Φροντίζοντας την  «Ιστοσελίδα των Ζωτικιωτών» μου δόθηκε η ευκαιρία να ανασύρω από την μνήμη παλιούς ήχους και εικόνες, όπως τις έζησα από τότε που θυμάμαι το χωριό μας, τις γιορτές μας, τα τραγούδια και τα έθιμά μας. Ξαναφέρω στην μνήμη μου τα τραγούδια της μάνας, όταν τα τα κρύα βράδυα του χειμώνα, δίπλα στο τζάκι, μας τραγουδούσε τη «Λαφίνα», το «Γιώργη μ΄ ήρθαν οι φίλοι σου», «Τ’ έχουν της Γκιώνας τα βουνά», «Διψούν οι κάμποι για νερό», «Λεβέντης εροβόλαγε» την «Τζαβέλαινα» και πολλά άλλα. Θυμάμαι την ξαδέρφη, την Πανάγιω, να τραγουδά το «Σαν πήρα έναν ανήφορο», στον ξέφλο την παρέα να τραγουδά «Ψες με την αστροφεγγιά, μια ΄βρεχε μια χιόνιζε», τον παπα-Κοσμά την «Ασημούλα», πολλά  τα τραγούδια, ακόμη κι αν δεν θυμάμαι τα λόγια, μα ο σκοπός τόσο οικείος και χιλιακουσμένος.

Η «Τοπολαλιά», αυτή η σημαντική μας προσπάθεια, μ’ έφερε σ’ επαφή μ’ άλλες τοπολαλιές της περιοχής μας αλλά και όλης της Ηπείρου. Μου δόθηκε η ευκαιρία να συγκρίνω, ν΄ αποτυπώσω ομοιότητες και διαφορές, τόσο στις λέξεις  αυτές καθ’ εαυτές, όσο και στην χρηστική, την βιωματική  τους σημασία.

Ξαναφέρνω στην μνήμη μου τις πρόχειρες ή αχυρένιες στάνες στο λιβάδι, στον Αη Λια τον κουκουλιώτικο, τη νυφική στολή που ΄χε κρυμμένη στην κασέλα η μάννα και τις άλλες στολές που σχολαριόπαιδα τότε προσπαθούσαμε να ταιριάξουμε στο μπόϊ μας, ειδικά οι κοπέλλες, για να πούμε τα ποιήματα στις 25 Μαρτίου.

Συνδυάζοντας αυτά τα πολύ σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία του χωριού μας και της ευρύτερης περιοχής του Σουλίου και της Λάκκας Σουλίου με τα πολιτιστικά στοιχεία άλλων πληθυσμών της Ηπείρου κατέληξα σ’ ένα πρώτο συμπέρασμα: πως η πλησιέστερη σε μας πολιτισμική ομάδα είναι των Σαρακατσάνων. Πριν όμως  οριστικοποιήσουμε αυτό το συμπέρασμα ας δούμε τι είναι οι Σαρακατσάνοι.

Το όνομά τους προέρχεται από το τουρκικό «Karakacan». Σύνθετη λέξη – από το “kara” που σημαίνει ‘μαύρος’ και το “kacan”  που σημαίνει ‘φυγάς, ανυπότακτος’. Είναι οι Ελληνες που μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης κατέφυγαν στα βουνά, κυρίως στην Πίνδο, για να μην υποταχθούν σε αυτούς και να τους πολεμούν. Ενας από αυτούς τους «κλέφτες» ήταν και ο «Κατσαντώνης»  ο kacan-Αντώνης, ο ανυπότακτος Αντώνης. Για να δείξουν οι Σαρακατσάνοι το πένθος τους για την Αλωση της Πόλης φορούσαν πάντα μαύρα ρούχα.

Ο ορεινός όγκος της Πίνδου είναι η κοιτίδα των Σαρακατσάνων, όπου κατέφυγαν μετά το 1400, με την κατάληψη του ελλαδικού χώρου από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Αλήθεια, γιατί να μην εγκαταστάθηκαν κάποιοι από αυτούς στο Σούλι;  Το οροπέδιο του Σουλιού, διαθέτοντας λίγες και ελεγχόμενες προσβάσεις σ’ αυτό, κάλλιστα θα μπορούσε να επιλεγεί από κάποιους  Σαρακατσάνους της Ηπείρου για να ζήσουν ελεύθεροι, οργανώνοντας την Κοινότητά τους αντιστεκόμενοι στους κατακτητές, αφού το όνομα «Σαρακατσάνος», το απέδωσαν στους ίδιους οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι μετά το 1812, προσδιορίζοντας έναν λαό που προϋπήρχε του ονόματος.

Μια δεύτερη εκδοχή θέλει τους Σαρακατσάνους αρχαίο ελληνικό φύλο, αφού η γλώσσα τους - όπως και η τοπολαλιά μας – είναι σχεδόν απαλλαγμένη από ξενισμούς. Επιστημονικές γενετικές έρευνες – Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Newcastle Upon Tyne – έχουν αποδείξει πως οι Σαρακατσάνοι παρουσιάζουν γενική γενετική ομοιότητα με τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό.

Μια Τρίτη ανθρωπολογική εκδοχή θέλει τους Σαρακατσάνους ως τον αρχαιότερο λαό της Ευρώπης. Η γλώσσα τους ήταν και είναι μόνον η Ελληνική, η οποία πρωτοπαρουσιάζεται πριν μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια.

Οποια κι αν είναι η σωστή εκδοχή, ή κάποιος συγκερασμός τους, η όλη υπόθεση θέτει βασικά ερωτήματα περί της καταγωγής των Σουλιωτών και της δικής μας καταγωγής, τα οποία χρήζουν μιας καθαρά γλωσσολογικής και ανθρωπολογικής μελέτης.