Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

Τὸ νόημα τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν στὶς μέρες μας, παρὰ τὶς ἀλλαγὲς καὶ τὸν προβληματισμὸ ποὺ παρατηρεῖται, παραμένει πολυδιάστατο καὶ σημαντικὸ γιὰ τὴ συλλογικὴ μνήμη καὶ τὴν ταυτότητα μας ὡς Ἔθνος. Τὸ νόημα τους ἔγκειται στὸν τρόπο τῆς ἀφήγησής τους καὶ στὴν ἱκανότητα μας νὰ διατηρήσουμε μέσα ἀπὸ τὴν προβολὴ τους τὴν ἱστορικὴ μνήμη, νὰ σφυρηλατήσουμε τὴν ἑνότητα καὶ τὴν ὁμοψυχία μας καὶ νὰ μεταδίδουμε τὶς ἀξίες τῶν θυσιῶν ποὺ καθόρισαν τὴν πορεία τοῦ ἔθνους , ἀποτελώντας ἕνα ζωτικὸ ἐργαλεῖο γιὰ τὴν αὐτοσυνειδησία καὶ τὴν προοπτικὴ τῆς κοινωνίας.

Στὸ πνεῦμα αὐτὸ καὶ μὲ ἀφορμὴ τὴν ἐπέτειο τῆς 28ης Ὀκτωβρίου, ὅποιος ξεφυλλίσει σχετικὸ βιβλίο ἀναφερόμενο στὰ γεγονότα τῆς ἐποχῆς, θὰ ἐκπλαγῆ ἀπὸ ἀσυνήθιστες ἱστορικὲς φωτογραφίες ἀλλὰ καὶ κινηματογραφικὰ στιγμιότυπα τῆς ἐπιστράτευσης τοῦ Ὀκτωβρίου 1940• δείχνουν συχνὰ μιὰ ἐκπληκτικὴ ἔξαρσι, ἐνθουσιασμὸ καὶ αἴσθημα χαρᾶς ἐκδηλούμενο στοὺς στρατιῶτες καὶ στὸν κόσμο ποὺ τοὺς ἀποχαιρετοῦσε στὰ τραῖνα καὶ σὲ ἄλλα μέσα μεταφορᾶς, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι πήγαιναν στὸν πόλεμο. Αὐτὸ φανερώνει ὅτι ἡ 28η Ὀκτωβρίου 1940 σηματοδοτεῖ ὄχι μόνο τὴν ἔναρξι τοῦ ἕλληνο-ἰταλικοῦ πολέμου, ἀλλὰ καὶ τὴν γέννησι ἑνὸς σπάνιου συλλογικοῦ φαινομένου: τῆς ἐθνικῆς ὁμοψυχίας. Ἡ ἐθνικὴ συσπείρωσι τοῦ 1940 ὑπῆρξε, συνεπῶς, μιὰ πρᾶξι ἱστορικῆς αὐτοεπιβεβαίωσης: τὸ ἔθνος ἀναγνώρισε τὸν ἑαυτὸ του μέσα ἀπὸ μιὰ ἐμπόλεμη καὶ ὀδυνηρὴ στὴν συνέχειά της δοκιμασία.

Ἡ ξαφνική, ἐνθουσιώδης ἀντίδρασι τοῦ λαοῦ ἀπέναντι στὴν ἰταλικὴ εἰσβολὴ ἐξέφρασε ὄντως τὴν ἔκρηξι ἑνὸς συλλογικοῦ αἰσθήματος ἑνότητας. Μετὰ ἀπὸ δεκαετίες ἐσωτερικῶν διχασμῶν, ὅπως μὲ τὸ ρῆγμα βασιλικῶν - Βενιζελικῶν, τὴν Μικρασιατικὴ Καταστροφή, τὶς πολιτικὲς ἀντιπαραθέσεις τὶς δικτατορίες, τὴνφτώχεια, τόν τορπιλισμό τῆς «Ἕλλης», κ.λπ., ἡ ἀπειλὴ τῆς πατρίδος μας ἀπὸ τὴν φασιστικὴ Ἰταλία τοῦ Μουσολίνι, λειτούργησαν ὡς συμβολικὸς μηχανισμὸς ἐπανένωσης  τοῦ ἔθνους, ὡς καταλύτης ἐθνικῆς ὁμοψυχίας. Τὸ τραῖνο γίνεται σύμβολο τῆς πορείας πρὸς μιὰ κοινὴ μοῖρα — τὸ ταξίδι ὄχι μόνο πρὸς τὸ μέτωπο, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν ἀναγέννησι τῆς συλλογικῆς ἀναβάπτισης καὶ συνείδησης. Ὁ λαός, τὸ κράτος καὶ ὁ στρατὸς κινήθηκαν ὁμόψυχα, ἐνῶ οἱ παλαιὲς ἰδεολογικὲς ἀντιθέσεις ὑποχώρησαν μπροστὰ στὸ κοινὸ χρέος. Ὅπως σημείωνε ὁ Κωνσταντίνος Τσάτσος«ἐκείνη τὴ μέρα ὁ λαὸς αἰσθάνθηκε καὶ πάλι ἑνιαῖος· δὲν ὑπῆρχε πιά δεξιὸς καὶ ἀριστερός, ὑπῆρχε μόνο Ἕλληνας»[1]

Ἡ ἐθνικὴ συσπείρωσι τοῦ 1940 δὲν ὑπῆρξε προϊὸν πολιτικῆς καθοδήγησης, ἀλλὰ καρπὸς μιᾶς ἐσωτερικῆς λαϊκῆς ὁρμῆς. Ὁ λαὸς δὲν πολεμοῦσε γιὰ κάποιο ἀφηρημένο ἰδεῶδες, ἀλλὰ γιὰ τὴν πατρίδα ὡς κοινὸ βίωμα, γιὰ τὴν τιμή, γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς γῆς του. Ἡ αὐθόρμητη συγκέντρωσι τοῦ πλήθους στοὺς δρόμους, οἱ σημαῖες στὰ μπαλκόνια, τὰ τραγούδια στὰ τραῖνα, οἱ γυναῖκες ποὺ ἀποχαιρετοῦσαν τοὺς στρατιῶτες μὲ ἀνθοδέσμες καὶ εὐχολόγια, οἱ ἐρωτευμένες κοπέλλες τοὺς ἀγαπημένους τους…, ὅλα συνιστοῦν τελετουργία κοινωνικῆς συνοχῆς. Ἦταν ἡ μετάβασι ἀπὸ τὴν ἰδιώτευσι στὴ συλλογικὴ ἔξαρσι τοῦ «ἐμεῖς». Ὁ Γιῶργος Θεοτοκᾶς μιλοῦσε γιὰ «τὸ μεγάλο ξύπνημα ἑνὸς λαοῦ ποὺ εἶχε λησμονήσει τί σημαίνει νὰ πιστεύεις σὲ κάτι ἀνώτερο ἀπὸ τὸ ἄτομο του»[2]

Ἡ «χαρὰ» τῶν ἀναχωρούντων στρατιωτῶν δὲν εἶναι ἁπλὴ εὐθυμία καὶ στιγμιαία συναισθηματικὴ ἀντίδρασι. Εἶναι συγκινησιακὴ ἀνάτασι, ἕνα εἶδος ἡρωικῆς μέθηςποὺ πηγάζει ἀπὸ τὴν αἴσθησι καθήκοντος, προβολῆς τοῦ δικαίου τῆς πατρίδος μας καὶ τῆς ἀξιοπρέπειας ὅλων τῶν πολιτῶν της. Ὁ λαὸς βιώνει τὸ «Ὄχι» ὡς ἠθικὴ λύτρωσι: ὡς τὸν «καιρό», ὅπου ἀποκαθίσταται τὸ αἴσθημα τῆς ἐλευθερίας καὶ ἀξιοπρέπειας ἀπέναντι στὶς μεγάλες κατακτητικὲς ἀλαζονικὲς δυνάμεις τοῦ Ἄξονα: Μουσολίνι καὶ Χίτλερ. Ἡ χαρὰ συνυφαίνεται μὲ τὴ βεβαιότητα τοῦ σκοποῦ, γι’ αὐτὸ ἡ μνήμη ἐκείνης τῆς «χαρμόσυνης ἀναχώρησης» δὲν σβήνει: ἀποτελεῖ ἀρχέτυπο γενναιότητας μέσα στὴν ἑλληνικὴ συλλογικὴ συνείδησικαὶ ἂς ὑπάρχει ἡ εὔλογη καὶ ἔλλογη ἡαἴσθησι τοῦ ἐνδεχομένου κινδύνου.

Ἡ στάσι τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ στὶς ἡμέρες τοῦ Ὀκτωβρίου 1940 δὲν μπορεῖ νὰ κατανοηθῆ πλήρως ἂν δὲν ἐνταχθῆ μέσα στὴ μακραίωνη παράδοσι τοῦ ἑλληνικοῦ ἡρωισμοῦ. Ὁ ἡρωισμὸς ὡς «χαμόγελο τιμῆς», ἡ θυσία ὡς ἀναγέννησι, τὸ παλαιὸ ἦθος μεταμορφωμένο σὲ νεώτερη πρᾶξι πίστης καὶ αὐταπάρνησης μὲ τὴν συνοδεία ταυτόχρονα τῆς φωτεινῆς αἰσιοδοξίας γιὰ τὴν νίκη, εἶναι ἡἐνθουσιώδης σκηνὴ ποὺ θυμίζει ἀρχαῖες καὶ νεώτερες στιγμὲς τῆς ἱστορίας μας: ἀπὸ τοὺς Μαραθωνομάχους ὡς τοὺς Σουλιῶτες, ἀπὸ τὴν τιτανικὴ ψυχὴ τοῦ Ἀχιλλέα καὶ τοῦ Διγενῆ, ἀπὸ τὸν Βυζαντινὸ στρατιώτη τοῦ ὑγροῦ πυρὸς μὲ τὶς δαφνοφόρες νίκες του,ὡς τοὺςἀρματολούς καὶ κλέφτες ἀγωνιστὲς τοῦ ’21, καὶ τὴν αὐτοθυσία ἐπίσης τῶν ἀγωνιστῶν τοῦ Κουγκίου, Ζαλόγγου, Ἐδέσσης, Μεσολογγίου, Ἀρκαδίου καὶ πλείστων ἄλλων.

Τὸ χαμόγελο μπροστὰ στὸν πόλεμο εἶναι μορφὴ ὑπέρβασης τοῦ φόβου, μιὰαἰσθητικὴ τοῦ ἡρωισμοῦποὺ διαπερνᾶ ὅλη τὴν διαχρονικὴ ἑλληνικὴ παράδοσι. Ἡ συμμετοχὴ στὸν ἀγῶνα ἀποκτᾶ χαρακτῆρα τελετουργικὸ, σχεδὸν θρησκευτικὸ: εἶναι ὁ πόλεμος ὡς θυσία γιὰ τὴν ἐλευθερία καὶ τὸ «φιλότιμο». Γι’ αὐτὸ ἡ εἰκόνα τῶν στρατιωτῶν ποὺ τραγουδοῦν πάνω στὰ βαγόνια δὲν δηλώνει μόνο ἀπουσία μελαγχολίας ἢ φόβου, ἀλλὰ κυρίως μιὰ ψυχολογία ἐμποτισμένη μὲ τὴν πεποίθησι ὅτι ὁἀγῶνας γιὰ τὴν πατρίδα δὲν εἶναι καταναγκασμός, ἀλλὰ ὑψίστη πρᾶξι ἐλευθερίας.

Ἀποκαλύπτει μάλιστα τὴν ἱκανότητα τοῦ λαοῦ νὰ μεταμορφώνει τὸν φόβο σὲ χαρά, καὶ νὰ βρίσκει στὴν πρᾶξι τῆς ἀντίστασης μιὰ βαθύτερη ψυχικὴ ἀνάτασι. Εἶναι ἡχαρμολύπη τοῦ ἑλληνικοῦ τρόπου, ὅπου ἡ τραγωδία καὶ ἡ ἐλπίδα συνυπάρχουν.Στὴν συλλογικὴ μνήμη, αὐτὴ ἡ σκηνὴ λειτουργεῖ ὡς μύθος ἑνότητας καὶ αὐτοθυσίας.

Οἱ φωτογραφίες καὶ οἱ κινηματογραφικὲς λήψεις ἐκείνων τῶν ἡμερῶν ἐπαναλαμβάνονται σὲ κάθε ἐθνικὴ ἐπέτειο, ὄχι ἁπλῶς ὡς ἱστορικὴ ἀνάμνησι ἀλλὰ ὡς σύμβολο τοῦ καλύτερου ἑαυτοῦ τοῦ ἑλληνισμοῦ: ὅταν ὁ λαὸς ξεπερνᾶ τὴν μικρότητα καὶ στέκεται ὄρθιος, χαμογελώντας μπροστὰ στὸ χρέος, μοιάζει μὲ μεταφυσικὴ ἱερουργική πρᾶξι πίστης στὴν ἐλευθερία καὶ στὴν οὐσία τῆς ἀτομικῆς ὕπαρξης, διαρθρωμένο μὲ τὴν ἐλευθερία, τὴν αὐτονομία καὶ τὸ μεγαλεῖο τῆς Πατρίδος του. Ἦταν τὸ γέλιο τιμῆς καὶ σεβασμοῦ μέσα στὸ βέβηλο σκοτάδι τῆς ἄδικης προσβολῆς καὶ ἀτιμίαςτῶν βίαιων φασιστικῶν δυνάμεωντοῦ Ἄξονα•ὁ ἐνθουσιασμὸς τοῦ τραίνου, ἀποκάλυπτε τὴν ἐλπίδα ποὺ νικᾶ τὸν φόβο καὶ ὀρθώνεται ὡς περίοπτη καὶ κορυφαία στιγμὴ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἰδεώδους, ὅπου «τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους, (Θουκ. 2.435) συνοψίζοντας ἔτσι τὴνἰδέα ὅτι ἡ εὐτυχία συνδέεται μὲ τὴν ἐλευθερία, ἡὁποία μὲ τὴ σειρὰ τῆς πηγάζει ἀπὸ τὴν γενναιότητα καὶ τὴν ψυχικὴ δύναμι.

Ἀνακεφαλαιώνοντας,  ἡ εἰκόνα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ στὰ τραῖνα τοῦ Ὀκτωβρίου 1940, μὲ τὴν εὔχαρι διάθεσι, τὰ χαμόγελα καὶ τὸν πανηγυρικὸ τόνο, δὲν εἶναι μιὰ ἁπλῆ ἱστορικὴ ἀνάμνησι. Τὸ γέλιο τῶν ἀναχωρούντων: ἁπλοῦ πολίτου, ἀγρότου, καθηγητοῦ, φοιτητοῦ, καλλιτέχνου, ἢ ἐργάτου ποὺ ἐπιβιβαζόταν στὸ τραῖνο γιὰ τὸ μέτωπο, ἦταν ὁ κραδασμός τῆς ἐσωτερικῆς φωνῆς ποὺτοῦ ὑπενθύμιζε ὅτι ἀνταποκρίνεται σὲ ἕνα ἠθικὸ προσκλητήριο. Μέσα στὴ θύελλα τοῦ πολέμου παραμένει, ὡς σήμερα, ὁ πιὸ φωτεινὸς τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἡ Ἑλλάδα εἶπε ΝΑΙ στὴν Ἀξιοπρέπειά της καὶ τὸ ΟΧΙ σὲ ὅ,τι δόλιο καὶ ἐχθρικότὴν ἀμαυρώνει.

Σημειώσεις

1. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Αναμνήσεις και Στοχασμοί, Αθήνα: Εστία, 1970, σ. 212.

2.                        Γιώργος Θεοτοκάς, Πνευματική Πορεία 1940–1944, Αθήνα: Ερμής, 1971, σ. 36

Ένδεικτική βιβλιογραφία

1. Άγγελος Τερζάκης, Η Ήπειρος του ’40, Αθήνα: Ερμής, 1966.
2. Βικτωρία Κωτουλοπούλου - Κωστοπούλου, Αριστοτέλης Χ. Κωστόπουλος, Το έπος του 1940-41, Ιστορικό ανθολόγιο, Εκδ. ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ
3. Γιώργος Θεοτοκάς, Πνευματική Πορεία 1940–1944, Αθήνα: Ερμής, 1971.
4. Κολιόπουλος, Ιωάννης, Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Χατζηβασιλείου Ευάνθης, Νημάς Θεόδωρος, Σχολινάκη-Χελιώτη Χάρις, Ιστoρία του Νεότερου και του Σύγχρονου κόσμου (από το 1815 έως σήμερα) Γ' τάξη Γενικού Λυκείου και Δ' τάξη εσπερινού Λυκείου Γενικής Παιδείας, Αθήνα: ΟΕΔΒ, 2007.
5. Κολιόπουλος, Ιωάννης, Εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις από την 1^η Μαρτίου 1935- ως την 28^η Οκτωβρίου 1940, ΙΕΕ (σελ.358-453)
6. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Αναμνήσεις και Στοχασμοί, Αθήνα: Εστία, 1970.
7. Σπύρος Μελάς, Το Έπος του ’40, Αθήνα: Εκδόσεις Αετός, 1945.
8. Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον Εστί, Αθήνα: Ίκαρος, 1959.
9. Σκουλάτος, Βασίλης, Δημακόπουλος Νικόλαος, Κόνδης Σωτήρης, Ιστορία νεότερη
10. και σύγχρονη Γ΄ ενιαίου Λυκείου τεύχος γ΄, Αθήνα: ΟΕΔΒ, 1998.
11. Φωτογραφικό υλικό: 28 Οκτωβρίου 1940: Οταν όλοι ξεκίνησαν με το "χαμόγελο στα χείλη" για το μέτωπο [Εικόνες - βίντεο],www.thetoc.gr/koinwnia/article/tet28-oktobriou-1940