Αρχική

Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

Εἰσαγωγικὰ

O ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ (460-398 π.Χ.) εἶναι γνωστὸ πὼς θεωρεῖται ὁ σπουδαιότερος ἱστορικὸς τῆς ἀρχαιότητας, συγγράψας μόνο τὸν «πόλεμο τῶν Πελοποννησίων καὶ Ἀθηναίων» (427-404 π.Χ), σὲ ὀκτὼ κεφάλαια, ἡ περιγραφὴ ὅμως τῶν γεγονότων στὸ ἔργο του φθάνει μέχρι τὸ 411/410 π.Χ. γιατὶ ὁ Ἀθηναῖος συγγραφέας δὲν πρόλαβε νὰ τὸ ὁλοκληρώσει.

Ἀξιολογεῖται ὡς ὁ μέγιστος καὶ προβάλλεται ὡς ὑπόδειγμα ἱστορικῆς συγγραφῆς, ἐπειδὴ ἡ ἀκρίβεια (2,22.4) καὶ ἡ ἀντικειμενικότητα ἦταν τὸ κύριομέλημα του, ἐπιδιώκοντας τὴν ἀμερόληπτη καὶ κριτικὴ πρόσληψι ὁποιασδήποτε πληροφορίας καὶ προφορικῆς παράδοσης, ἀγνοώντας τὸν «μύθο, τὴν μοῖρα καὶ τὴν ὑπερβατικὴ θεϊκὴ παρέμβασι» γιὰ τὴν κατάθεσι καὶ ἑρμηνεία τῶν δρωμένων μεταξὺ τῶν ἐμπολέμων.

Λειτουργεῖ μὲ ἀσυνήθιστη ἕως τότε ὑπευθυνότητα, ἔχοντας συνείδησι τῆς ἀποστολῆς του, καὶ δείχνει νὰ ζῆ καὶ τὴν τραγικότητα τῶν γεγονότων ποὺ περιγράφει μὲ ἐπίγνωσι πὼς σὲ αὐτὰ δὲν κυριαρχεῖ πάντα τὸ «ἔλλογον» (“o λόγος”) ἀλλὰ ὑπεισέρχονται καὶ ἡ τύχη, τὸ βίαιον πάθος, οἱ συμφορές, ἡ ἀνάγκη καὶ ἡ πίστι ἡγετῶν στὸ θεῖο, στοιχεῖα τὰ ὁποῖα φυσιολογικὰ ἢ ἀπρόσμενα καθορίζουν τὶς ἐξελίξεις[1] (π.χ. ἡ θρησκοληψία τοῦ Νικία μὲ ἐμμονὲς σὲ μάντεις καὶ οἰωνοσκόπους, ἡ ἀσθένεια του (νεφρὰ) καὶ ἡ ἀναβλητικότητα του, ἡ ἀπερισκεψία τοῦ χαρισματικοῦ Ἀλκιβιάδη μὲ τὴν κοπὴ τῶν Ἑρμῶν … καὶ τὰ ἀκολουθοῦντα ἀπὸ τὴν μέθη του, ὁ ἀπροσδόκητοςλοιμὸςκ.άλ.). Ὅμως ὅλα ἐξετάζονται μὲ διασταυρούμενη γνῶσι καὶ μὲ ἐκπληκτικὴ πρωτοτυπία γραφῆς, ἔχοντας ὡς βασικὸγνώμονα τὴν ἀμερόληπτη «ἀλήθειαν», διακρίνοντας τὶς «αἰτίες καὶ ἀφορμὲς» ἀπὸ «τὴν ἀληθεστάτη πρόφασι» (τὴν φαινομενικὴ ἀπὸ τὴν βαθύτερη αἰτία) τῶν διαδραματιζομένων. Ἔτσι τὸ ἔργο του θὰ μείνει «κτῆμα ἒς ἀεί», πρᾶγμα ποὺ τὸ πίστευε καὶ ὁ ἴδιος[2] (1,22.4)

Στὴν Συγγραφὴ του ἀξιολογεῖ καὶ τὸν ρόλο τῆς ἡγεσίας ὡς τὸν σημαντικώτερο πολιτικὸ παράγοντα γιὰ τὴν προκοπὴ καὶ τὴν "εὐδαίμονα" προώθησιμίας πόλης, θεωρώντας μάλιστα πὼς ἡ ἥττα τῆς Ἀθήνας ἀπὸ τὴν Σπάρτη στὸν Πελοποννησιακὸ πόλεμο, ὀφειλόταν πρὸ πάντων στὸ ὅτι ἡ ἡγεσία της, μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Περικλῆ, ἀποδείχθηκε κατώτερη τῶν περιστάσεων καὶ εἶναι αὐτὴ ἡ ὁποία φέρει τὴν ἀπόλυτη εὐθύνη τῆς ἥττας.

Ὁ ἡγέτης εἶναι ὁ πολιτικὸς παράγοντας, ποὺ καθορίζει τὴν στρατηγικὴ τῆς ἀρχαίας πόλης, προωθεῖ τὴν λῆψι ὅλων τῶν στρατηγικῶν ἀποφάσεων μέσω τῆς πολιτικῆς διαδικασίας τῆς εὐβουλίας[3] (ὀρθὴ σκέψι στὴν λῆψι ἀποφάσεων) (1.78.4, 3.42.1 κ.ά.), καθὼς καὶ τὴν ὑλοποίησι τους, ὥστε νὰ ἐπιτύχει τὸ «καλῶςἄρξαι», δηλαδὴ τῆς ἐπιτυχημένηςἡγεσίας γιὰ τὴν πόλι. Γιὰ νὰ ἐπιτύχειλοιπὸν κάποιος ὡς ἡγέτης προϋποθέτει νὰ κατέχεικάποιες βασικὲς ἀρετὲς οἱ ὁποῖες προσδιορίζονται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Περικλῆ στὴν τελευταία δημηγορία του καὶ συμπυκνώνονται διατυπωμένες σὲ δύο γραμμές, ἀπαντώντας σὲ ἐριστικὴ συμπεριφορὰ τῶν Ἀθηναίων: ὃς οὐδενὸς ἥσσωνοἴομαι εἶναι γνῶναί τε τὰ δέοντα καὶ ἑρμηνεῦσαι ταῦτα, φιλόπολίς τε καὶ χρημάτωνκρείσσων. (Θουκ.2.60.5).: Θεωρῶ ὅτι δὲν εἶμαι κατώτερος ἀπὸ κανέναν ὅταν:

α΄. γνῶναί τε τὰ δέοντα: μπορῶ νὰ διακρίνω ποιὸ εἶναι τὸ σωστὸ σὲ κάθε περίπτωσι

β΄. καὶ ἑρμηνεῦσαι ταῦτα : καὶ νὰ σᾶς τὸ ἐξηγήσωπειστικὰ,

γ΄. φιλόπολίς τε : εἶμαι δὲ φιλόπατρις καὶ

δ΄. καὶ χρημάτων κρείσσων: καὶ ἀνώτερος χρημάτων.

Ι. Ἡ πρώτη ἀρετὴ : τὸ «γνῶναι τὰ δέοντα

Ἔτσι, ὁ Θουκυδίδης μὲ τὴν ρῆσι τοῦ Περικλῆ, πιστεύει ὅτι ἡ πρώτη ἀρετὴ ἑνὸς ἀξίουἡγέτου εἶναι τὸ «γνῶναι τὰ δέοντα». Ἡ «γνῶσι δηλ. τοῦ ὀρθοῦ καὶ ἀναγκαίου», ποὺ συμπυκνώνει ὁμάδα ἀρετῶν, ἡ ὁποία ὡς χαρισματικὸ δώρημα τοῦ ἐπιτρέπει νὰ διακρίνει τὸ δέον (τὸ πρέπον), σὲ κάθε πολιτικὴ περίστασι. Συνιστᾶ τὴν στρατηγικὴ ὀξυδέρκεια μὲ τὴν φρόνησι, ὥστε νὰ ἀντιλαμβάνεται γρήγορα καὶ μὲ ἀκρίβεια τὴν οὐσία μιᾶς κατάστασης, νὰ προβλέπει τὶς πιθανὲς ἐξελίξεις της καὶ νὰ σχεδιάζει τὶς κατάλληλες κινήσεις γιὰ νὰ πετύχει ἕναν μακροπρόθεσμο στόχο. Στὴν οὐσία εἶναι «ἡ γνῶσι τῶν δεόντων», ποὺ ἑρμηνεύεται ὡς ἡ πλήρης γνῶσι τῶν δεδομένων, ὅσων ἀφοροῦν τὴν ἐσωτερικὴ καὶ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῆς πόλης του, μὲ ἱκανότητα σκέψης γιὰ νὰ σταθμίζει ἐναλλακτικὲς λύσεις, νὰ προβλέπει συνέπειες καὶ νὰ καταλήγει σὲ ἀποφάσεις ὠφέλιμες γιὰ τὸ κοινὸ συμφέρον. Εἶναι ἡ γνῶσι ποὺ συμπορεύεται μὲ τὴν σύνεσι καὶ ἐκφράζεται καὶ μὲ τὴν δεξιότητα προνόησης καὶ πρόβλεψης τῶν ἐξελίξεων, ὥστε νὰ δύναται μὲ ψυχραιμία καὶ σοφία νὰ λαμβάνει ὅλες τὶς ἀπαραίτητες ἐνέργειες (εὐβουλία) γιὰ νὰ εἶναι ἕτοιμη ἡ πόλι του γιὰ ὁποιαδήποτε ἐπιβουλή.

Τέτοιον ἡγέτη μὲ ὑψηλὸ βαθμὸ στρατηγικῆς διορατικότητας καὶ σχεδιασμοῦ, ὁ Θουκυδίδης θεωρεῖ τὸν Περικλῆ, ὁ ὁποῖος «διέθετε ἱκανότητα εὐστροφίας καὶ πρόβλεψης, ἰδίως ὅσον ἀφορᾶ στὴν ἐξέλιξι καὶ τὴν ἔκβασι τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου, καθὼς καὶ τὸ μέλλον τῆς ἀθηναϊκῆςἡγεμονίας (ἔτι προγνούς τὴν δύναμιν [...] ἐπὶ πλέον ἔτι ἐγνώσθη ἡ πρόνοια αὐτοῦ ἡ ἒς τὸν πόλεμον 2.65.6 [...] ἀφ’ ὧν αὐτὸς προέγνω 2.65.13).[4] Ἐπίσης μὲ τέτοιο τάλαντο ξεχώρισε καὶ τὸν Θεμιστοκλῆ, τὸν ὁποῖο ἐξαίρει ὅτι μποροῦσε νὰ προεικάζει ἄριστα τὰ μέλλοντα καὶ νὰ προβλέπει τὰ ἀφανῆ ἀκόμη ἐνδεχόμενα, τόσο τὸ καλύτερο ὅσο καὶ τὸ χειρότερο ἐκείνων ποὺ ἐπρόκειτο νὰ συμβοῦν. Γράφει γιὰ αὐτὸν: «Ὁ Θεμιστοκλῆς ἦταν ἄνθρωπος μὲ μεγάλα φυσικὰ χαρίσματα καὶ ἄξιος, γι᾽ αὐτό, τοῦ μεγαλυτέρου θαυμασμοῦ. Χάρη στὴν ἔμφυτη ὀξυδέρκεια του τὴν ὁποία δὲν χρωστοῦσε σὲ μελέτη (οὔτε τῆς πρόσθετε τίποτε ἢ προετοιμασία) ἦταν σὲ θέση νὰ κρίνει ταχύτατα ποιὰ ἦταν ἡ καλύτερη λύση γιὰ τὰ προκείμενα ζητήματα καὶ νὰ προβλέπει τὰ μέλλοντα νὰ συμβοῦν. Εἶχε τὴν ἱκανότητα νὰ ἐξηγεῖ καθαρὰ τὶς ὑποθέσεις ποὺ διαχειριζόταν, ἀλλὰ καὶ ὅταν ἀκόμα δὲν ἤξερε ἕνα ζήτημα, ἦταν πάντα σὲ θέση νὰ ἐκφέρει μιὰ σωστὴ κρίση καὶ ἦταν ἱκανὸς νὰ προβλέπει τὰ εὐνοϊκὰ ἢ ἀντίξοα στοιχεῖα ποὺ κρύβει τὸ ἄδηλο μέλλον. Μὲ μιὰ λέξη, τὰ φυσικὰ τοῦ χαρίσματα καὶ ἡ ταχύτατη ἀποφασιστικότητα του τὸν ἀνάδειξαν ἄριστο στὸ ν᾽ αὐτοσχεδιάζει, σὲ κάθε περίσταση, τὰ ὅσα ἔπρεπε νὰ γίνουν». Θουκ.(1.138.3). (Μετ'. Άγγ. Βλάχος)[5]

ΙΙ. Ἡ δευτέρα ἀρετὴ – «Ἑρμηνεῦσαι ταῦτα»

Ἡ δεύτερη ἀρετὴ τοῦ ἡγέτου εἶναι τὸ «ἑρμηνεῦσαι ταῦτα», δηλαδὴ ἡ ἱκανότητα τοῦ ἡγέτου νὰ καταστήσει πειστικὰ τὰ δέοντα στοὺς πολίτες, ἐκθέτοντας τα μὲ σαφήνεια, ὥστε καὶ ὁ δῆμος νὰ ἀποκτήσει ὀρθὴ κρίσι καὶ «εὐβουλία» : «καὶ τῷ λέγειν δυνατώτατος· τὰ γὰρ ἔργα τῆς πόλεως ἤρχετο, καὶ ἐπὶ τὸ πλεῖονἑρμήνευε ἃ ἔδει πράττειν.» Ἡ ὀρθὴ ἑρμηνεία εἶναι πολιτικὴ τέχνη καὶ ὁ πειστικὸς λόγος γιὰ τὰ ὠφέλιμα τῆς πόλης μετατρέπει τὴν προσωπικὴ ἀντίληψι καὶ φρόνησι τοῦ ἡγέτου, σὲ συλλογικὴ βούλησι καὶ κοινὴ ἀπόφασι ἐνεργειῶν. Ἡ λογικὴ καὶ σώφρονα ἐξήγησι ἀποτρέπει τὸν δημαγωγικὸ λόγο καὶ καταπραΰνει τὸ ὀξυμμένο θυμικὸ φανατισμοῦ καὶ ὀργῆς ἑνὸς κατευθυνόμενου λαοῦ ἀπὸ ἀνεύθυνουςλαϊκιστὲς καὶ δημαγωγοὺς ἀρχηγούς, τύπου Κλέωνα καὶ Ἀλκιβιάδη. Ἡ μὴ λογικὴ θεμελίωσι - στὴν βάσι τῶν «ὠφελίμων» γιὰ τὴν πόλι μὲ ρεαλισμὸ μὲ μακρόπνοη πρόβλεψι -, ὁδήγησε στὴν Σικελικὴ καταστροφὴ παρὰ τοὺς «ἐλλόγους» κινδύνους ποὺ διατύπωνε ὁ Νικίας, χωρὶς ὅμως νὰ ἔχει τὴν ἱκανότητα νὰ τιθασεύει πειστικὰ τὴν φαντασίωσι κυριαρχίας καὶ πλουτισμοῦ τῶν Ἀθηναίων (Θουκ. στ΄ 20–23.), οἱ ὁποῖοι τελικὰ παρασύρθηκαν ἀπὸ τὴν φιλοδοξία καὶ τὸ ἰδιοτελὲς συμφέρον τοῦ Ἀκλιβιάδη (Θουκ. 6΄ 15–18).

Ὁ Περικλῆς ὅμως εἶχε τὴν ἀρετὴ τοῦ «ἑρμηνεῦσαι, ἃ ἔδει πράττειν», κερδίζοντας τὴν ἐκτίμησι καὶ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ λαοῦ χωρὶς νὰ παρασύρεται καὶ νὰ ἐνδίδει στοὺς φόβους, τὴν ὀργὴ[6] ἢ στὶς ἐπιθυμίες του, ἀλλὰ ὡς πραγματικὸς συνετὸς ἡγέτης μὲ ἐπίγνωσι τῶν θεμάτων, νὰ τὸν καθοδηγεῖ «ὀρθὰ» καὶ «κατέχων τὸ πλῆθος ἐλευθέρως καὶ οὐ κατ’ ἰσχύει: ἐπιβαλλόταν στὸ πλῆθος μὲ ἐλεύθερη ἐπιλογὴ καὶ ὄχι μὲ αὐταρχικὴ ἐξουσία), μὲ τὴν ἔλλογη δηλ. πειθὼ καὶ ὄχι θυμικά-δημαγωγικά μὲ κολακεῖες καὶ ἀστόχους ἐπαίνους ἢ μὲ τὴν ἀπολυταρχικὴ δύναμι τοῦ Μονάρχη. Ἡ ἐπιβλητικὴ προσωπικότητα του, ἡ εὐφυΐα καὶ ἡ ἀκεραιότητα του, ἦταν ἱκανὰ νὰ σεβαστοῦν τὴν ἐλευθερία τοῦ δήμου καὶ ταυτόχρονα νὰ τὸν συγκρατεῖ ἀπὸ τὶς παρορμήσεις του: «ἐκεῖνος τοὺς καθοδηγοῦσε καὶ ὄχι ἐκεῖνοι αὐτόν». (2.65.8) Ὁ Περικλῆς ἔτσι, - ὡς πρότυπο ἡγέτου - «…δεν ὑπερεῖχε μόνο στὴν ρητορεία, ἀλλὰ κυρίως στὸ νὰ γνωρίζει τί ἔπρεπε νὰ γίνει καὶ στὸ νὰ μπορεῖ νὰ τὸ ἐκθέτει μὲ σαφήνεια· ἔτσι ὁδηγοῦσε τὰ ἔργα τῆς πόλεως καὶ ἐξηγοῦσε κατὰ κανόνα ποῖα μέτρα ἔπρεπε νὰ ληφθούν… Δὲν προσπαθοῦσε ν᾽ ἀποκτήσει ἐπιρροὴ μὲ παράνομα μέσα καὶ δὲν κολάκευε τὸ πλῆθος μὲ ρητορεῖες, καὶ εἶχε τόσο μεγάλο κύρος, ὥστε μποροῦσε νὰ τοὺς ἐναντιωθεῖ καὶ νὰ προκαλέσει τὴν ὀργὴ τους. Γι’ αὐτὸ καὶ κατ’ ὄνομα μὲν τὸ πολίτευμα ἦταν δημοκρατία, στὴν πράξη ὅμως ἦταν ἡγεμονία τοῦ πρώτου ἀνδρὸς»[7] Θουκ.(2,65.8-9). (μετ. Ομάδα φιλολόγων: Κάκτος). Ἡ ὑπεροχὴ τοῦ Περικλῆ ἔγκειται ἀκριβῶς, στὴ μοναδικὴ του ἱκανότητα νὰ διακρίνει τὴν οὐσία τῶν πραγμάτων καὶ ὡς ὑπεύθυνος ἡγέτης μὲ προσωπικότητα, νὰ ἀντιστέκεταισθεναρῶς στὶς θυμικὲς πιέσεις τοῦ πλήθους.

Σύμφωνα μὲ τὸν κλασσικὸ φιλόλογο Βέρνερ Γιαίγκερ (1888-1961), αὐτὴ ἡ μορφὴ καθοδήγησης τῆς πόλης μὲ ἐπιχειρήματα λογικῆς καὶ προνοητικότητας γιὰ νὰ μὴν παρασύρεται ἀπὸ πάθη, εἶναι γνώρισμα ποὺ συνδέεται μὲ τὴν πολιτικὴ φρόνησι καὶ ἀποτελεῖ τὸ ὑπόβαθρο τῆς ὀρθῆςἡγεσίας, ἐνῶ συνιστᾶ καὶ τὴν πεμπτουσία καὶ τῆς πολιτικῆς παιδείας τῶν Ἀθηναίων[8], πρᾶγμα ποὺ ἐκφράζει κατὰ τὸν M. I. Finley ἕνα ἐπίπεδο παιδείας καὶ ὀρθῆς γνώσης ποὺ φανερώνει ταυτόχρονα καὶ τὴν ποιότητα τῆς πολιτικῆς εὐθύνης τῶν πολιτῶν [9], οἱ ὁποῖοι δὲν εἶχαν πάντα τὰ ἴδια ἀντανακλαστικά. Διότι παρ’ ὅτι στὴν Ἀθήνα τοῦ Περικλῆ, ὁ πολίτης διατηροῦσε τὸ δικαίωμα τῆς ἐλεύθερης σκέψης καὶ τῆς ἀντίθετης ἄποψης καὶ ἡ συμμετοχὴ στὰ κοινὰ καὶ ἡ συναίνεσι του στὶς πολιτικὲς ἐπιλογὲς ἦταν προϊὸν ἐλεύθερης βούλησης, ἦταν φορὲς ποὺ ὡς ἄτομο καὶ ὡς πλῆθος ὑπέκυπτε στὸν λαϊκισμὸ καὶ τὴν προπαγάνδα πολιτικῶν ρητόρων. Στὶς περιπτώσεις γιὰ παράδειγμα τοῦ Κλέωνα[10] ἢ του Ἀλκιβιάδη ποὺ κολάκευαν μὲ ἀμετροέπεια καὶ ὄξυνσι τὰ πάθη καὶ τὶς ἀδυναμίες τους (Θουκ.(2.65,10), παρασύρθηκαν στὶςἀστόχαστες καὶ καιροσκόπους ἐπιλογὲς τους, καὶ ἡ πόλιγνώρισεἀστάθεια καὶ ἀπὸ τὶς χειρότερεςσυμφορές, ὅπως ἦταν ἡ καταστροφὴ ἀπὸ τὴν Σικελικὴἐκστρατεία. «Ὅταν ἡ εἴδηση τῆς πανωλεθρίας ἔφτασε στὴν Ἀθήνα …και πια τὸ παραδέχτηκαν, ἔστρεψαν ὅλον τους τὸν θυμὸ ἐναντίον τῶν ρητόρων ποὺ τοὺς εἶχαν παρακινήσει νὰ κάνουν τὴν ἐκστρατεία - σὰν νὰ μὴν εἶχαν ψηφίσει καὶ οἱ ἴδιοι νὰ γίνει— … (ἐπειδὴ) τοὺς εἶχαν δημιουργήσει τὴν ἐλπίδα ὅτι θὰ κυριέψουν τὴν Σικελία»[11] (Θουκ.8,1-2) (μετ. Άγγ. Βλάχος)

ΙΙΙ. Τρίτη ἀρετὴ: φιλόπολις

Τὸ ἐπίθετο «φιλόπολις», ἀπαντᾶ στὴν τρίτη καὶ τελευταία δημηγορία τοῦ Περικλῆ (2.60.5) καὶ εἶναι ἐπίσης ἡ τρίτη ἀρετὴ τοῦ ἡγέτου. Ἡ λέξι δηλώνει τὴν ἀγάπη πρὸς τὴν πόλι καὶ τὴν ἀνιδιοτελῆ μέριμνα γιὰ τὸ κοινὸ συμφέρον. Ὡς ἀρετὴ τοῦ ἡγέτου, εἶναι σημασιολογικὰἰσοδύναμο μὲ τὴν φράσι ὁ «ἐραστὴς τῆς πόλεως» καὶ ἔτσι ὁ ἡγέτης τῆς πόλης βάσει τῆς ὀργανικῆς θεωρίας[12] ἐπιβάλλεται νὰ συνδέεται ἄρρηκτα μὲ τὸ πολιτικὸ σῶμα. Αὐτὸ συμβαίνει στὴν περίπτωσι τοῦ Περικλῆ, ὁ ὁποῖος ὑποτάσσει τὸ ἰδιωτικὸ συμφέρον του γιὰ τὸ συμφέρον τῆς πόλης, ἐνῶ οἱ ἑπόμενοι μετὰ ἀπὸ τὸν θάνατο του πολιτικοὶ χάριν ἀτομικῶν φιλοδοξιῶν καὶ ἀτομικῶν συμφερόντων ζημίωσαν τὴν πόλι τους προπάντων, ἀλλὰ καὶ τοὺς συμμάχους τους[13]. (2.65.7). Κατὰ τὸν Περικλῆ, ἂν ἡ πόλι ὡς πολιτικὸ ὀργανικὸ σῶμα εὐημερεῖ, μπορεῖ νὰ βοηθήσει τοὺς πολίτες, δηλαδὴ τὰ ἐπιμέρους μέλη του, ποὺ τυχὸν δυστυχοῦν, ἐνῶ, ἂν ἡ πόλι καταρρεύσει, τότε δὲν σώζονται οὔτε οἱ εὐημεροῦντες πολίτες (2.60.2 κ.ε.), ὅπως ἀκριβῶς καὶ συνέβη μὲ τὴν καταστροφικὴ ἥττα της τὸ 404 π.Χ. Γι’ αὐτὸ ὁ «φιλόπολις» ἡγέτης ὑπηρετεῖ τὸ κοινὸ καλὸ θέτοντας τὴν πραγματικὴ ἀγάπη γιὰ τὴν πόλι (τὴν πατρίδα) του πάνω ἀπὸ ὅλα, χωρὶς προσωπικὲς φιλοδοξίες καὶ ἐπιδιώξεις καὶ χωρὶς νὰ ἐπιζητεῖ χειροκροτήματα θαυμαστῶν καὶ ἐπιδοκιμασίες, ὅπως οἱ λαοπλάνοι δημαγωγοί, ποὺ ἀναφέρει καὶ ὁ Ἀριστοτέλης στὰ Πολιτικὰ (Γ’128,7b), διακρίνοντας τὸν «ὀρθὸνπολιτικὸν» ἀπὸ τὸν «δημαγωγόν», πρᾶγμα ποὺ συμφωνεῖ ἀπόλυτα ὁ Θουκυδίδης.

Θεωρεῖ δέ τὴν φιλοπατρία ὄχι ὡς ἁπλὸ συναίσθημα γιὰ τὴν πατρίδα, ἀλλὰ ὡς «ἔρωτα» ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν ἐνεργὸ συμμετοχὴ στὰ κοινά, τὴν προθυμία θυσίας στὸν πόλεμο καὶ τὴν διαφύλαξι τῆς πολιτισμικῆς ταυτότητας[14]. Ἡ φιλοπατρία ἐκφραζόταν μὲ τὴν ἀφοσίωσι στὴν λειτουργία τῆς πόλης: συμμετοχὴ στὴν Ἐκκλησία τοῦ Δήμου, ἀνάληψι ἀξιωμάτων καὶ ὑπακοὴ στοὺς νόμους. Ὁ Περικλῆς, ὅπως παραδίδει ὁ Θουκυδίδης στὸν «Ἐπιτάφιο», προέβαλε τὴ δημοκρατία ὡς τὸ πολίτευμα ποὺ καθιστᾶ τοὺς πολίτες ἐλεύθερους καὶ ἴσους (Θουκ. 2΄ 37). Ἔτσι, ἡ ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα δὲν ταυτιζόταν μὲ τυφλὴ προσκόλλησι, ἀλλὰ μὲ τὴν ἐθελούσια συμμετοχὴ σὲ μιὰ κοινότητα ἐλευθέρων καὶ «εὐβούλων» πολιτῶν ποὺ ἐμπνέονται ἀπὸ ἀνδρεῖο φρόνημα καὶ μὲ τὴν ἀντίληψι ὅτι ὁ θάνατος γιὰ τὴν ὑπεράσπισι τῆς πόλης τους σὲ περίπτωσι ἐχθρικοῦ κινδύνου δὲν εἶναι ἀπώλεια, ἀλλὰ ὕψιστη τιμὴ καὶ χρέος πρὸς τὸ σύνολο, μὲ ἀνταμοιβὴ τὸν ἀγέραστο ἔπαινο ἀπ’ αὐτὴν[15]. (Θουκ. 2΄ 43).

Ὁ φιλόπατρις μάλιστα ἡγέτης ὄφειλε, στὸ πλαίσιο αὐτῆς τῆς εὐβουλίας, νὰ διατηρεῖ τὴν ἑνότητα τοῦ πολιτικοῦ σώματος καὶ νὰ μὴ γίνεται αἰτία διάσπασης ἢ διχασμοῦ , ὅπως συνέβη στὴν περίπτωση τοῦ Κλέωνα, στὰ ζητήματα τῆς Μυτιλήνης (427 π.Χ.) καὶ τῆς Πύλου (425 π.Χ.)[16] καὶ τοῦ Ἀλκιβιάδη πρὶν καὶ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Σικελικῆςἐκστρατείας (415-413 π.Χ.)[17]

Μὲ τὸν Θουκυδίδη συντάσσεται καὶ ὁ Πλούταρχος (50-120 μ.Χ.) τονίζοντας ὅτι ὁ Περικλῆς ὡς ἡγέτης (Πλουτ. Βίοι Παράλληλοι: Περικλῆς) κατόρθωσε νὰ ἐμφυσήσει στοὺς Ἀθηναίους αἴσθημα ὑπερηφάνειας γιὰ τὴν πόλι τους, προβάλλοντας καὶ μνημειώδη ἔργα φιλοκαλίας ὅπως ὁ Παρθενώνας μὲ τὰ γλυπτὰ του, συνδέοντας ἔτσι τὴν φιλοπατρία μὲ τὴν πολιτισμικὴἀκτινοβολία τῆς Ἀθήνας καὶ τὴν διαμόρφωσι μιᾶς ταυτότητας ὅπου ἡ ἀκτινοβολία της ὑπερέβαινε τὰ ὅρια τῆς πόλης-κράτους. Ἔτσι ὁ «Φιλόπολις» ἡγέτης ἐκθειάζεται καὶ ὡς «φιλόκαλος», ἐμπνέοντας στοὺς πολίτες τὴν ἀγάπη πρὸς τὸ ὡραῖο χωρὶς ὑπερβολὲς ἀλλὰ μὲ ἁπλότητα (λιτότητα- αὐτάρκεια), καὶ νὰ καλλιεργοῦν τὸ πνεῦμα τους μὲ παιδεία καὶ χωρὶς νωθρότητα.[18] Τὸ ἦθος αὐτὸ δὲν συμβαίνει μὲ τὴν ἐπιβολὴ τοῦ νόμου ἀλλὰ εἶναι «εὐβουλη» ἔκφρασι τοῦ θαυμαστοῦ τρόπου τῆς ζωῆς τῶν πολιτῶν, ποὺ δὲν ἀδιαφοροῦν ἀλλὰ μετέχουν ἐνεργὰ γιὰ τὸ μεγαλεῖο τῆς πόλης τους (Θουκ.2’,40). Ἔτσι ἡ φιλοκαλία, ἡ αἰσθητικὴ δηλ. καλλιέργεια, δὲν παρουσιάζεται αὐτόνομα ἀλλὰ μὲ πνευματικὴ ἀναζήτησι, μὲ πολιτικὴ ἀρετή, ἀγάπη καὶ ἀνδρεία γιὰ τὴν πόλι, λειτουργώντας ὡς κρίκος ποὺ συνδέει τὸ ὡραῖο μὲ τὸ χρήσιμο, τὴν ἀτομικὴ προσφορὰ καὶ τὴν θυσία μὲ τὸ συλλογικὸ συμφέρον καὶ τὸ μεγαλεῖο τῆς πόλης.

IV. Ἡ τέταρτη ἀρετὴ: «χρημάτων κρείσσων», ἀνώτερος χρημάτων.

Ἡ φράσι «κρείσσων χρημάτων», (Θουκ.2,60.5) ὡς ἀρετὴ ἡγέτου, σημαίνει ὅτι αὐτὸς εἶναι ἀνώτερος χρημάτων καὶ δὲν ὑποδουλώνεται στὶς ὑλικὲς ἀπολαβὲς καὶ στὸν πλοῦτο, οὔτε χρησιμοποιεῖ τὴν ἐξουσία ὡς μέσο πλουτισμοῦ, ἀλλὰ ὡς ὑπηρεσία πρὸς τὸ κοινὸ συμφέρον. Εἶναι γνώρισμα ἐναρέτου ἀνδρὸς μὲ δύναμι ἐσωτερικῆς– ἠθικῆς ἐλευθερίας, ὥστε νὰ δύναται ἀπέναντι στὸν πειρασμὸ τῆς διαφθορᾶς νὰ ἀντιστέκεται καὶ νὰ ἀπορρίπτει οἰκονομικὲς πιέσεις καὶ ἀτομικὸ πλουτισμὸ καὶ ἰσόχρονα νὰ λαμβάνει ἀποφάσεις μὲ γνώμονα καὶ μόνο τὸ δίκαιο καὶ τὸ ὄφελος τῆς χώρας του. Ὁ Θουκυδίδης στὸ (2, 65.8) γιὰ νὰ τονίσει τὴν ἀκεραιότητα καὶ ἀνιδιοτέλεια τοῦ Περικλῆ ἀναφέρει ἐπὶ λέξει καὶ τὸ ἑξῆς: «(ὁ) δ᾽ ἣν ὅτι ἐκεῖνος μὲν δυνατὸς ὢν τῷ τε ἀξιώματι καὶ τῇ γνώμη χρημάτων τε διαφανῶςἀδωρότατος γενόμενος κατεῖχε τὸ πλῆθος ἐλευθέρως, καὶ οὐκ ἤγετο μᾶλλον ὑπ᾽ αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε», δηλαδὴ : ὁ Περικλῆς εἶχε μεγάλο κύρος ὡς πρὸς τὸ ἀξίωμα καὶ τὴν σύνεσι γιατὶ ἦταν χωρὶς καμμιὰ ἀμφισβήτησι (ὁλοφάνερα) ἐντελῶς ἀδωροδόκητος, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ συγκρατεῖ (ἀπὸ τὴν ὀργή, τὰ πάθη[19]) τὸν λαὸ χωρὶς νὰ περιορίζει τὴν ἐλευθερία του, καὶ δὲν παρασυρόταν ἀπὸ τὸν λαό, ἀλλὰ ἐκεῖνος τὸν καθοδηγοῦσε. Ἔτσι ἡ ἡγετικὴ μορφὴ τοῦ Περικλῆ δὲν ἐπιβάλλεται μόνο ὡς ἠθικὰ ἀδέκαστος, ἀλλὰ καὶ τὸ ὅτι δὲν θὰ καθιστοῦσε τὸν προσωπικὸ πλουτισμὸ ὡς στόχο μὲ τὴν ἔνταξι του στὴν πολιτική, ἀντίθετα θὰ θυσίαζε τὶς ὅποιες εὐκαιρίες γιὰ προσωπικὸ ὄφελος ἢ ἀκόμη καὶ τὸν δικὸ του πλοῦτο γιὰ χάριν τῆς πόλης του. Ἡ ἀρετὴ αὐτή, ποὺ δὲν δελεάζεται οὔτε διαφθείρεται ἀπὸ τὰ ὑλικὰ ἀγαθά, ὑπάγεται στὴ γενικὴ ἀρχὴ ποὺ διατυπώθηκε στὸν Ἐπιτάφιο (2.37.1 κ.εξ.) καὶ ὁρίζει ὅτι τὸ συμφέρον τῆς πολιτικῆς κοινότητας ὑπερτερεῖ ἔναντι τοῦ ἀτομικοῦ συμφέροντος[20]. Εἶναι στοιχεῖο ποὺ ἀπέδειξε καὶ ἔμπρακτα ὁ Περικλῆς, ὅταν δώρισε τὰ κτήματα του (ἀγροὺς) ποὺ βρίσκονταν ἐκτὸς τῶν τειχῶν καὶ δὲν εἶχαν καταστραφῆ κατὰ τὴν πολιορκία ἀπὸ τὸν Ἀρχίδαμο τῆς Σπάρτης λόγω τῆς προσωπικῆς τους φιλίας (ἀπὸ φιλοξενία) μὲ τὸν ἡγέτη τῆς Σπάρτης (2.13.1)

Συγκεφαλαιώνοντας, μποροῦμε λοιπὸν νὰ ποῦμε ὅτι : ὁ ἰδανικὸς ἡγέτης, σύμφωνα μὲ τὸν Θουκυδίδη, εἶναι ἐκεῖνος ποὺ συνδυάζει τὴν σύνεσι μὲ τὴν ἀνδρεία, τὴν ἱκανότητα μὲ τὴν ἀρετὴ καὶ τὴν στρατηγικὴ διορατικότητα μὲ τὴν ἀνιδιοτέλεια. Δὲν παρασύρεται ἀπὸ τὰ πάθη οὔτε ἀπὸ τὶς ἐπιθυμίες τῆς μάζας, ἀλλὰ καθοδηγεῖται ἀπὸ τὴ λογικὴ καὶ τὴν ἐπίγνωσι τῶν ἀναγκῶν τῆς πόλης. Διακρίνεται γιὰ τὴν αὐτοσυγκράτησι καὶ τὴν ψυχραιμία του στὶς κρίσιμες στιγμές, ἐνῶ παράλληλα διαθέτει τὴν δύναμι νὰ ἐμπνέει τοὺς πολίτες μὲ ὑψηλὰἰδανικὰ καὶ νὰ τοὺς συσπειρώνει γύρω ἀπὸ τὸ κοινὸ καλό. Πάνω ἀπ’ ὅλα, ὑπηρετεῖ τὴν πόλι του μὲ ἀνιδιοτελῆ ἀφοσίωσι, τοποθετώντας τὴν εὐημερία καὶ τὴ δόξα της πάνω ἀπὸ κάθε προσωπικὸ συμφέρον, καὶ ἔτσι ἀναδεικνύεται σὲ ἀληθινὸκαθοδηγητὴ καὶ θεμελιωτὴ τῆς πολιτικῆς εὐνομίαςεὐστάθειας καὶ φιλοκαλίας τῆς ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ.

Σημειώσεις:

1. ΑΡΙΣΤΟΞΕΝΟΣ ΣΚΙΑΔΑΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ, ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ, ΑΘΗΝΑΙ 1975, σελ. 64-65/

2. «1.22.3] Η εξακρίβωση ήταν δύσκολη, γιατί όσοι ήσαν αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων μου έδιναν ο καθένας την δική του εκδοχή, ανάλογα με την συμπάθειά του προς τον ένα ή τον άλλο αντίπαλο. [1.22.4] Η έλλειψη του μυθώδους από τη διήγησή μου, ίσως την κάνει λιγότερο ευχάριστη. Αλλά θα είμαι ικανοποιημένος αν το έργο μου κριθεί ωφέλιμο από όσους θελήσουν να έχουν ακριβή γνώση των γεγονότων που συνέβησαν και εκείνων που θα συμβούν στο μέλλον, τα οποία, από την πλευρά της ανθρώπινης φύσης, θα είναι όμοια ή παραπλήσια. Έγραψα την Ιστορία μου για να μείνει αιώνιο κτήμα των ανθρώπων και όχι σαν έργο επίκαιρου διαγωνισμού για ένα πρόσκαιρο ακροατήριο».Μεταφρασι κειμένουΑγ. Βλάχου, www.greek-language.gr/Μνημοσύνη

3. Ο σκοπός της διδασκαλίας για τον σοφιστή Πρωταγόρα ήταν η «ευβουλία»: Πλατ. Πρωταγόρας, «… τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίανδιοικοῖ, [319a] καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν./ μετ. «Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι ηεὐβουλία, η σωστή σκέψι και λήψι αποφάσεων τόσο για τα θέματα που αφορούν ταοἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλι, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα». (από το Σχολικό βιβλίο)

4. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣΚ. ΠΑΝΟΜΗΤΡΟΣ, ΟΨΕΙΣΤΗΣΗΓΕΣΙΑΣΣΤΟΝΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, www. academia.edu//Θουκ.(2.65.5) «ὅσοντεγὰρχρόνονπρούστητῆςπόλεωςἐντῇεἰρήνῃ, μετρίωςἐξηγεῖτοκαὶἀσφαλῶςδιεφύλαξεναὐτήν, καὶἐγένετοἐπ᾽ἐκείνουμεγίστη, ἐπειδήτεὁπόλεμοςκατέστη, ὁδὲφαίνεταικαὶἐντούτῳπρογνοὺςτὴνδύναμιν(2.65.5) «… ἐπὶπλέονἔτιἐγνώσθηἡπρόνοιααὐτοῦἡἐςτὸνπόλεμον. [2.65.7] ὁμὲνγὰρἡσυχάζοντάςτεκαὶτὸναυτικὸνθεραπεύονταςκαὶἀρχὴνμὴἐπικτωμένουςἐντῷπολέμῳμηδὲτῇπόλεικινδυνεύονταςἔφηπεριέσεσθαι»·

5. Θουκ.(1.138.3). ῏ΗνγὰρὁΘεμιστοκλῆςβεβαιόταταδὴφύσεωςἰσχὺνδηλώσαςκαὶδιαφερόντωςτιἐςαὐτὸμᾶλλονἑτέρουἄξιοςθαυμάσαι·οἰκείᾳγὰρξυνέσεικαὶοὔτεπρομαθὼνἐςαὐτὴνοὐδὲνοὔτ᾽ἐπιμαθών, τῶντεπαραχρῆμαδι᾽ἐλαχίστηςβουλῆςκράτιστοςγνώμωνκαὶτῶνμελλόντωνἐπὶπλεῖστοντοῦγενησομένουἄριστοςεἰκαστής·καὶἃμὲνμετὰχεῖραςἔχοι, καὶἐξηγήσασθαιοἷόςτε, ὧνδ᾽ἄπειροςεἴη, κρῖναιἱκανῶςοὐκἀπήλλακτο·τότεἄμεινονἢχεῖρονἐντῷἀφανεῖἔτιπροεώραμάλιστα. καὶτὸξύμπανεἰπεῖνφύσεωςμὲνδυνάμει, μελέτηςδὲβραχύτητικράτιστοςδὴοὗτοςαὐτοσχεδιάζειντὰδέονταἐγένετο. www.greek-language.gr

6. Θουκ. (3΄ 42–44), «Ὁγὰρβουλόμενοςεὖβουλεύεσθαι, ἀναγκαῖόνἐστιμὴτῇὀργῇσυνακολουθεῖν, ἀλλὰτοῖςὠφελίμοιςἐρμηνεύειν· οὐγὰρὁθυμὸςἀσφαλὴςβουλευτής, ἀλλ᾽ὁλογισμός, ὃςἀπὸτοῦμέλλοντοςσκοπεῖτὸὠφέλιμον.»/Μετ. Διότι εκείνος που θέλει να αποφασίζει σωστά, είναι ανάγκη να μην ακολουθεί την οργή, αλλά να ερμηνεύει τί είναι ωφέλιμο· γιατί ο θυμός δεν είναι ασφαλής σύμβουλος, αλλά ο λογισμός, που εξετάζει το συμφέρον με βάση το μέλλον.(Ομάδα φιλολόγων Κάκτος)

7. Θουκ.(2.65,8-9). κατεῖχε τὸ πλῆθος ἐλευθέρως, καὶ οὐκ ἤγετο μᾶλλον ὑπ᾽ αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε, διὰ τὸ μὴ κτώμενος ἐξ οὐ προσηκόντων τὴν δύναμιν πρὸς ἡδονήν τι λέγειν, ἀλλ᾽ ἔχων ἐπ᾽ ἀξιώσει καὶ πρὸς ὀργήν τι ἀντειπεῖν. [2.65.9] ὁπότε γοῦν αἴσθοιτό τι αὐτοὺς παρὰ καιρὸν ὕβρειθαρσοῦντας, λέγων κατέπλησσεν ἐπὶ τὸ φοβεῖσθαι, καὶ δεδιότας αὖ ἀλόγωςἀντικαθίστη πάλιν ἐπὶ τὸ θαρσεῖν. ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή». www.greek-language.gr
8. , Paideia, τ. Β΄, εκδ. ΠΑΙΔΕΙΑ, Αθήνα 1959, σελ.. 390.

9. Finley M. I., The Use and Abuse of History, London 1975, σελ.46- 47

10. Ο Κλέων περιγράφεται ως «ἄγριος ὢν καὶ ἐπὶ τοῖς ἀπροσδοκήτοις πλέον ἢ κατὰ γνώμην ἐπιτηδεύων» (3΄36.6), δηλαδή βίαιος, θερμόαιμος και απρόβλεπτος. Επιθυμεί π.χ. τιμωρία χωρίς οίκτο στους «αχάριστους» Μυτιλιναίους (Θουκ. 3,40,2). Έτσι, ενώ ο Περικλής αντιπροσώπευε τη σταθερότητα και το μέτρο, οι δημαγωγοί οδήγησαν την πόλι σε αστάθεια και εσωτερικές συγκρούσεις (Θουκ. 8΄1,.2).

11. Θουκ.(8.1.1),(ολόκληρο το κείμενο): « Ἐς δὲ τὰς Ἀθήνας ἐπειδὴ ἠγγέλθη, ἐπὶ πολὺ μὲν ἠπίστουν καὶ τοῖς πάνυ τῶν στρατιωτῶν ἐξ αὐτοῦ τοῦ ἔργου διαπεφευγόσι καὶ σαφῶς ἀγγέλλουσι, μὴ οὕτω γε ἄγανπανσυδὶδιεφθάρθαι· ἐπειδὴ δὲ ἔγνωσαν, χαλεποὶ μὲν ἦσαν τοῖς ξυμπροθυμηθεῖσι τῶν ῥητόρων τὸν ἔκπλουν, ὥσπερ οὐκ αὐτοὶ ψηφισάμενοι, ὠργίζοντο δὲ καὶ τοῖς χρησμολόγοις τε καὶ μάντεσι καὶ ὁπόσοι τι τότε αὐτοὺς θειάσαντεςἐπήλπισαν ὡς λήψονται Σικελίαν».

12. Ἡ ὀργανικὴ θεωρία περὶ ἡγέτουἑρμηνεύει τὴ φύσι, τὸν ρόλο καὶ τὴν λειτουργία τῆς ἡγεσίας μέσα στὸ σῶμα τῆς κοινωνίας ἢ τοῦ κράτους. Βλέπει τὸν ἡγέτη ὡς «ὄργανο» τοῦ κοινωνικοῦ σώματος καὶ ὄχι ὡς ὑπεράνθρωπο δημιουργὸ τῆς ἱστορίας ἢ ὡς ἀπολυταρχικὸἄρχοντα, “ὑπεράνω” τῆς κοινωνίας, οὔτε ἕνα ξεχωριστὸ πρόσωπο ποὺ κυβερνᾶ ἀπὸ ἀπόστασι, ἀλλὰ ἕνα ὄργανο ποὺ ἀναδύεται ἀπὸ τὸ σῶμα τῆς κοινότητας καὶ ὑπηρετεῖ τὶς ἀνάγκες της. Σύμφωνα μὲ τὴν ὀργανικὴ θεώρησι, ἡ σχέσι ἀνάμεσα στὸν ἡγέτη καὶ στὴν κοινωνία εἶναι ἀμφίδρομη καὶἀλληλοτροφοδοτούμενη, ἀποτελώντας κρίκο στὴν ὀργανικὴ ἁλυσίδα τῆς κοινωνικῆς ζωῆς καὶ λειτουργεῖ συμπληρωματικὰ μὲ τὰ ὑπόλοιπα «ὄργανα»: θεσμούς, πολίτες, θεσμικὲς ἐξουσίες κ.λπ. Ἡ κοινωνία διαμορφώνει τὸν ἡγέτη, μέσα ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς της ἀνάγκες, τὶς ἀξίες, τὶς κρίσεις καὶ τὶς στοχεύσεις της ἀναδεικνύει ἐκείνον ποὺ εἶναι ἱκανὸς νὰ τὴν ἐκφράσει, καὶ ὕστερα ὁ ἡγέτης μὲ τὴ σειρὰ του διαμορφώνει τὴν κοινωνία, συμβάλλει στὴν κατεύθυνσι, τὴν ἀνάπτυξι καὶ τὴν ἑνότητα τοῦ ὀργανισμοῦ της.
13. Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Περικλῆ, στὴν Ἀθήνα ἀκολούθησε μιὰ περίοδος ἀβεβαιότητας καὶ πολιτικῆς ἀστάθειας μὲ κυρίαρχη φυσιογνωμία τὸν Ἀλκιβιάδη μὲ ἒπαμφοτερίζουσα συμπεριφορὰ καὶ διαγωγὴ (προδοτικὴ γιὰ τὴν πόλι του ὡς σύμμαχος, σύμβουλος καὶ ἡγέτης τῆς Σπάρτης,καὶ ἐξ αἰτίας ἀνασφάλειας καὶ ἀμηχανίας τῶν Ἀθηναίων ἐπαναφορὰ του στὰ ἠνία τῆς πόλης). Ἡ περίοδος πολυφωνίας, ἀστάθειας καὶ συγκρούσεων μεταξὺ μετρίων χωρὶς ἀληθινὸ ἡγέτη, ὁδήγησε στὴν τελικὴ ἥττα τῆς Ἀθήνας στοὺς Αἰγὸς Ποταμοὺς καὶτὴν παράδοσί της στὴν Σπάρτη.

14. Θουκ.(Β,43) «μᾶλλον τὴν τῆς πόλεως δύναμιν καθ᾿ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένουςκαὶ ἐραστὰςγιγνομένους αὐτῆς, καὶ ὅταν ὑμῖν μεγάλη δόξῃ εἶναι, ἐνθυμουμένους ὅτι τολμῶντες καὶ γιγνώσκοντες τὰ δέοντα καὶ ἐν τοῖς ἔργοις» Μετάφ. μᾶλλον νὰ παρατηρεῖτε καθημερινὰ τὴν δύναμι τῆς πόλης, ὅπως αὐτὴ παρουσιάζεται μὲ ἔργα, καὶ νὰ κυριεύεσθε ἀπὸ ἔρωτα πρὸς αὐτήν, καὶ ὅταν σᾶς φανεῖ ὅτι εἶναι μεγάλη, νὰ συλλογίζεσθε ὅτι ὅλα αὐτὰ τὰ ἀπέκτησαν ἄνθρωποι τολμηροὶ ποὺ εἶχαν συναίσθησι τοῦ καθήκοντός τους…»

15. Θουκ. (Β’ 43) «οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ᾿ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους. Μετάφ.: Αὐτοὺς λοιπόν, ἐσεῖς τώρα ἀφοῦ τοὺς μιμηθεῖτε, (τοὺς νεκροὺς γιὰ τὴν ὑπεράσπισι τῆς πόλης)καὶἀφοῦ σκεφθεῖτε ὅτι εὐδαιμονία σημαίνει ἐλευθερία, καὶ ἡ ἐλευθερία γενναιότητα μὴν δειλιάσετε μπροστὰ ἀπὸ τοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου.

16. Συγκεκριμένα το 427 ο Κλέωνας(ο οποίος κατά τον Θουκ. ήταν «ο πλέον βίαιος άνδρας στην πόλι φωνακλάς και χυδαίος, αλλά ήταν και αυτός που εμπιστευόταν περισσότερο το πλήθος» (3.36.6.), προέτρεψε τους Αθηναίους να θανατώσουν όλον τον αντρικό πληθυσμό της Μυτιλήνης επειδή η πόλι τους είχε εξεγερθή εναντίον της Αθήνας. Αν και στην αρχή η πρότασί του έγινε δεκτή, στέλνοντας τον στρατηγό Πάχη στην Μυτιλήνη, σύντομα αποσύρθηκε λόγω της μακροσκελούς αντίκρουσης από τον σώφρονα και τον μόνο φιλόπατρη μετά τον Περικλή -κατά τον Θουκ-. Αθηναίο πολιτικό τον Διόδοτο. Παρόλα αυτά περίπου χίλιοι ηγέτες και σημαντικοί άντρες της Μυτιλήνης εκτελέστηκαν. Το 425 επίσης, ο Κλέων έφτασε στο απόγειο της φήμης του, όταν συνέλαβε και μετέφερε στην Αθήνα τους Σπαρτιάτες που είχαν αποκλειστεί στη μάχη της Σφακτηρίας. Η επιτυχία του οφείλονταν περισσότερο στις στρατιωτικές ικανότητες του συναδέλφου του Δημοσθένη, αλλά ήταν και η αποφασιστικότητα του Κλέωνα που έπεισε την Εκκλησία του δήμου να στείλει τις απαιτούμενες επιπλέον δυνάμεις.(ιδέ ανωτέρω και την υποσημ.: 10)

17. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΠΑΝΟΜΗΤΡΟΣ, ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, www. academia.edu/σελ.97

18. «φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ’ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας» (Θουκ. Β΄ 40.1)

19. «Στην ηθική ποιότητα της ηγεσίας του Περικλή προσμετράται και η μετριοπάθειά του (μετρίως ἐξηγεῖτο 2.65.5), καθώς επετύγχανε τον μετριασμό των ενστίκτων και των παθών, τα οποία κυριαρχούσαν στη συμπεριφορά του δήμου, και αφορούσαν σε άμεση ικανοποίηση και μόνο»ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΠΑΝΟΜΗΤΡΟΣ, σελ.98

20. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΠΑΝΟΜΗΤΡΟΣ, Αυτόθι, σελ.98

Ἐπιλεγμένη Βιβλιογραφία

1.       Αντώνης Τσακμάκης, ΗΓΕΤΕΣ, ΠΛΗΘΗ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ:

2.       Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, www.ekivolos.gr/HGETES, PLHTHIKAIDYNAMHTHSDHMOSIASEIKONAS

3. Αξιομακάρου Μαρία, «Οι δημαγωγοί ως κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο στην Αθήνα
4. του 5ου π.Χ. αιώνα», ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

5.       Γεράσιμος Ν Καραμπελιάς, ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Η ΗΓΕΣΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, www. academia.edu /123210011

6.       ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΠΑΝΟΜΗΤΡΟΣ, ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, www. academia.edu/

7.       ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΡΓΙΟΥΛΗΣ, Η Περικλεϊκή πατριωτική ιδεολογία και οι επιδράσεις της στην πνευματική ζωή των Αθηνών των 5ου και 4ου αι. π.Χ. , Καλαμάτα 2015

8.       ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Πολιτική και Ηγεσία στον Θουκυδίδη και στον Πολιτικό του Πλάτωνα ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2023

9. Χρήστος Φροσυνάκης, (Συντάκτης). Η πολιτική σκέψη στον Θουκυδίδη: (2.37-40· 2.65· 6.39· 8.97), ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤ΄ ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2018-2019, ΑΘΗΝΑ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
10. ΣΟΦΙΑ ΣΤΑΜΟΥΛΗ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΞΥΓ- ΓΡΑΦΗ , Τεύχος Α΄, ΑΘΗΝΑ 1998
11. DanielLevine, Ο Θουκυδίδης για την Ηγεσία, Ηγεσία στον Πελοποννησιακό Πόλεμο του Θουκυδίδη. wordpressua. uark. edu/dlevine/thucydides-on-leadership2021
12. Finley M. I., The Use and Abuse of History, London 1975
13. Jaeger W., Paideia, τ. Β΄, εκδ. ΠΑΙΔΕΙΑ, Αθήνα 1959