Ι. Μότσης

Κυρίαρχο ζήτημα στη πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη αποτελεί  ο  προσδιορισμός  των  εννοιών  της  αρετής  και  του  αγαθού,  έννοιες  οι  οποίες  αναγνωρίζονται  ως  μέσα  επίτευξης  της  ύψιστης  ανθρώπινης  ενέργειας, της ευδαιμονίας:, «τὸ πάντων ἀκρότατον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν».

Υπάρχει μια επιπλοκή που οφείλεται στα νέα μας Ελληνικά. Εμείς, όταν λέμε ότι κάποιος είναι ηθικός εννοούμε ενάρετος , εννοούμε αγαθός . Ο Αριστοτέλης όμως όταν θέλει να πει ενάρετος χρησιμοποιεί τη λέξη “αγαθός”, ποτέ τη λέξη “ηθικός”. Αν δεν χρησιμοποιεί τη λέξη “αγαθός”, μπορεί να χρησιμοποιεί τη λέξη “φρόνιμος”, καμιά φορά χρησιμοποιεί τη λέξη “σπουδαίος”.

Η λέξη “ηθικός” στον Αριστοτέλη είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο, αναφέρεται μόνο σε ένα μικρό κομμάτι αυτού που εμείς ονομάζουμε σήμερα ηθική συμπεριφορά, μόνο στον παράγοντα αυτόν που έχει να κάνει με τη συνήθεια, με το έθος, με τον χαρακτήρα μας, το ήθος·

Μόνο καταχρηστικά μπορούμε να μιλάμε για ηθική φιλοσοφία, δεν θα βρούμε αυτόν τον όρο ποτέ στον Αριστοτέλη. Θα βρούμε ή τον όρο «πολιτική φιλοσοφία» ή τον όρο «φιλοσοφία περί τα ανθρώπινα» ή καμιά φορά τον όρο «φιλοσοφία περί τα ηθικά» · τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο.

Δύο είναι σήμερα οι βασικές ηθικές κατευθύνσεις στην ηθική φιλοσοφία: Αριστοτέλης και Καντ. Η ηθική φιλοσοφία, τον 20ό αιώνα και τον 21ο, επιστρέφει όλο και περισσότερο και με μεγαλύτερη ένταση στον Αριστοτέλη. Ο λόγος είναι πως και τα δύο μεγάλα ρεύματα της ηθικής φιλοσοφίας, η «ερμηνευτική» και η «αναλυτική» είτε γιατί θεωρούν πως οδηγός για όλη την φιλοσοφία είναι η Αριστοτελική φιλοσοφία – φαινομενολογία ή ερμηνευτική – είτε πάλι επειδή όλο και περισσότερο «οικειοποιούνται»  τον Αριστοτέλη – αναλυτική φιλοσοφία. Γεγονός πάντως είναι πως όλα τα βιβλία φιλοσοφίας ο Αριστοτέλης είναι πανταχού παρών και θα έλεγα κατά ένα λίγο ή πολύ «δογματικό» τρόπο με την έννοια πως  οι διάφορες κατευθύνσεις ειδικά της αναλυτικής ηθικής παρ’ ότι προσπαθούν να αποστασιοποιηθούν ως ένα βαθμό από την ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη καταλήγουν να βασίζονται σε αυτήν δηλ. την Αριστοτελική Ηθική  για να πιστοποιήσουν την εγκυρότητά τους, ακόμη και αν δεν το  ομολογούν, όπως για παράδειγμα η αρεταϊκή ηθική (στην ζωή μας πρέπει να δρούμε με αρετή και όχι με κανόνες)  ή ο ηθικός ρεαλισμός (το αγαθό βρίσκεται κάπου εκεί αντικειμενικά και εγώ απλώς πρέπει να το μάθω, να το βρω).

Την πληρέστερη εικόνα της Αριστοτελικής ηθικής μας δίνει ο Αριστοτέλης κυρίως στα «Ηθικά Νικομάχεια», και δευτερευόντως στα «Ηθικά ευδήμια» και τα «Ηθικά μεγάλα».  Ας σημειωθεί δε πως η Αριστοτελική ηθική αποτελεί τμήμα της πολιτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, η οποία διακρίνεται σε δύο τμήματα: Το πρώτο αφορά στην ευδαιμονία των ατόμων και το δεύτερο στην ευδαιμονία της πόλης.

Αλλά τι είναι «ευδαιμονία» για τον Αριστοτέλη;

Δεν πρέπει να έχουμε την ψευδαίσθηση πως μια απλή θεωρητική συζήτηση, μια απλή θεωρητική ανάλυση, θα ήταν ποτέ σε θέση να εξηγήσει τι είναι ευδαιμονία αν δεν είχε σαν δεδομένο (σαν εμπειρικό δεδομένο, αν θέλετε) την ίδια την ανθρώπινη ζωή, τον τρόπο με τον οποίο ζούμε. Και ποιοι είναι αυτοί οι βίοι κατά τον Αριστοτέλη τους οποίους ζούμε, σε ένα εκ των οποίων μπορεί να ενταχθεί ο βίος (όχι η ζωή γιατί ζωή έχουν και τα ζώα) καθενός μας ή καθένας μας να επιλέξει κάποοιον από τους τρεις;

Ο πρώτος είναι ο απολαυστικός βίος, που στηρίζεται στην ηδονή. Ηδονή: ευχαρίστηση, απόλαυση, ηδύ, το ευχάριστο, το απολαυστικό.  Αυτόν τον βίον διάγουν δουλικοί άνθρωποι που βόσκουν ως ζώα. «οἱ μὲν οὖν πολλοὶ παντελῶς ἀνδραποδώδεις φαίνονται βοσκημάτων βίον προαιρούμενοι, τυχάνουσι δὲ λόγου διὰ τὸ πολλοὺς τῶν ἐν ταῖς ἐξουσίαις ὁμοιοπαθεῖν Σαρδαναπάλλῳ».

Ο δεύτερος βίος είναι ο πολιτικός βίος . Πολιτικός βίος: Ο βίος που ζούμε μαζί με τους άλλους μέσα σε ανθρώπινες κοινότητες. Ποια είναι η αξία αυτού του βίου;  Η δημόσια αναγνώριση (τιμή); Όχι, γιατί η αξία της «τιμής» εξαρτάται από την «αρετή» αυτών που αποδίδουν σε κάποιον τιμή, κι εκτός αυτού η απόδοση τιμής δεν είναι ενέργεια του τιμώμενου. Η τιμή είναι κάτι που αποδίδουν οι άλλοι σε κάποιον, άρα, αυτός το παθαίνει, το υφίσταται, δεν το πραγματώνει. Στην πραγματικότητα δηλ. είναι σαν να λέμε ότι η αξία της δικιάς μας “ζωής” εξαρτάται από κάτι που κάνει κάποιος άλλος και αυτό είναι παράλογο. Για να έχει αξία η αποδιδώμενη «τιμή» σε κάποιον, πρέπει αυτός που την αποδίδει να είναι ενάρετος και ο τιμώμενος να ενεργεί με αρετή, να πραγματώνει την αρετή, να πραγματώνει τον εαυτό του ως ενάρετο τη στιγμή που κάνει μια ενάρετη πράξη.  Ο Αριστοτέλης θέτει, δηλ. ως κριτήριο ευδαιμονίας του πολιτικού βίου την «αρετή» ως δράση, ως πράξη.

Ο τρίτος βίος είναι ο θεωρητικός. Όταν ο Αριστοτέλης μιλάει για θεωρητικό βίο, μιλάει για κάτι πολύ συγκεκριμένο.  Θεωρία για τον Αριστοτέλη είναι το “να μπορώ να γνωρίζω τις αρχές των αιώνιων όντων”, δηλαδή να κάνω είτε θεολογία, είτε αστρονομία, είτε μαθηματικά. Αυτή η δραστηριότητα, δηλαδή το να αφιερώσω τη ζωή μου σε μία από αυτές τις δραστηριότητες για να γνωρίζω τις αρχές των όντων αυτών τα οποία δεν αλλάζουν ποτέ  είναι ο θεωρητικός βίος, κοντολογίς ηαρετή της σοφίας, η ευδαιμονία της γνώσης, της θεωρίας, η οποία είναι ανώτερη, και η οποία εκφράζει την ουσία του ανθρώπου και καθιστά τον άνθρωπο «όμοιο με τον Θεό». Ο θεωρητικός βίος αντιστοιχεί στο νου, σε ό,τι υψηλότερο δηλαδή υπάρχει στην ανθρώπινη φύση, στο θεϊκό στοιχείο  εντός του ανθρώπου.

Ευδαιμονία, σύμφωνα με τη Αριστοτελική φιλοσοφική θέση, είναι η ψυχική κατάσταση που έρχεται σε συμφωνία με την τελειότερη αρετή και διαχωρίζει τις αρετές σε διανοητικές και ηθικές.  Η ευδαιμονία συνιστά μια ενέργεια, μια δραστηριότητα, την οποία ορίζει το ανώτερο μέρος της ψυχής, απορρέοντας από μία ενέργεια κατά λόγον και μπορεί να υπάρξει μόνο ως προοπτική του τέλειου βίου.

Η  ευδαιμονία συνιστά  δραστηριότητα  που  χειραγωγείται  από  το  ανώτερο  μέρος  της  ανθρώπινης ψυχής. Οι πρακτικές όπως τις αναφέρει  αρετές αφορούν ωστόσο το άλογο μέρος της ψυχής· συνίστανται όμως στη μεσότητα, στην αποφυγή της υπερβολής μα και της έλλειψης, των  ακραίων δηλαδή συμπεριφορών. Επιζητείται μάλιστα η μεσότητα από  την  ηθική  αρετή,  τόσο  στο  συναίσθημα  όσο  και  στην  πράξη,  ενώ  ο  ενάρετος την επιτυγχάνει ως έξη, θέτοντας έτσι υπό έλεγχο τις τάσεις  του άλογου μέρους της ψυχής. Προσδιορίζεται εξάλλου αυτό το μέσον από  ένα  κανόνα,  που  είναι  καθορισμένος  από  τη  φρόνηση ,  τη διανοητική αρετή που αποτελεί βέβαιο κριτήριο για την οριοθέτηση του ορθού και  του  δέοντος, ένα σίγουρο εργαλείο για να περιοριστούμε εντός των παραδεδεγμένων ορίων και των κοινωνικών αξιών.

Ενέργεια του νου και σκοπός της πράξης είναι αλληλένδετα και αλληλοεξαρτώμενα κατ΄ αναλογία στο βαθμό πραγμάτωσης. Η ενέργεια του νου είναι λοιπόν ο σκοπός της πράξης, αλλά και το μέσον που πραγματώνει το σκοπό. Η ενέργεια έχει δύο όψεις· είναι και σκοπός και μέσον. Ως σκοπός η ενέργεια είναι ευδαιμονία, ως μέσον η ενέργεια ονομάζεται αρετή, Καθώς όμως, ακρογωνιαίος λίθος της αριστοτελικής ηθικής είναι η ευδαιμονία, είναι ιδιαίτερης σημασίας να νοήσουμε την ευδαιμονία σε σχέση με το σκοπό μας, το τέλος δηλαδή που επιδιώκουμε. Κάθε πράξη μας θα πρέπει να προσανατολίζεται προς την επίτευξη αυτού του στόχου, καθώς η ευδαιμονία συνιστά ένα αύταρκες τέλος, το οποίο οφείλει να επιδιώκει ο άνθρωπος σε ολόκληρη τη διάρκεια του βίου του.

Οι Επικούρειοι και οι Στωικοί φρονούν ότι και ο Αριστοτέλης, πως δηλαδή ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου δεν μπορεί να διαχωριστεί από τις πράξεις του. Για τον Αριστοτέλη όμως είναι σημαντικό πως όλοι οι άνθρωποι οφείλουν να επιδιώκουν την ευδαιμονία. Καθώς η καλοσύνη και η ευδαιμονία είναι δυο ιδιότητες απόλυτα ταυτισμένες τόσο στον Αριστοτέλη, όσο και στους Επικούρειους και στους Στωικούς κάθε άνθρωπος ενδιαφέρεται για την προσωπική του ευτυχία και εστιάζει την ηθική του σε ατομικό επίπεδο. Για τον Αριστοτέλη όμως  η αγάπη για τον εαυτόν μας μπορεί να είναι καλή αλλά και κακή. Ο άνθρωπος οφείλει να στρέφεται σε πράξεις, οι οποίες θα είναι ενάρετες τόσο για το ατομικό του συμφέρον, όσο και για το συμφέρον των άλλων ανθρώπων.