Δημητρίου Μίχα ,Φιλολόγου καθηγητού-Δ/ντου της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής

(Κείμενο για να γραφή- κάτι που δεν συνέβη τελικώς- ως εισαγωγή στην ποιητική συλλογή :  "fortAugustus" της Χριστίνας Μέλλιου ( νέα με πολύ καλό λόγο ποιήτρια)

Α) Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΕΩΣ

Η ποίησι , ως λέξι - έννοια προερχομένη από το ρήμα ποιώ , είναι μία εκ του μηδενός δημιουργία· προκύπτει κάτι που δεν υπήρχε προηγουμένως. Ως τέχνη είναι ό,τι εκφράζεται μορφικώς με έμμετρο λόγο. Και στο θέμα αυτό όμως έχουμε υπέρβασι από την ονομαζομένη «νεώτερη ποίησι»,  η οποία θεωρώντας εγκλωβισμό της σκέψεως τον απόλυτο σεβασμό στη τυπικότητα της ποιητικής μετρικής και στα συναφή παραδοσιακά της στοιχεία, πιστεύει πως αποδίδεται ακριβέστερα η μορφή και το περιεχόμενο της, με τον όρο έρρυθμος λόγος. Το κείμενο του λόγου που έχει έναν εσωτερικό ρυθμό.

Η αλήθεια είναι πως δεν έχει διατυπωθή ένας σαφής, «τελειωτικός» και απόλυτα αποστομωτικός ορισμός που θα καλύπτει αναντίρρητα και χωρίς ένστασι την μορφή και το περιεχόμενο αυτής της πνευματικής δημιουργίας. Ίσως μια καλή ιδέα είναι να ξεκινήσει κανείς να τον νοηματοδοτεί, από την ρήσι του Σιμωνίδη του Κείου που την ορίζει ως «Ποίησις (εστίν) ζωγραφία φθεγγομένη, ζωγραφία δε ποίησις σιγώσα».

Η ποίησι δηλαδή λογίζεται με την παραδοσιακή άποψι, ως μία εικόνα, (ζωγραφιά) μία «μίμησις» μία αναπαράστασι, έκφρασι της φυσικής πραγματικότητος, ή μιας ανθρωπίνης πράξεως που λαμβάνει χώρα σιωπηλά τελετουργικά, μυσταγωγικά εκ-στατικά στον εσωτερικό κόσμο του δημιουργού της, που είτε ως ναυαγός είτε ως διαμορφωτής της ζωής, είναι ο εμπνευσμένος εκφραστής της.

Εδώ ο οίστρος κινεί μυστικά-σιωπηλά την διεργασία για την σύνθεσι και διαμόρφωσι ιδεών, συναισθημάτων, επιθυμιών, οραμάτων, στόχων, ανάλογα με την παιδεία, τις εμπειρίες, τα βιώματα και το εσωτερικό τάλαντο του ανατρεπτικού και του ευφάνταστου λόγου του Ποιητού.

Εδώ ενσαρκώνεται ελεύθερα - έλλογα και θαυμαστά ως ψυχικό γεγονός η Συμπαντική τάξι και αρμονία· εδώ ο δημιουργός ποιητής διαλογίζεται την σύλληψι , την έμπνευσι της ιδέας και με οδηγό την διεισδυτική σκέψι και φαντασία περιγράφει, εξιστορεί ή μυθοποιεί με αναφορική γλώσσα, ή με λεκτική «παραμόρφωσι» ή με κώδικες συμβολισμού και αλληγορίας: τον έρωτα και το πάθος, την αρετή κα το υψιπετές, το άδυτο της ένοχης αμαρτωλότητος του υποσυνειδήτου , που οδηγεί στον δαιδαλώδη Αδη ή στην ιερουργία των πράξεων που σε ανυψώνει σε ουράνια θεώρησι και στη μέθεξι του Θείου.

Είναι η δημιουργικότερη μείξι του θεού Διονύσου και του Απόλλωνος ταυτόχρονα, στο ιδιότυπο «είναι» του κάθε ποιητού. Η αναφορά στην σκοτεινή πλευρά, στην ιερή μανία, στο ανόσιο πάθος, στην ζωτική ή καταστροφική λειτουργία των παραισθήσεων ή των αισθήσεων για ζωή , της έριδος και της Ασχήμιας , είναι η μία πλευρά της Μούσας. Η άλλη – αντίστροφα- κινείται στο Απολλώνιο φως του Κάλλους, της ομορφιάς, της ισορροπίας, της Μουσικής, του μέτρου και του Αιωνίου ρυθμού της αρμονίας (ή αν επιθυμείτε ) και στα Άδυτα μυστήρια της ψυχής για να αποκαλύψει τον ιερό πόθο του Ασκητού, το μυστήριο της προσευχής προς την ουράνια κλίμακα, τανύοντας την ψυχή προς το Αναστάσιμο Φως και τον ιερό Νόστο του Παραδείσου.

Ο τρόπος λοιπόν που θα υπηρετήσει ή θα διακονήσει τον ρεαλιστικό ή προφητικό του λόγο τον άρρητο ή αμφίσημο,  θα αποδώσει και τον προσανατολισμό και το περιεχόμενο «της μαγείας που αναπέμπει η συγχορδία των λέξεων». Σ' αυτό λοιπόν το χωρόχρονο της ζωής ο ποιητής συναντά και δημιουργεί δεσμό με μια από τις Μούσες (κόρες της Μνημοσύνης) και συμβιώνει ως εραστής μαζί της χωρίς να σημαίνει πως της υπόσχεται δι' όρκου διά βίου πίστι.

Για κάποιον είναι επαρκής η γνωριμία της στην αφετηρία ή ως να φτάσει «στο πρώτο σκαλί των ιδεών»,  γι' άλλον είναι αναγκαία η συνοδοιπορία για ένα «όμορφο ταξίδι» προς την Ιθάκη, γι' άλλον είναι μία διαρκής συνομιλήτρια για την περιγραφή και ερμηνεία του εφικτού-ουτοπικού, πραγματικού-ιδεατού, Αβυσσαλέου ή λυτρωτικού στόχου.

Ο ποιητής Γιώργος Παυλόπουλος σε μια ομιλία του για την Ποίησι αναφέρει: «Ίσως αυτός ο τρόπος μας φέρνει πιο κοντά σε Κείνον (τον Ποιητή) που αποσβήνοντας ολοένα το πρόσωπο του μέσα στο έργο του, γίνεται ο άλλος, γίνεται ο κανένας... Όλοι χωράνε οι ζωντανοί κι οι νεκροί σ' ένα ποίημα. Αλλά και όλη η μνήμη του κόσμου χωράει μέσα στην Ποίησι ή τουλάχιστον αυτή τη μαγική εντύπωσι μας δίνει η τέχνη της Ποιήσεως.

Συμπληρώνοντας τις γενικές και αδρές σκέψεις στο θέμα αυτό, φαίνεται πώς ο κάθε ποιητής «ορίζει» την ποίησί του. Υπάρχουν τόσοι ορισμοί για την ποίησι, όσοι σχεδόν και οι ποιητές. Γιατί για τον καθένα έχει διαφορετικό νόημα και ο καθένας τους την υπηρετεί με διαφορετικό ρόλο και τρόπο και γίνεται μύστης της λειτουργικότητα της, μιμούμενος τεχνοτροπίες και Σχολές, ή πρωτοπορεί ανοίγοντας δικούς του ατραπούς. Μερικά παραδείγματα -Ελλήνων μόνο- ποιητών που προσπαθούν να ορίσουν την ποίησι.

1.        Για τον Νικηφόρο Βρετάκο: «Η ποίησι δεν είναι παρά ένας μεγεθυντικός φακός της πραγματικότητας».

2.        Εμπειρίκος: Η ποίησις είναι ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου.

3.        Καρυωτάκης: Η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε.

4.        Καβάφης: Πολύ υψηλή της Ποιήσεως η Σκάλα.

5.        Αναγνωστάκης: Η Ποίησι δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε αλλά ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπο μας.

6.        Σεφέρης: Η Ποίησι έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα -πιο δύσκολο να συμπληρώσεις έναν στίχο από το να σηκώσεις έναν βράχο. Η Ποίησiείναι «η υπέρτατη μορφή της συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας».

7.        Ελύτης: Η ποίησι αρχίζει εκεί όπου ηττάται ο θάνατος.

8.        Για την Κική Δημουλά: Είναι από τα πιο επηρμένα μυστήρια...

9.        Γιώργος Παυλόπουλος: Ο ποιητής ήταν πάντα ένας αφοσιωμένος της ζωής...Η ποίηση είναι κίνησι για την ελευθερία και για το δικαίωμα της αναδιάταξης των πραγμάτων.Αναπλαστουργεί τον εμπράγματο κόσμο. Η ποίησι είναι λόγος μαινόμενος.

Β) Η ΣΧΕΣΙ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

Όταν ο Ποιητής ολοκληρώσει το Πόνημα του, έρχεται στην επιφάνεια και η σχέσι του ποιήματος με τον Αναγνώστη.

Υπάρχουν αρκετές θεωρίες που προβάλλουν προτάσεις, κανόνες, στεγανά, προσανατολισμούς «ανάγνωσης» ενός λογοτεχνήματος και όλα αυτά φυσικά προϋποθέτουν την γνώσι και τον τρόπο λειτουργίας της γλώσσας. Και κυρίως: με την εκτίμησι πως η γλώσσα πρέπει να ερμηνεύει τα πράγματα με την πρωτογενή σημασία των λέξεων και όχι όπως τα έχει αποσιωπήσει υποσυνείδητα η συνήθεια μας ως γνωστά-οικεία(μηχανισμός της ανοικείωσης).

Ο Αναγνώστης «πρέπει δηλαδή να βρίσκεται σε μια συνεχή έκκληση για ενεργοποίηση των αισθήσεων και της άμεσης βιωματικής σχέσης με τα πράγματα για να κτίσει εξ αρχής το έργο του ποιητή. Η αυτόματη αναγνώριση των λέξεων με το αποθεματικό των παραστάσεων που έχει ως γνωστές θα του ξεστρατίσει ιδιαίτερα από την ουσιαστική ερμηνεία. Η τεχνική της τέχνης είναι να κάνει τα αντικείμενα ασυνήθιστα»  (shkloysky1924, Η τέχνη ως τεχνική).

Υπάρχει φυσικά και η άποψι που απαιτεί πάνω απ' όλα την λεπτομερή βιογραφική παρουσίασι του δημιουργού (μυθοπλασία) για να κατανοηθή το έργο.

Αλλά και εκείνη για  παράδειγμα που διακηρύττει την αξία της αντικειμενικής μελέτης του λογοτεχνικού κειμένου και της συνακολούθου Αισθητικής αναλύσεως της μορφής (φορμαλιστές)

Επίσης είναι εκείνη που προτείνει στους Αναγνώστες να ανασυνθέσουν με την ερμηνεία τους εξ αρχής το κείμενο (δομιστές) αλλά και εκείνες που πιστεύουν ότι μπορεί η ανάγνωσι της λογοτεχνικής ποιητικής δημιουργίας να έχει μέσα στη διαδρομή του χρόνου πολλαπλές ερμηνείες και προσλήψεις με ευθύνη του αναγνώστου (θεωρία της πρόσληψης).

Προκύπτουν δε παραλλαγές αυτών, στις οποίες άλλοτε: υπερτονίζεται η αυθεντία του Ποιητού και άλλοτε αποθεώνεται ο ρόλος του Αναγνώστου, ενώ άλλοι «επιτρέπουν» τόσες ερμηνείες όσες και οι αναγνώστες.

Εκτιμάται πάντως πως κυρίαρχη μορφή είναι ο δημιουργός -ποιητής. Γύρω από το έργο του περιστρέφεται ο προβληματισμός. Και πρέπει να του αποδίδεται ο οφειλόμενος σεβασμός. Εκείνος έχει τα «Αντικλείδια» για το άνοιγμα της «πολιτείας των Ιδεών» και εκείνος μας υποχρεώνει - ερήμην του βέβαια - σε μια Αισθητική συνομιλία, η οποία μπορεί να προκαλέσει όχι μόνο αισθητική συγκίνησι αλλά και αποδοχή των μηνυμάτων του τέτοιας πληρώσεως που πολλές φορές γίνεται ο πνευματικός καθοδηγητής.

Αλλά και ο Αναγνώστης απαιτεί σεβασμό. Όπως αναγνωρίζεται στον Ποιητή η «θεοπνευστία»... , η «αυθαιρεσία» της έμπνευσης... της επιλογής στην λειτουργικότητα της γλώσσας - ως μορφή, τεχνοτροπία, σχολή - , έτσι και σε κείνον πρέπει να του αναγνωρισθή το δικαίωμα της «αυθαίρετης» εκτίμησης για την αξία  ή απαξία του έργου του, για την αποδοχή ή απόρριψί του. Εξ' άλλου η υποκειμενική αξιολόγησι ενός έργου από έναν κοινό αναγνώστη ούτε προσβάλλει ούτε υπονομεύει ούτε  υποβαθμίζει την αντικειμενικότητα του έργου ως λογοτέχνημα.

Το προσωπικό άγγιγμα ψυχής που υποβάλλει ένα ποίημασε κάποιον δεν είναι απαραίτητο να αγγίζει με τις ίδιες ευαισθησίες , τα μύχια ή ενδόψυχα, τα έλλογα ή ά-λογα κάποιου άλλου. Όπως ο φίλος δεν επιβάλλεται, έτσι και η επιλογή και ο τρόπος της Αναγνώσεως πρέπει να λειτουργεί ελεύθερα και αυτόνομα για κάθε Αναγνώστη. Φυσικά όσο καλλιεργημένος είναι ο Αναγνώστης τόσο κριτικά (θετικά ή αρνητικά) στέκεται απέναντι στα γενεσιουργά αίτια του ποιήματος και στους νόμους που διέπουν την μορφολογία του. Έχει την δυνατότητα να εκτιμήσει ή να συνεκτιμήσει τα κειμενικά μόνο στοιχεία ή να τοποθετήσει αυτά και στα εξωκειμενικά δρώμενα: στο ιστορικό - κοινωνικό - πολιτικό και πνευματικό - πολιτιστικό ευρύτερα πλαίσιο.

Ανάλογα με την αισθητική του καλλιέργεια, το ποίημα θα λειτουργήσει ως κίνητρο για το πρόβλημα του αισθητικού βιώματος, του αισθητικού αντικειμένου ή αν οι λέξεις και οι εικόνες του πρέπει να εκληφθούν ως «ανοίκειες» ή ως πρόσληψι μεταβαλλομένη στο χρόνο επιρροής. Αν εν τέλει η μορφή ή το περιεχόμενο είναι αδιάσειστα δομικά μέρη ή να προσδιορίσει τον αυτοσκοπό του ωραίου, ή με την ηθική και κοινωνική τους διαλεκτική σχέσι.

Το θέμα είναι να αισθανθή και ο αναγνώστης με ρόλο «εξαίσιου εραστή» όπου με τις γητειές του θα προσπαθή να κατακτήσει την ερωμένη του εξιδανικεύοντας την με την μορφή εκείνης της νεαράς των ονείρων του που θα συμπυκνώνει τις συμβολικές αρετές των τριών θεαινών: Αφροδίτης, Αθηνάς και Ήρας. Έτσι δεν θα χρειαζόταν η «κρίσις», αλλά θα απολάμβανε και τον αισθησιασμό (πάθος-Αφροδίτη) και την αγάπη για την αλήθεια και την έλλογη τεκμηρίωσι (σοφία-Αθηνά) αλλά θα βίωνε και την ανθρώπινη φύσι του Ιανού που έκρυβε μέσα της η Ήρα: πότε ως προστάτιδα των θεσμών, κρατώντας το ρόδι και πότε με την εκδικητική της ζήλεια, συνοδευόμενη από το παγώνι. Δηλαδή:

Ένας διά βίου θηρευτής του Ωραίου∙ Ένας πλήρους ευδαιμονίας από την οδύνη μιας ωδίνης!.