Μέρος δεύτερον

Στόν Ναὸ ὑπάρχουν ἕντεκα γραπτὲς ἐπιγραφές, οἱ ὁποῖες προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες γιὰ τοὺς ἱδρυτάς, τὶς κτηριακὲς ἀνακαινίσεις, καὶ γιὰ τὴν εἰκονογράφησι τῆς Μονῆς.

Ἡ πρώτη ἐπιγραφὴ γιὰ παράδειγμα εἶναι ἑξάστιχη καὶ βρίσκεται στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ κυρίως ναοῦ, δυτικὰ πάνω ἀπὸ τὸ ὑπέρθυρο τῆς εἰσόδου. Σ’ αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ ἀνακαίνιση τοῦ ἔτους 1291/2 ἀπὸ τὸν Μιχαὴλ Φιλανθρωπηνὸ καὶ ἡ δεύτερη ἀνακαίνιση ἀπὸ τὸν Ἰωάσαφ Φιλανθρωπηνὸ τὸ 1541:

«Ἀνεκαινίσθη ὃ θεῖος οὗτος κ(αί)  

πάνσεμπτος ναὸς τοῦ ἐν άγίοις π(ατ)ρ(ο)ς

ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρω[ν]  

τῆς Λικί(ας) τοῦ θαυματουργοῦ. Διὰ  

ση[ν]δρομής τε παρὰ τοῦ τιμιωτ(ά)του  

ἱερέως κυρώ/ Μηχαήλ, κ(αί) οἰκονόμου τῆς  

άγιωτ(ά)της Μ(ητ)ροπόλε(ως), Ίωαννίν(ων).  

τοῦ Φιλα[ν]θρωπηνού. σΩ'. Ἔτι δὲ μετὰ  

παρέλευσιν/ χρόν(ων) C.M άνεκαινίσθη τὸ  

δεύτερ(ον) πάλιν οὗτος ὁ  θείο{ς} ναός. Διὰ τε

θώλον τὸν όροφονίκ(αί) άνηστορήθη, διὰ  

σι[ν]δρομής κόπον τε κ(αί) έξόδου, ύπὸ τοῦ  

ἐν ίερομονάχ(οις) κυρῶ, Ίωάσαφ,

τοῦ Φιλανθρωπινού, κ(αί) τῶν αὐτοῦ φητοιτών, (δηλαδή μοναχών)

έπί, ἔτει, Ζῶ, Ν’, 1νδ(ικτιών)ος Α'»[14]   

[14] ΛΙΣΓΑΡΑ ΕΛΕΝΗ, Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῶν καθολικῶν τῶν μονῶν τοῦ Νησιοῦ τῶν Ἰωαννίνων, ΒΟΛΟΣ 2006-2007, σελ. 5-6 

Ὁ Μιχαὴλ Φιλανθρωπηνὸς ἀνακαίνισε μᾶλλον προϋπάρχοντα Ναὸ ἀφιερωμένο στὸν Ἅγιο Νικόλαο. Πάντως ὁ ναὸς τοῦ 13οὐ αἰῶνα ἦταν μία μονόκλιτη Βασιλικὴ μὲ ξυλίνη στέγη, μὲ νάρθηκα καὶ λιτὴ στὴ δυτικὴ πλευρά.  Ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὸν Νάρθηκα καὶ τὸν κυρίως Ναὸ μὲ τὴν ἁψῖδα τοῦ Ἱεροῦ ἐγγεγραμμένη στὸ πάχος τοῦ ἀνατολικοῦ τοίχου, χωρὶς δηλαδὴ νᾷ φαίνεται ἐξωτερικά. Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ λιτὴ καὶ ἀπέριττη ἀρχιτεκτονικὴ γραμμή, λιθόκτιστη μὲ  ἔλλειψι ἐξωτερικοῦ κεραμοπλαστικοὺ διακόσμου, πού ἦταν συνηθισμένη πρακτικὴ στὰ μνημεῖα τῆς Ἠπείρου καὶ τῆς βορειοδυτικῆς Ἑλλάδος γενικότερα, κατὰ τὸν 13^ον ὡς τὸν 15^ον αἰῶνα, στὴν ἐποχὴ δηλαδὴ τοῦ «Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου».  

Το Καθολικὸ ὑψώνεται ἐλεύθερο στὴν ἄκρη τῆς Μονῆς, χωρὶς τὴν προστασία τοῦ περιβόλου, χαρακτηριστικὸ γνώρισμα πού συναντᾶται καὶ σὲ ἄλλες Μονὲς τοῦ νησιοῦ. Ἰδιόμορφο εἶναι καὶ τὸ σχῆμα τῆς ἁψῖδας τοῦ ἀρχικοῦ καθολικοῦ τῶν Φιλανθρωπηνῶν. Το ἡμικύκλιο τῆς κόγχης διαμορφώνεται ἐσωτερικά, ἐνῶ ἐξωτερικὰ ἐγγράφεται σὲ ὀρθογώνιο, δίνοντας διαφορετικὴ πλαστικὴ μορφὴ στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ τοῦ ναοῦ.  

Ἡ δεύτερη μεγάλη ἀνακαίνισι τοῦ 1531/2, ἔγινε ὕστερα ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια ἀπὸ τὴν κατάκτησι τῶν Ἰωαννίνων ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς, πού συνέβη ὡς γνωστὸν τὸ 1430.

Ἡ πόλι στὸ διάστημα αὐτὸ ζῆ  σύμφωνα μὲ τοὺς ὄρους ὑποταγῆς στὸν Σινὰν πασᾶ ἢ μὲ τὸν «ὁρισμὸ τοῦ Σινὰν πασᾶ» ὅπως καθιερώθηκε νά λέγεται. Με τὴν αὐτόβουλη παράδοσι τῆς πόλης εἶχε ἐξασφαλισθῆ ἡ σχετικὴ της αὐτονομία σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν αὐτοδιοίκησι ἀπὸ τοὺς τοπικοὺς της ἄρχοντες, στὴν διατήρησι τῶν οἰκιῶν ἀπὸ τοὺς κατοίκους της στὸ κάστρο καὶ τῶν περιουσιακῶν τους κεκτημένων, στὴν ἀπαλλαγὴ τους ἀπὸ  αἰχμαλωσία καὶ τὸ παιδομάζωμα, καθὼς καὶ στὴν θρησκευτικὴ τους ἐλευθερία στὴν λατρεία καὶ στὴν δικαιοδοσία τοῦ Μητροπολίτου, ἐνῶ οἱ τοῦρκοι δεσμεύονταν νά μὴ κτίσουν τζαμιά.

Ἄσχετα μὲ τὶς ὅποιες παραβιάσεις πού συνέβαιναν, μέχρι τὴν ἐπανάστασι τοῦ Διονυσίου τοῦ φιλοσόφου τὸ 1611 πού καταργήθηκαν ἐντελῶς μὲ τὸν σκληρότερο τρόπο, ἡ πόλι ἔγινε διοικητικὸ καὶ οἰκονομικὸ κέντρο, ἀφοῦ αὐξήθηκε πληθυσμιακά σὲ 7000 περίπου κατοίκους μὲ παράλληλη καλλιέργεια στὶς τέχνες καὶ τὰ γράμματα. Ἔτσι σὲ αὐτὴ τὴν ἐποχὴ ἐπὶ Ὀθωμανικῆς κυριαρχίας ἀλλὰ καὶ τῶν προνομίων τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, ἡ Μονὴ γνώρισε μεγάλη ἀκμὴ καθὼς ὁ ναὸς ἀνακαινίζεται, ἐπεκτείνεται καὶ τοιχογραφεῖται ἀπὸ τοὺς Φιλανθρωπηνοὺς ἡγουμένους: ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Νεόφυτο κατὰ τὸ 1531/32) καὶ ἀπὸ τὸν ἐπίσης ἱερομόναχο Ἰωάσαφ λίγο ἀργότερα τὸ 1541. Ὁ πρῶτος μάλιστα εἰκονίζεται σὲ κτητορικὴ καὶ ἐπιτύμβια τοιχογραφία τῶν Φιλανθρωπηνῶν στὸ νάρθηκα τοῦ καθολικοῦ, ἀποκαλύπτοντας ἔτσι καὶ τὴν σημαντικὴ παρουσία τοῦ στὴν λάμψι τῆς Μονῆς, ἐνδιαφερόμενος κυρίως γιὰ τὴν εἰκονογράφησι της.  

Σύμφωνα μὲ ὑπάρχουσα ἐπιγραφὴ ὁ Ἰωάσαφ  τὸ 1541 ἀνακατασκεύασε τὸν ἤδη ὑπάρχοντα ναὸ καὶ τὸ 1560 πρόσθεσε τὸ νάρθηκα, ἀντικατέστησε τὴν ξυλίνη στέγη μὲ λιθίνη καμάρα καὶ ὑπερύψωσε τὰ τείχη, ἐνῶ παράλληλα ὁλοκλήρωσε τὸ συγκρότημα μὲ τὰ ὑπόλοιπα κτίσματα, ὅπως τὸ πρόπυλο καὶ πιθανὸν τὰ κελιὰ στὸ ἀνατολικὸ μέρος τῆς αὐλῆς τῆς Μονῆς. Στο καθολικὸ προστέθηκαν τότε καὶ οἱ τρεῖς ἐξωνάρθηκες σὲ σχῆμα Π , οἱ ὁποῖοι τοῦ δίνουν τὴν ὄψι τρικλίτου βασιλικῆς μὲ ὑπερυψωμένο τὸ μεσαῖο κλίτος καὶ μὲ μικρὰ τοξωτὰ παράθυρα γιὰ φωτισμό. Στο δυτικὸ τμῆμα τῶν ἐξωναρθήκων διαμορφώθηκαν τυφλὰ διαμερίσματα, τὰ ὁποία εἰκονογραφήθηκαν ὅλα. Ὁ Ιωάσαφ πεθαίνει τὸ (+1568), ἀφήνοντας τὴν Μονὴ ἀληθινὸ κόσμημα μὲ μοναδικὲς τοιχογραφίες ὑψηλοῦ ἐπιπέδου.