή την απόσπασι-απόκρουσι, όπως φολίδες, ξέστρα, μεγάλος αριθμός αιχμών δοράτων (κυρίως από το μικρό Καρβουνάρι), εγκοπές και οδοντωτές ράσπες εν είδει λίμας για απόξεσι- λείανσι επιφανειών) τα οποία προσομοιάζουν με την ευρεία εφαρμογή των μεθόδων Levallois (Λεβαλλουά) για την παραγωγή υποβάθρων, μαζί με παρουσία άλλων ασύμμετρων εργαλείων με ημιαπότομη και λεπιδόμορφη επεξεργασία ή με αμφιπρόσωπη απόκρουσι και ράχη, υποδεικνύουν τυπική κατασκευή ερ­γαλείων της Ωρινάκειας χρονικής περιόδου, τοποθετούμενα χρονολογικά από τα 40 έως και τα 26 χιλιάδες χρόνια πριν από το παρόν. Είναι δε και αδιάψευστα στοιχεία τα οποία μαρτυρούν και την επαναλαμβανόμενη παρουσία του ανθρώπου του Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis)- ύστερου τύπου - σε αυτούς τους υγρότοπους και στα ορεινά αυτά περάσματα των συγκεκριμένων τοποθεσιών της Θεσπρωτίας [28].

Φαίνεται πως τα μέρη αυτά ήταν πλεονεκτικά, στρατηγικά σημεία θέασης στις συχνές διαβάσεις και περάσματα των κοπαδιών - θηλαστικών μεσαίου και μεγάλου μεγέθους - με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Μικρό Καρβουνάρι κυρίως, επειδή τα θηλαστικά θα το διέσχιζαν με κατεύθυνσι προς ή από τον Κωκυτό ποταμό , αλλά και στην Μολόνδρα και στο Ελευθεροχώρι, όπου συνέβαιναν επαναλαμβανόμενα επεισόδια οργανωμένου σχεδιασμού κυνηγιού από ομάδες Νεάντερταλ κατά τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή [29].

Αυτή η τελευταία τοποθεσία αποτέλεσε σημαντικό χώρο δράσης των παλαιολιθικών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, στα βορειοανατολικά της Παραμυθιάς γνωστή ως «Διάβαση του Ελευ­θεροχωρίου» και η οποία ανεσκάφη στα πλαίσια κατασκευής τμήματος της Εγνατίας Οδού. Η ανασκαφή έφερε στο φώς 65.000 (!) λίθινων τέχνεργων της Μέ­σης και Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου από έξι (6) θέ­σεις 1,3,5,6,7 και 11. [30]. Η μελέτη της λιθοτεχνίας έδειξε ότι χρησιμοποιήθηκαν διάφοροι μέθοδοι παραγωγής αποκρουσμάτων διαφορετικών εποχών, με την δημιουργία και διατήρησι των καμπυλοτήτων των πυ­ρήνων, με την απόσπασι χαρακτηριστικών τεχνικών αποκρουσμάτων, όπως «τύπου Ασπροχάλικου» (μικρά εργαλεία σε φολίδες, μικρολεπιδικά, αιχμές, ξέστρα απλά ή πλευρικά, κ.λπ.) άλλα τέχνεργα από πυρήνες δισκοειδείς: (μονοπρόσωποι και αμφιπρόσωποι, φολίδες κ.λπ.), και άλλα μεθόδου Levallois (λεβαλλουά) – κυρίως στις θέσεις «Ελευθε­ροχώρι 1 και 3»- τα οποία κατά ποσοστό 22% προδίδουν την Μέση Παλαιολιθική περίοδο. Οι θέσεις δε, «Ελευθεροχώρι 5, 6, 7 και 11), έδωσαν λίθινα εργαλεία με εντονότερη χρήσι κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο, που σημαίνει ότι η “Διάβασι του Ελευθεροχωρίου” συνδύαζε ένα σύνολο ευνοϊκών παραγόντων και ελκυστικών για επιβίωσι λόγω της πλούσιας πανίδας και χλωρίδας, τα μάλα χρηστικής τόσο παλαιότερα για τους Ho­mo neanderthalensis όσο και για τους μετέπειτα Homo sapiens [31].

Συγκεκριμένα η τοποθεσία φαίνεται να ήταν μια συνήθης ορεινή διάβασι μετακίνησης άγριων ζώων που διευκόλυνε το κυνήγι για την τροφή των ανθρώπινων τότε ομάδων. Υπήρχε πόσιμο νερό, και πλούσιο οικοσύστημα για φυτικούς και ζωϊκούς τροφοσυλλεκτικούς πόρους, καθιστώντας το αναπόσπαστο μέρος της διαβίωσης τους και ταυτόχρονα από την ποσότητα των εργαλείων μάλλον και κατοίκησι από εποχιακό σε μονιμώτερο χαρακτήρα [32].

(Συνεχίζεται με την Ὕστερη Παλαιολιθικὴ (35.000-12.000 χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα)

Σημειώσεις

1. Τὸ Πλειστόκαινο (οὐδέτερο) εἶναι ἡ (μεγάλη χρονικὰ) γεωλογικὴ περίοδος ποὺ περιλαμβάνει τὸ χρονικό διάστημα ἀπὸ τὰ 2.588.000 κατ’ ἐκτίμησι σὲ συνδυασμὸ μὲ χρονολογικὲς μεθόδους ἐπιστημόνων, ποὺ φθάνει ἕως τὰ 11.700 χρόνια περίπου πρὶν ἀπὸ σήμερα καὶ κατ' ἄλλους, ἰσχνότερα ἀποδεκτὸ, τὸ τέλος της ὁρίζεται στὸ 10.000/8.500 π.Χ. περίπου. Ὀνομάζεται καὶ Διλούβιος ἢ Ἐποχὴ τῶν Παγετώνων. Μαζὶ μὲ τὸ Ὁλόκαινο ἀποτελοῦν τὸ Τεταρτογενές, δηλαδὴ τὴν γεωλογικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ἐξελίχθηκε τὸ ἀνθρώπινο εἶδος. Διακρίνεται σὲ δύο περιόδους, στὸ Πλειστόκαινο (ἀντιστοιχεῖ χρονικὰ στὴν Παλαιολιθικὴ ἐποχὴ) καὶ στὸ Ὁλόκαινο ἢ Ἀλλούβιος ἐποχὴ (ἀποτελεῖ τὴν πρώτη μετα-παγετώδη περίοδο καὶ χρονολογεῖται περίπου ἀπὸ τὸ 12.000 πρὶν ἀπὸ σήμερα ἕως τὶς ἡμέρες μας).Τὸ ὄνομα Πλειστόκαινο ἔχει ἑλληνικὴ προέλευσι, ἀπὸ τὶς λέξεις Πλεῖστος (= πιὸ πολὺ) καὶ καινὸς (=καινούργιος). = ἡ πιὸ καινούργια ἐποχή, ἡ καινοφανής.

[2] Γεωργία Κουρτέση – Φιλιππάκη, Η ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ, Αρχαιολογία και Τέχνες, 58-2

[3] Γεωργία Κουρτέση – Φιλιππάκη, Αυτόθι

[4] www.ime.gr/chronos/01/gr/intro/homo.

[5] Ἡ Κέρκυρα δὲν ἦταν πάντα νησί. Μαζὶ μὲ τὰ Διαπόντια νησιὰ κατὰ τὸ ἀνώτερο Πλειστόκαινο ἦταν συνδεδεμένη μὲ τὴν Ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα. Τὸ νησὶ τῆς Κέρκυρας κατοικήθηκε τὴν κατώτερη Παλαιολιθικὴ ἐποχὴ (-100.000 π.Χ.). Εὑρήματα αὐτῆς τῆς περιόδου ἔχουμε στὴν περιοχὴ τῆς λίμνης Κορισσίων. Ἐπίσης λίθινα ἐργαλεῖα ἀπὸ πυριτόλιθο (100.000 - 6.000 π.Χ.) βρέθηκαν στὸ Ν.Δ. τμῆμα τοῦ νησιοῦ. . 

[6] ΑΝΔΡΕΑΣ ΝΤΑΡΛΑΣ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΚΑΝΑΣ-ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΑΛΛΗ-ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΠΑΠΑΔΕΑ, ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟ ΔΥΤΙΚΗ ΚΕΡΚΥΡΑ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ, σελ. 11- 29 // και Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη, ΤΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ, Αρχαιολογία και Τέχνες, 58, σελ.25

[7] www.culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view./ Κατερίνα Θεοδωρακοπούλου, Η κατοίκηση στη νοτιοδυτική Μεσσηνία κατά την Παλαιολιθική εποχή-Ανασκόπηση ερευνών, παλαιογεωγραφία, προοπτικές, Θέματα Αρχαιολογίας [τ. 4. 2 ] Μάιος/Αύγουστος 2020, σελ.184

[8] Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη , σελ.26/ και : Ἡ Ἀχελαία περίοδος εἶναι ἰδιαίτερη πολιτισμικὴ καὶ λιθοτεχνική περίοδος τῆς Παλαιότερης Παλαιολιθικῆς περιόδου. Χειροπέλεκυς Ἀχελαίας περιόδου, βρέθηκε στὴ Μαδρίτη, χρονολογούμενο περὶ τὰ 200.000 πρίν. Διαρκεῖ ἀπὸ τά 400.000 ἕως τά 200.000  χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα. Στην Αχελαία περίοδο πιθανόν να ανήκουν και ένας Μικόκιος χειροπέλεκυς και ένας δεύτερος χειροπέλεκυς με αμφιπρόσωπη επεξεργασία που βρέθηκαν τελευταία σε υπαίθριο χώρο του Κοκκινόπηλου. ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΛΙΓΚΟΒΑΝΛΗΣ, ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ. ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΩΝ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΩΝ ΛΑΞΕΥΜΕΝΟΥ ΛΙΘΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΡΒΟΥΝΑΡΙ, ΤΗ ΜΟΛΟΝΔΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟΧΩΡΙ 7 Ρέθυμνο 2014, σελ. 33

[9] Χριστίνα Παπούλια , Νέα δεδομένα για την παρουσία των Νεάντερταλ στη Βόρειο-δυτική Ελλάδα και τα Νησιά του Ιονίου, Πρακτικά Θεσπρωτίας I, Α΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ Ιωάννινα 2019

[10] ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΛΙΓΚΟΒΑΝΛΗΣ, ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ…, Αυτόθι , σελ. 33

[11] ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ, Νέα δεδομένα για την παρουσία των Νεάντερταλ στη Βόρειο-δυτική Ελλάδα και τα Νησιά του Ιονίου, Πρακτικά Θεσπρωτίας I, Α΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ Ιωάννινα 2019, / Γ. Παπαδάτος, ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ, ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ, ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

[12] Λέγεται καὶ Μουστιαία περίοδος ἀπὸ τὸ σπήλαιο Μουστιέ (Moustier), τὸ ὁποῖο βρίσκεται κοντὰ στὸν ποταμὸ Βεζίρ στὴ Γαλλία, ὅπου βρέθηκε ἐγκατάστασι ἀρχαίων ἀνθρώπων Νεάντερταλ. Εἶναι ἰδιαίτερη περίοδος τῆς Παλαιολιθικῆς περιόδου. Διαρκεῖ ἀπὸ τὸ 100.000 ἕως τὸ 40.000 π.Χ.

[13] Οἱ ἔρευνες γιὰ παλαιολιθικὲς θέσεις (Κατώτερης καὶ Μέσης Παλαιολιθικῆς) ἔχουν ἐνταθῆ τὰ τελευταῖα κυρίως χρόνια καὶ ἔχουν βρεθῆ ἀρκετὲς καὶ ἀξιόλογες θέσεις μὲ ἀνακαλύψεις σπουδαίων εὑρημάτων, ποὺ μᾶς χαρίζουν ἐξαιρετικὲς γνώσεις καὶ διαφοροποιοῦν πολλὰ ἀπὸ ὅσα γνωρίζαμε μέχρι πρότινος. Ἐδῶ θὰ ἀναφερθοῦν κατ’ ἐπιλογὴ οἱ πιὸ σημαντικὲς καὶ κυρίως τοῦ ἠπειρωτικοῦ χώρου (χωρὶς τὸν Αἰγαιακό - Ἰόνιο Νησιωτικὸ χῶρο καὶ ἐκεῖνον τῆς Κρήτης) καὶ μὲ μιὰ βαρύτητα στὴν τωρινὴ γεωγραφικὴ περιφέρεια τῆς Ἠπείρου καὶ κυρίως τῆς Θεσπρωτίας. Μιὰ συγκέντρωσι τῶν πλέον ἀξιολόγων θέσεων ἔχει καταγράψει σὲ πόνημα της ἡ Δρ Προϊστορικῆς Αρχαιολογίας Κατερίνα Θεοδωρακοπούλου, Η κατοίκηση στη Μεσσηνία κατά την Παλαιολιθική εποχή, Θέματα Αρχαιολογίας [ τ .4.2] Μάιος /Αύγουστος 2020, σελ. 184

[14] Κατερίνα Θεοδωρακοπούλου, Η κατοίκηση στη Μεσσηνία κατά την Παλαιολιθική εποχή, Θέματα Αρχαιολογίας [ τ .4.2] Μάιος /Αύγουστος 2020, σελ. 185

[15] [1][15] Ἀνδρέας Ι. Ντάρλας, Ἀναζητώντας τὴν ταυτότητα καὶ τὴ σπουδαιότητα τοῦ σπηλαίου Πετραλώνων γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ καὶ εὐρωπαϊκὴ Προϊστορία, ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ, Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο Θεσσαλονίκης 22-24 Νοεμβρίου 2012, σελ.196/ Θεωρεῖ μάλιστα ὅτι «τὸ ἄριστα διατηρημένο κρανίο τοῦ «Ἀνθρώπου τῶν Πετραλώνων», ἀποτελεῖ τὸ ἀρχαιότερο ἀνθρώπινο λείψανο ποὺ ἔχει βρεθεῖ μέχρι σήμερα στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικώτερα παλαιοανθρωπολογικά κατάλοιπα τῆς Εὐρώπης», σελ.195

[16] Κατά τον Ανδρέα Ι. Ντάρλα, Αυτόθι, σελ. 196: «Πολλά ευρήματα περισυλλέχτηκαν δίχως τήρηση ημερολογίου και δίχως προηγούμενη καταγραφή, αποτύπωση και φωτογράφηση. Από τις ανασκαφές που διενεργήθηκαν, δεν υπάρχουν ημερολόγια ανασκαφής ούτε οποιοδήποτε άλλο υλικό τεκμηρίωσης. Όλα αυτά τα χρόνια δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στο ανθρώπινο κρανίο και ειδικότερα στον προσδιορισμό της ηλικίας του, με συνέπεια η έρευνα (αλλά και η πολεμική) να επικεντρωθεί σ’ αυτό, παραμελώντας τις άλλες μαρτυρίες που έχει διασώσει το σπήλαιο».

[17] Ευαγγελία Τσουκαλά και ο Γιώργος Κουφός, Πετράλωνα, ένα σπήλαιο, μια προ…ιστορία, Θες/κη, 2007/ ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΝΕΛΛΗ, Η ΣΠΗΛΙΑ ΚΑΙ 0 ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕ-ΤΡΑΛΩΝΩΝ, ΑΝΑΤΥΠΟ. Άπό τό περιοδικό του Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου ΤΟ ΒΟΥΝΟ (Άρ. 238 - 239, σελ. 97 - 106) —1964, σελ.197

[18] Ανδρέα Ι. Ντάρλα, Αυτόθι, σελ. 200

[19] proistoria.wordpress.com/wp-content/uploads/2012/08/to-kpanio

[20] Η ΙΕΕ, (Ιστορία Ελληνικού Εθνους) Α’ σελ.35 και εξ., παραθέτει χρονολόγησι: «σέ ένα μεσοστάδιο τής τελευταίας Παγετώδους, πριν άπό 50.000 ως 35.000 χρόνια περίπου.

[21] ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ, ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ, ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ ΙΙ, ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ, ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟ, 28-29 ΙΟΥΛΙΟΥ 2012 /, ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΛΙΓΚΟΒΑΝΛΗΣ, ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ. ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΩΝ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΩΝ ΛΑΞΕΥΜΕΝΟΥ ΛΙΘΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΡΒΟΥΝΑΡΙ, ΤΗ ΜΟΛΟΝΔΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟΧΩΡΙ 7, Ρέθυμνο 2014, σελ.12, ιδέ και Ορέστη Αποστολίκα, Αυτόθι: σελ.94: «…οι χρονολογήσεις που έγιναν απέδωσαν μέγιστες ηλικίες περίπου 100,000 και 26,000 ετών για τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική αντίστοιχα (Huxtable et al. 1992, Bailey et al. 1983)»/ και Τσιρογιάννης Αθανάσιος, Οι επιφανειακές έρευνες στην Ήπειρο και η συνεισφορά τους στα Παλαιολιθικά δεδομένα της Βορειοδυτικής Ηπειρωτικής Ελλάδας, Ιωάννινα 2019, σελ.40-41, ἐντάσσει τὰ εὑρήματα στὴν Ἀχελαία περίοδο.

[22] Ορέστη Αποστολίκα, Η προϊστορική εκμετάλλευση του οροπεδίου της λίμνης Πλαστήρα, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013 σελ.99

[23] Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Θέματα Αρχαιολογίας [τ. 4. 3] Σεπτέμβριος / Δεκέμβριος/ 2002, σελ.372-73

[24] Προϊστορικό Σπήλαιο Θεόπετρας, C:/Users/User/Downloads/Προϊστορικό Σπήλαιο Θεόπετρα, σελ. 3. / ΣΠΗΛΑΙΟ ΘΕΟΠΕΤΡΑΣ, www.odap. gr/wp -content /uploads /demo_products/172_Theopetra

[25] Οἱ πληροφορίες γιὰ τὴν Σαμαρίνα, ἔχουν βασικὴ πηγὴ τοὺς καθηγητὰς προϊστορικῆς ἀρχαιολογίας:: Νίκο Ευστρατίου, Paolo Biagi (Πάολο Μπιάγκι), Η Αρχαιολογία της Σαμαρίνας και της περιοχής της - Η έρευνα του 2009, σελ.65-73

[26] ΠΡΑΚΤΙΚΑ: ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ I, Α΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ, (Ηγουμενίτσα, 8-11 Δεκεμβρίου 2016), Επιμέλεια: Ιωάννης Π. Χουλιαράς, Γεωργία Θ. Πλιάκου, Ιωάννινα 2019, σελ..41

[27] Τσιρογιάννης Αθανάσιος, Οι επιφανειακές έρευνες στην Ήπειρο και η συνεισφορά τους στα Παλαιολιθικά δεδομένα της Βορειοδυτικής Ηπειρωτικής Ελλάδας, Ιωάννινα 2019, σελ.50

[28] ΠΡΑΚΤΙΚΑ: ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ I, Α΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ … , σελ.41 και για το «Ελευθεροχώρι 7 η παρουσία ενός μικρού αριθμού εργαλείων ιδιαίτερου τύπου, εκείνου της αιχμηρής μικρολεπίδας με επικλινή πλευρική επεξεργασία, έχει χαρακτηριστική ομοιότητα με εργαλειοτεχνίες θέσεων της Ιταλίας όπως το Riparo Mochi και το Riparo Fumane οι οποίες εντάσσονται στην «πρωτο-Ωρινιάκια» λιθοτεχνική παράδοση της κεντρικής Μεσογείου. σελ.46

[29] Αυτόθι, σελ.49-51

[30] Αντιγόνη Παπαδέα, Νέα δεδομένα για την παρουσία των Νεάντερταλ στη Βορειοδυτική Ἑλλάδα και τα Νησιά του Ιονίου, ΠΡΑΚΤΙΚΑ: ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ I, Α΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ, (Ηγουμενίτσα, 8-11 Δεκεμβρίου 2016), Επιμέλεια: Ιωάννης Π. Χουλιαράς, Γεωργία Θ. Πλιάκου, Ιωάννινα 2019, σελ.22

[31] Αυτόθι, σελ.22-29

[32] Τσιρογιάννης Αθανάσιος, Οι επιφανειακές έρευνες στην Ήπειρο … σελ.51