του Δημήτρη Μίχα

Ἕνα σημεῖο  ἀναφορᾶς τῆς τοπικῆς ἱστορίας καί τῆς συλλογικῆς μνήμης τῶν κατοίκων εἶναι σέ πολλά χωριά ἕνα αἰωνόβιο δένδρο πού καθίσταται τό ἔμβλημά του μέ ἰσχυρούς συναισθηματικούς καί ἐθιμικούς συμβολισμούς. 

Ἡ μακρόζωη παρουσία του καί ἡ ζωτική του ἐμφάνιση ταυτίζεται μέ τήν διαχρονική συνέχεια τοῦ ἴδιου τοῦ χωριοῦ καί ἐνέχει ἀκόμη μέ τήν γραφικότητά του καί τό ἀδιάσπαστο συστατικό  γνώρισμα τοῦ τοπίου πού στολίζει, μέρος τοῦ μύθου καί τῆς ἱστόρησης συμβάντων καί γεγονότων πού σημάδεψαν θετικά ἤ ἀρνητικά τήν περιοχή¹.  

Συνήθως εἶναι τό κυρίαρχο γνώρισμα μιᾶς πλατείας ἤ τῆς κεντρικῆς Ἐκκλησίας τοῦ χωριοῦ καί μέ αὐτή τήν θεώρηση καθίσταται τό ἐπίκεντρο τῆς κοινωνικῆς συνοχῆς καί πολιτιστικῆς ἔκφρασης τοῦ χωριοῦ καί μάλιστα τά στοιχεῖα αὐτά ἐκφράζονται ἀπό τούς κατοίκους  μέ ἕναν ἀπροσδιόριστο ψυχικό δεσμό πού ἐκδηλώνεται μέ τόν θαυμασμό στήν ζωτική μορφή του καί τόν σεβασμό στήν πολιτιστική Παράδοση πού τό ἀκολουθεῖ  διαχρονικά ἡ  ζωή τους με τό αἰωνόβιο αὐτό δένδρο. 

Ἐπίσης γίνεται ἡ καταφυγή παραμυθίας καί ἡ πηγή λειτουργίας μιᾶς   εὐχάριτος  διάθεσης μέ τήν ἐμβληματική Εἰκόνα τῶν μεγάλων διαστάσεων: ὕψους καί κλαδιῶν, ὅπου στήν σκιερή προσφορά του, μεταξύ τῶν ἄλλων ἐμπνέει σκέψεις ὀμορφιᾶς, εὐγένειας, δύναμης κι ἠρεμίας.  

Τέτοιο δένδρο συνήθως εἶναι: ἕνας πλάτανος, ἕνα πουρνάρι ἤ συστάδα πουρναριῶν (ὅπως συμβαίνει στό χωριό μας), μία βασιλική δρῦς, μουριά, χαρουπιά, ἐλάτη, σφεντάμι, καρυδιά, φλαμουριά, πεῦκο καί άλλα… 

Ἄς μή ξεχνοῦμε ἐπίσης καί τήν δυνατότητα πού παρέχουν τά γηραιότερα δένδρα τοῦ τόπου, ὡς ἀειθαλῆ καί πυκνόφυλλα, πού ἀψηφοῦν τόν χρόνο - μέ τήν μακρόζωη ὀντότητά τούς -  νά συμβολίζουν στήν ποιητική ἀλληγορική ἔκφραση μαζί μέ τήν αἰσθητική τους ὀμορφιά καί τόν φυσικό ἀέναο κύκλο τῆς ἀθανασίας τῆς ζωῆς. Βέβαια παρ’ ὅτι εἶναι αἰωνόβια, εἶναι καί αὐτά θνητά· ὅμως τά ἀκολουθεῖ ἡ ἀρχαία ἀντίληψη πού τά θεωρεῖ «θνητάθνητα», δηλαδή «θνητά χωρίς θάνατο», (ἀθάνατα), περιβαλλόμενα μέ μιά «ἱερότητα» κάτι σάν τήν ἱερή βελανιδιά τῆς Δωδώνης. Καί ἄν βέβηλα κοποῦν, ἤ φθαροῦν στόν χρόνο, ὑπονοεῖται ὅτι μένουν ἀθάνατα στήν μνήμη τῶν ἀνθρώπων συνδεόμενα μέ θρύλους, μύθους καί λατρεῖες ὡς χῶροι κατοικίας θεῶν, ἁγίων, ἡρώων, νεράϊδων καί νυμφῶν.  

Ώς  συνέχεια τῆς ἀναφορᾶς στήν ψηλάφηση τῶν συμβόλων, ἄς εἰπωθῆ ὅτι κάθε δένδρο, κυρίως ὅμως αὐτό τό ἐμβληματικό, «σημαδιακό», «ἐνσαρκώνει τήν ἀστείρευτη πηγή τῆς ζωῆς κι ἐκφράζει τήν ἱερότητα καί γονιμότητα τοῦ κόσμου. Ἔτσι «μεγεθύνεται» ὡς δέντρο τῆς ζωῆς, τοῦ κόσμου, τῆς γνώσης ἤ τοῦ πεπρωμένου καί γίνεται σύμβολο ἔκφρασης καί κατανόησης τῆς ἑνότητας τοῦ ὑλικοῦ καί πνευματικοῦ κόσμου²». 

Ἔτσι μᾶς παραδίδεται : «Τό Δένδρο τῆς Ζωῆς», «τό δένδρο τῆς γνώσεως» τῶν Πρωτοπλάστων, τό «δένδρο τῶν Μαρτύρων», «τῶν ἡρώων», «τῶν Κλεφτῶν» (καί Αρματωλών), «τῆς κρεμάλας» στά Ἰωάννινα, ἤ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, «τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ», «ὁ πλάτανος τοῦ Τζαμιοῦ» καί ἀπό τήν ἀρχαιότητα, «τό δένδρο τῆς Αρτέδος», "τό δένδρο τῆς ἱερῆς φοινικιᾶς Δήλου» πού γέννησε ἡ Λητώ τά παιδιά τοῦ Δία, «τό ἱερόδενδρο τῆς Δήμητρας ἤ τοῦ  Ἐρυσίχθονος», «τῆς Ἱερῆς Ἐλιᾶς τῶν Ἀθηνῶν», «τῆς Ἀκαδημίας Πλάτωνος»,  τοῦ Ἀσκληπιοῦ», «τό δένδρο τῶν Ἑσπερίδων», καί τόσα ἄλλα, ὅπου δίπλα τους συνήθως θά κτίζεται καί κάποιος ναός γιά νά νοηματοδοτήσει ἐντονώτερα τήν ἐνσάρκωση στόν τόπο τῆς θεϊκότητας τῆς Φύσης ἤ τῆς θαυμαστῆς παρουσίας κάποιου -  πολιούχου συνήθως - θεοῦ.  

 Στις ἡμέρες μας πέραν ἀπό τήν γραφίδα τῶν μύθων, τῶν ποιητῶν, καί τῶν καλλιτεχνῶν, ἀντίστοιχα καί ἡ λαογραφική Παράδοση ἐνσωμάτωσε στήν μοῦσα της, στήν ἠθογραφία καί ἐθιμική λατρεία τό «Δένδρο»: Ἔτσι ἔχουμε : τό «Το δένδρο τῆς ζωῆς» μέ τίς ρίζες στήν ἄβυσσο τῆς γῆς, τόν κορμό τοῦ ὁποίου οἱ καλλικάντζαροι ἐπιχειροῦν νά κόψουν. Το «Χριστουγεννιάτικο δένδρο», ἀκόμη καί τῆς Δάφνης σέ ἐκδηλώσεις μνήμης, τιμῆς καί δόξας τό κυπαρίσσι κυρίως γιά νεκροταφεῖα, ἤ «τον κέδρο του Λιβάνου»  σε ύμνους, κ.λπ. Λόγος ἐπίσης γίνεται μέ κάποιο δέος καί γιά μερικά χαρακτηριστικά δένδρα κάποιων εξωκκλησιών. Χαρακτηριστική περίπτωση γιά τό χωριό μας, π.χ. εἶναι ὁ «Τζέρος» τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ, ἡ «πουρναριά» τῆς Ἁγίας Βαρβάρας, ἤ οἱ πλάτανοι τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου, ἴσως καί ἄλλα.   

Συσχετιζόμενα τώρα, ὅλα τά ἀνωτέρω μέ τό χωριό μας, τά δένδρα πού καλύπτουν ὅλη αὐτή τήν σημαντικότητα τῶν συμβολισμῶν εἶναι : τά  αἰωνόβια πουρνάρια πού βρίσκονται ἐντός τοῦ περιβόλου τῆς Ἐκκλησίας μας καί συνειρμικά συνδέονται καί μέ τήν ἱερότητα τοῦ χώρου. Ἐκτός τῶν ὅσων εἰπώθηκαν μέχρι τώρα, ἐνδόμυχα ἀπέκτησαν τήν «ἱερή» ἀποδοχή μας γιατί, «ὡς στολίδι τῆς Παναγίας», δέν περνᾶ κανενός στήν σκέψη ἡ ὁποιαδήποτε βλάβη τους ἤ πιθανή ἀποκοπή τους, γιατί στήν δεισιδαίμονα ἀντίληψη ὁ «ἔνοχος μεταφυσικός φόβος κάποιας Νέμεσης θά τόν κυνηγᾶ γιά πάντα». 

Πέρα ἀπό τά μεταφυσικά, στό ρεαλιστικό καί ἐμπειρικό πλέον πεδίο, ὅλοι μας ἔχουμε ἀκούσματα ἀπό γονεῖς καί παπποῦδες καί ἀπό προσωπικά βέβαια βιώματα γιά τήν φιλόξενη λειτουργία τῶν πέτρινων ὀρθογώνιων πεζουλιῶν γύρω ἀπό τά αἰωνόβια αὐτά πουρνάρια, συμβάλλοντας τά μέγιστα στήν κοινωνική ἐπικοινωνία, ἐπαφή καί πολιτιστική μας συνοχή. Ἦταν καί εἶναι ἡ καταφυγή τῆς «συγχωριανῆς Βουλῆς», τῆς οὐσιαστικῆς φίλιας ἐπαφῆς, μετά ἀπό τίς λειτουργίες, τά μυστήρια καί τίς ἱερές ἀκολουθίες σέ χαρές, γάμους, τελετές ἤ μνημόσυνα. Ἐκεῖ ἑνώνεται ἡ μετοχή στήν χαρά ἤ στήν θλίψη τῆς κοινότητας. 

Ὁ περίβολος χῶρος τους ὑποδέχτηκε ἐκδηλώσεις καί κυρίως γιά δεκαετίες τό ἐτήσιο μεγάλο πανηγύρι πού ἦταν ἡ προσδοκία μιᾶς χρονιᾶς γιά τό κοινό γλέντι μέ ὁμόθυμη, πάνδημη συμμετοχή στήν γιορτή τῆς Παναγίας, στήν παραδοσιακή μουσική καί χορό καί στό κατά παρέες ὁμοτράπεζο φαγητό. 

Ἄς ἀναλογιστοῦμε ἀκόμη ὅτι καί στά κλαδιά καί παρακλάδια ἑνός τέτοιου «Γηραιοῦ» δένδρου, συμβολίζουμε ὅλη τήν Εἰκόνα τοῦ γενεαλογικοῦ μας δένδρου καί πῶς ὅλη ἡ ἀνιοῦσα πατρότητά μας εἶναι πιθανόν ἰσόχρονη ἤ καί πλέον μακραίωνη ἀπό αὐτά τά δένδρα τῆς γενέτειρά μας. 

Ἴσως, σέ ὅτι ἀφορᾶ τό χωριό μας, νά ἀντιτείνει κάποιος ὅτι τέτοια δένδρα μέ τό ἀνωτέρω νόημα καί συμβολισμό μποροῦν νά εἰκονίσουν  καί τά διπλανά πανύψηλα κυπαρίσσια. Ὅμως αὐτά εἶναι συνδεδεμένα μέ τό ὑπάρχον δίπλα τους κοιμητήριο καί περιχαρακώνουν ἐκείνους τούς συμβολισμούς τοῦ θανάτου, τῆς θλίψης καί τοῦ ἀνθρώπινου πόνου. Ὁ τανυμήκης πρός τόν οὐρανό κορμός τους καί τό ἀείφυλλο βαθύ πράσινο φύλλωμά τους νά παραπέμπει συμβολικά στήν ἀθανασία τῆς ψυχῆς καί στήν οὐράνια ἐλπίδα πού ἀντιστέκεται στήν φθορά τοῦ νεκροῦ σώματος¹, ὅμως γιά τήν πληγωμένη λαϊκή ψυχή, ὁ «βαθύς σκοῦρο-πράσινος χρωματισμός» τῶν κλαδιῶν τους, ἐκφράζει περισσότερο τήν βαθιά ὀδύνη τοῦ ἀναπότρεπτου καί ὁ χῶρος πού «ἀντιπροσωπεύουν», εἶναι πίκρας καί «στενο-χώριας» ….. 

Ἐπιπρόσθετα ἡ λαογραφία παραδίδει ὅτι τά ὑπερμεγέθη – αἰωνόβια δένδρα ἔκρυβαν, στούς ἀγροτικούς κυρίως πληθυσμούς, μία μυστήρια μαγεία ἐπιρροῆς  σέ πίστη εὐετηρίας  ἤ ἀποτροπῆς κακῶν πνευμάτων, γι’ αὐτό καί πολλοί κρεμοῦσαν ὡς χαϊμαλιά πολύχρωμα μαντήλια στά χαμηλότερα κλαδιά τους ἤ σέ λακκοῦβες τοῦ κορμιοῦ τους, ὥστε μέ τόν ἦχο (θρόϊσμα) τῶν φύλλων ἤ τήν ζωτική τους δύναμη νά ἐξορκίζεται κάθε κακό.  Συναντῶνται  ἐπίσης καί χαραγμένα ἤ καρφωμένα σύμβολα στόν κορμό τους, κυρίως ὁ Σταυρό, ἤ ἀναγραφή τῶν ἀρχικῶν γραμμάτων τῶν βαπτιστικῶν ὀνομάτων, ὡς εὐχή διαρκοῦς ὑπενθύμισης γιά νά τύχουν εὐγονίας, εὐκαρπίας ἤ ὅποιας ἄλλης εὐλογίας.   

Ἔτσι τά δένδρα ἀπό φυσικοί ὀργανισμοί μετατρέπονται σέ συμβολοποιημένα φυσικά ἀντικείμενα καί συστατικά τῆς πολιτισμικῆς καί κοινωνικῆς κατασκευῆς τοῦ περιβάλλοντος τους³, ὅπου μέ τήν μακρά ζωή τους, ἑνώνουν τούς ἀνθρώπους μέ τήν ἱστορία τους.

Σημειώσεις και η βασική βιβλιογραφία

1. 1.Κ. Στάρα, Ρ. Τσιακίρης: Τα αιωνόβια δέντρα του Ζαγορίου: τόποι ιστορικής αναφοράς και σύμβολα ιερότητας ,
2. 2.Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τα μεγαλιώδη δένδρα του Ζαγορίου και της Κόνιτσας, 1915, σελ. 51,
3. 3.Νιτσιάκος, Β., “Λαογραφικά Ετερόκλητα”, Οδυσσέας, Αθήνα, 1997
4. 4.ΑIK. ΠOΛYMEPOY-KΑMHΛΑKH, Δέντρα ιερά , “Φύση - Μύθος - Άνθρωπος. Μυθολογικά του Δέντρου”, Επτά Ημέρες, 30/11/2003
5. 5.Αικατερινίδης, Γ., “Δέντρα «υψωμένα». Δέντρα «σταυρωμένα»”, Αυτόθι 
6. 6.BITΑΛH ZΑΪKOBΣKY, Tο Δέντρο του Κόσμου, Αυτόθι 
7. 7.ΓEΩPΓIOY ΔHMHTPOKΑΛΛH, «Tο Δέντρο και η Ψυχή», Αυτόθι
8. 8.Ήμελλος, Στ. Δ., “Δέντρα Ιερά - Στοιχειωμένα στις λαϊκές παραδόσεις. Η σχέση των παραδόσεων με βυζαντινές διηγήσεις και με αρχαίους μύθους”, Ακαδημία Αθηνών, Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, Τόμος XXVIII (19871998), Αθήνα, 1999
9. 9.ΗΛΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΆΚΗ , Yπό τω δένδρω...» (I),  Αυτόθι
10. 10.MΑPΩΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Tο δέντρο στην ελληνική μυθολογία (Ι), (II), “Φύση - Μύθος – Άνθρωπος. Μυθολογικά του Δέντρου”, Επτά Ημέρες, 30/11/2003. 
11. 11.ΘΑΝΑΣΗ XΑTZOΠOYΛOY, Tο «κατ’ εξοχήν» δέντρο , Αυτόθι
12. 12.KΩΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ, Mυθολογικά του Δέντρου, Αυτόθι
13. 13.ΝIKOY ΨIΛΑKH, Δενδρολατρία και θεοφάνεια , , Αυτόθι
14. 14.ΣΑΒΒΑ ΑΓOYPIΔH, Tο Παραδείσιο Δέντρο , Αυτόθι