Ο ΜΗΝΑΣ ΜΑΡΤΙΟΣ (Martius)

Των Στρατού Θεοδοσίου, Μάνου Δανέζη, Επίκ. Καθηγητών Αστροφυσικής Τμήμα Φυσικής-Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ο ΜΑΡΤΙΟΣ είναι ο τρίτος μήνας του πολιτικού έτους, με διάρκεια 31 ημερών. Ήταν ο πρώτος μήνας του αρχαίου δεκάμηνου ρωμαϊκού ημερολογίου, ως ο μήνας κατά τον οποίο σημειώνεται η εαρινή ισημερία, την 21η του μηνός, μια αστρονομική αφετηρία πολύ λογικότε­ρη από την 1η Ιανουαρίου που χρησιμοποιούμε σήμερα ωςαρχή του έτους. Πράγματι, η εαρινή ισημερία, ένα από τα τέσσερα βασικά σημεία της φαινόμενης τροχιάς του Ήλιου στην εκλειπτική, ήταν αστρονομικό-ημερολογιακό ορόση­μο, αφού στην ημερομηνία αυτή εστιαζόταν η αρχή των πε­ρισσοτέρων αρχαίων ημερολογιακών συστημάτων.

Σύμφωνα με την παράδοση (Πλoύταρχος Βίος Νουμά, 19), ως πpώτos μήνας  καθιερώθηκε από τον μυθικό Ρωμύλο, προς τιμήν του πατέρα του και γενάρχη των Ρωμαίων, θεού του πολέμου Mars(Άρη). Στον Άρη επίσης ήταν αφιερωμένη η τρίτη ημέρα της εβδομάδας (diesMartis), από τον οποίο πήρε την ονομασία της, την οποία διατηρεί παραλλαγμένη και σήμερα σε opισμέvεs ευρωπαϊκές γλώσσες (π.χ. Martedi, Mardi, Martesκ.ά.).

Η 1η, 9η, 14η, 15η, 17η, 19η και 23η ημέρα του Mαρτioυ ήταν αφιερωμένες στον Άρη: Την 1η Mαpτioυ γιορτάζονταν στη Ρώμη τα Mατρονάλια (Matronalia), η σπουδαιότερη γιορτή πpos τιμήν της θεάς Ήρας (Juno), που ενίοτε έκαλείτο και Mαρτιάλιs (Martialis), ως μητέρα του Mars/Άρη. Στη γιορτή αυτή οι Pωμαίεs Δέ- σπoιvεs (Matronae) απέθεταν στον ναό της θεάς, στον Εσκυλίνο λόφο της Ρώμης, τις πρoσφoρέs τoυs, συνήθως αγελάδες και χήνες, που εθεωρούντο τα ιερά ζώα της θεάς. Αρχικά η γιορτή ετελείτο μόνο από τις παντρεμένες γυναίκες, στις oπoiεs προσέφεραν δώρα οι σύζυγοί τους . Αργό­τερα πανηγυριζόταν από όλες τις γυναίκες, που την ημέρα εκείνη περιποιούνταν τις υπηρέτριές τoυs.

Την ίδια ημέρα, δηλαδή στις Kαλέvδεs του Μαρτίου, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα γενέθλια του θεού Άρηκαι την πτώ­ση της ιερής ασπiδαs του από τον ουρανό ή την ανεύρεσή της στη Ρέτζια (Regia), το μυθικό ανάκτορο του Νουμά Πομπίλιου στους πpόπoδεs του Παλατίνου λόφου της Ρώμης. Eπiσηs, στις Kαλέvδεs Μαρτίου, οι Εστιάδες ιέρειες άναβαν νέα ιερή φωτιά στον ναό της  Εστίας, στην Αγορά της Ρώ- μης, για να τιμήσουν τόσο τη θεά Εστία όσο και την αρχή του έτους.

Την πρώτη πανσέληνο του έτους, δηλαδή στίς15 Μαρτίου, κατά το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο, οι Ρωμαίοι τιμούσαν την Άννα Περέννα (Anna Perenna), που εθεωρείτο η προσωποποίηση του έτους και ήταν πολύ δημοφιλής. Το όνομά της σχηματίστηκε από την ευχή «ut annare perennareque commode liceat», που σημαίνει «για να μαs αφήσει να ζήσουμε όλο το έτοs όπωs μαs αρέσει». H γιορτή αυτή, που γινόταν στο φερώνυμο άλσος της θεάς έξω από τη Ρώμη, είχε αγροτικό και ευρύτατα λαϊκό χαρακτήρα, με χορούς, τραγούδια και πολλές άλλες εύθυμες εκδηλώσει. O Βιργίλιος ταυτίζει τη θεά με την Άννα, αδελφή της Διδούs, της βασίλισσας της Kαρχηδόvαs (Βιργ. Αινείας IV, 9 κ. εξ.)

Τη 17η Μαρτίου γιορτάζονταν από τους Aγωvαλεis(Agonales) -ιερατικά σωματεία που φύλαγαν στον ναό του Άρη τις 12 ιερές ασπίδες- τα Αγωνάλια (Agonalia) πρός τιμήν του Άρη. Επί ένα δεκαήμερο πανηγύριζαν οι Αγωνα-λείς, περιφερόμενοι ένοπλοι στους δρόμους της Ρώμης, χορεύοντας και τpαγουδώvταs.

Την 24η Μαρτίου οι Ρωμαίοι τιμούσαν τη μεγάλη θεά Κυβέλη, με οργιαστικές  τελετουργίες γοvιμικήs μαγείας, κατά τις οποίες οι ιερείς της θεάς, οι επονομαζόμενοι Γάλλοι, αυτοευνουχίζονταν. Οι τελετές αυτές διατηρήθηκαν τουλάχιστον μέχρι τον 5ο μ.Χ. αιώνα.

Στις 25 ή κατ’ άλλους στις 17 Μαρτίου γιορτάζονταν τα Λιμπεράλια(Liberalia), προs τιμήν του αρχαίου θεού Liber (Διονύσου) και της συντρόφου του Libera, που αργότερα ταυτίστηκε με την Περσεφόνη. Στη γιορτή αυτή, οι νέοι που είχαν συμπληρώσει το 16ο έτοs της ηλικίας τους παραλάμβαναν την ανδρική τήβεννο (togam virilem) και εισέρχονταν πανηγυρικά στην αντρική ηλικία.

Στα νεότερα χρόνια οι Ρωμαίοι θεωρούσαν τον Μάρτιο ως αφιερωμένο και στον θεό Mercurius (Ερμή), τον οποίο, στις διάφορες παραστάσεις του μηνός Μαρτίου, παρίσταναν συνήθως σαν εύρωστο άνδρα που φορεί δέρμα λύκαινας.

Στο αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο το έτοs άρχιζε τον Μάρτιο, όταν ο αστερισμός του Ταύρου ήταν μόλις ορατός στα δυτικά, δύοντας σχεδόν μαζί με τον Ήλιο. Για τους αρχαίους Ρωμαίους, λοιπόν, η «εσπερία δύσις» του Ταύρου σημείωνε την αρχή του νέου έτους: «Ο λευκός Tαύροs ανοίγει με τα χρυσά του κέρατα το έτος» αναφέρει ο Βιργίλιος στον Πρώτο Γεωργικό του.

Επειδή ο Μάρτιος είναι ο μήνας της εαρινής ισημερίας, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες διατηρήθηκε ως πρώτος μήνας του πολιτικού έτους μέχρι τα μέσα περίπου του Μεσαίωνα.

★★★

Ο Μάρτιος έχει στην Ελλάδα πάρα πολλές ονομασίες, που σχετίζονται με τις ασταθείς καιρικές του συνθήκες: «Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές» και «Μάρτης είναι χάδια κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει». Αλλά, καθώς το μήνα αυτό ξεκινά η άνοιξη και αχνοφαίνονται οι υποσχέσεις του καλοκαιριού, σε πολλά μέρη ο Μάρτης ονομάζεται και Ανοιξιάτης -«Από Μαρτιού καλοκαιριά, κι απ’ Αύγουστο χειμώνας»- χωρίς, βέβαια, να παύει να είναι και Γδάρτης, για το δριμύ ψύχος του («Μάρτης, γδάρτης και κακός  παλουκοκαύτης / τα παλιόβοϊδα τα γδέρνει, τα δαμάλια τα παιδεύει», λέει ο λαός) και Παλουκοκαύτης, καθώς πολλές φορές τα παρατεταμένα κρύα του αναγκάζουν τους χωρικούς, έχοντας εξαντλήσει το απόθεμά τους σε καυσόξυλα, να καίνε ακόμη και τα παλούκια από τους φράχτες τους για να ζεσταθούν: «Φύλα ξύλα για το Μάρτη, να μην κάψει τα παλούκια» προτρέπει η λαϊκή σοφία. Λόγω της αστάθειας του ο Μάρτης ονομάζεται επίσης Κλαψομάρτης και Πεντάγvωμος: «Ο Μάρτης ο Πεντάγvωμος, πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνοιωσε πως δεν εξαναχιόνισε».

Όντως, αν και πρώτος μήνας της άνοιξης, ο Μάρτης είναι ένας από τους πιο κρύους μήνες του έτους και στα ορεινά το χιόνι πέφτει πυκνό: «Όπωs το Μάρτη τα βουνά ασπρίζουν απ’ τα χιόνια, έτσι ν’ ασπρίσουν τα μαλλιά της νύφης απ’ τα χρόνια», λέει μια έμμετρη γαμηλιάτικη ευχή.

Ο Μάρτιος θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα δένδρων, γι’ αυτό και σε πολλά μέρη λέγεται Φυτευτής. Τέλος, λόγω της μεγάλης εορτής του Ευαγγελισμού, στις 25 Μαρτίου, ονομάζεται και Βαγγελιώτης.

Βιβλιογραφία

Στρατός Θεοδοσίου – Μάνος Δανέζης, «Μετρώντας τον άχρονο Χρόνο-Ο χρόνος στην Αστρονομία». Εκδ. Δίαυλος. Αθήνα 1994· των ίδιων: «Η Οδύσσεια των ημερολογίων». Εκδ. Δίαυλος. Αθήνα 1995.

Πηγή εικόνας: http://greece.greekreporter.com

Επιλογή για μελέτη: Δ. Μίχας