Τό μαντήλι βέβαια γιὰ τὰ τραγούδια τῆς Ξενιτιᾶς κυριολεκτεῖ μὲ τὴν φράσι : «Τό λερωμένο μαντήλι». Εἶναι τὸ μαντήλι μνήμης τῆς ἀναχώρησης καὶ τοῦ ἀποχαιρετισμοῦ τοῦ ξενητεμένου μὲ τοὺς οἰκείους του, τὴν ἀγαπημένη του καὶ τὸν τόπο του.

Εἶναι τὸ μαντήλι πού λερώνει ἀπὸ τὸ κλάμα τοῦ νόστου, τῆς πίκρας καὶ τοῦ πόνου πού βιώνει  «στὰ μαῦρα ξένα», «στὰ ἔρημα τὰ ξένα», πού τὸν ὁδήγησε ἡ ἀνάγκη καὶ ὄχι συνειδητὴ ἐπιλογὴ. Εἶναι τὸ μαντήλι πού τὸ λερώνει ἡ κακοπέρασι, ἡ σκληρὴ δουλειά, ἡ ἔλλειψι φροντίδας καὶ θαλπωρῆς ἀπὸ ἀγαπημένα πρόσωπα (προέχει ἡ Μάννα καὶ ἡ ἀγαπημένη γυναίκα του στὰ τραγούδια: «Ξένε, γιὰ πὰρ τὰ ροῦχα σου, πάρε καὶ τὰ σκουτιὰ σ’… / Καὶ στεῖλε τα τῆς μάννας σου, / στεῖλ τα τῆς γυναικὸς σου…»¹⁶

― Ξένε μου, τό μαντίλι σου

τί τό ᾿χεις λερωμένο;

― Ἡ ξενιτιά τό λέρωσε

καί τό ᾿χω λερωμένο·

ξένες πλένουν τά ροῦχα μου,

ξένες μοῦ τά μπαλώνουν·

τά πλένουν μιά, τά πλένουν δυό,

τά πλένουν ὡς τίς πέντε

κι ἀπό τίς πέντε καί μπροστά

στό δρόμο τά πετάζουν.¹⁷

Στὸ τραγούδι «Βαριὰ κοιμᾶσαι, ἀγάπη μου, βαριὰ εἶσαι κι ὑπνωμένη», ἡ ξενιτειὰ μοιάζει μὲ ἕναν κακὸ ὕπνο χωρὶς σωματική, πνευματικὴ καὶ ψυχικὴ ἠρεμία, ἀφοῦ διαταράσσει ἀκόμη καὶ τὴν ὀμορφιὰ τῶν ὀνείρων. Μιά γυναίκα παντρεμένη κοιμᾶται «σὰν πεθαμένη» στὴν ἀγκαλιὰ τοῦ ἄνδρα της καὶ ξυπνᾶ ἀπὸ ἕναν τέτὸιο ἐφιάλτη: «εἶδε ὄνειρο κακὸ» Ό,τι εἶδε ἑρμηνεύεται ὡς προμήνυμα ἀντιστροφῆς τῆς μέχρι τώρα καλοτυχίας της σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν προσωπική, οἰκογενειακὴ καὶ κοινωνικὴ της ζωὴ. Συγκεκριμένα τὰ «μαντάτα» δὲν εἶναι καθόλὁυ εὐοίωνα ἀφοῦ ὀνειρεύτηκε :

Ι. τὸ ἄλογὸ τους γυμνὸ μὲ σέλλα τσακισμένη. Το ἄλογο ἦταν τότε καὶ μάλιστα μὲ σέλλα (ὄχι μὲ σαμάρι γιὰ ἀγροτικὲς ἐργασίες ἤ γιὰ ἐργαλεῖο μεταφορᾶς) ἀπόδειξι ἀρχοντιᾶς καὶ ἔνδειξι ἀνώτερης κοινωνικῆς ἀναγνώρισης, τώρα «ἡ ὀνειρικὴ εἰκόνα» προμηνύει φτώχεια καὶ ὑποχρεωτικὴ ξενιτειά. «ὁ μαῦρος εἶναι ξενιτιὰ καὶ ἡ σέλλα τοῦ εἶν’ ὁ δρόμος»

ΙΙ. «δαμασκὶ σπαθὶ στὸν δρόμο πεταμένο» : Καὶ τὸ σπαθὶ ἀπὸ τὴν Δαμασκὸ ἦταν δεῖγμα πλούτου καὶ ὁ κάτοχὸς του, ἂν ὄχι ἀξιωματοῦχος, πάντως εὐγενὴς καὶ καταξιωμένος στὸν τόπο του. – Τώρα πρὸ τῶν πυλῶν ἡ ἔκπτωσι καὶ ἡ ταπείνωσι (ὑπονοεῖται γιατὶ δὲν ἀναφέρεται στὴν «στιχουργικὴ ἀπόδοσι» ὡς εὐκόλως ἐννοουμένη )

ΙΙΙ. Σύμφωνα δὲ μὲ τὸν νόμο τῶν τριῶν, πού εἶναι ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ, ἡ τρίτη ἀναφορὰ (σὲ πρόσωπο, ἐνέργεια, κατάστασι, ἐκδοχὴ) εἶναι πάντα αὐτὴ πού συγκεντρώνει τὸ οηματικὸ βάρος καὶ κρίνεται ὡς ἡ σπουδαιότερη σὲ αὔξουσα κλιμάκωσι ἀπὸ τὸ πιὸ ἀσήμαντο πρὸς τὸ πλέον σημαντικὸ · ἐδῶ προβάλλεται τὸ «καὶ τ’ ἄσπρο τὸ μαντίλι σου στὴ μέση λερωμένο». (α’ μαῦρος- σέλλα, β’ δαμασκὶ σπαθί, γ’ ἄσπρο μαντήλι) Εἶναι τὸ προαναφερθὲν «λερωμένο μαντήλι» πού τὸ «κακὸ ὄνειρο» προλέγει δυσβάσταχτο πόνο καὶ δάκρυα.

Ἐπειδὴ γίνεται ἀναφορὰ στὸ «ἄσπρο γαμήλιο μαντήλι» καὶ ἡ λαϊκὴ θυμοσοφία θεωρεῖ τὴν «μέση», τὸ κέντρο τοῦ μαντηλιοῦ ὡς σύμβολο τῆς ἑνότητας πού ἐπισφραγίζει τὴν σχέσι, τὴν ἁρμονικὴ συζυγία, τώρα πού ἡ «μέση» του γίνεται «λερὸ» ἀπὸ δάκρυα, προγράφεται «χωρισμός», ἀπομάκρυνσι καὶ ἡ μοναδικὴ αἰτία θὰ εἶναι ἡ «Ξενιτειά». Θὰ εἶναι ἡ βασικὴ αἰτία τῆς ἐπερχόμενης πολύμορφης δυστυχίας.

Οἱ στίχοι τοῦ τραγουδιοῦ εἶναι οἱ ἑξῆς :

Βαριὰ κοιμᾶσαι , ἀγάπη μου, βαριὰ εἶσαι κι ὑπνωμένη

 -Βαριὰ κοιμᾶσαι , ἀγάπη μου, βαριὰ εἶσαι κι ὑπνωμένη.   

-Βαριὰ κοιμᾶμαι, ἄντρα μου, σὰν νὰ ἤμουν πεθαμένη,

νὰ μὴν εἶχα πέσει, ὅταν ἔπεσα, στὴν ἀγκαλιὰ σου μέσα,

γιατὶ εἶδα ὄνειρο κακό, πού γιὰ κακὸ μᾶς θέλει.

Εἶδα τὸν μαῦρο σου γυμνό, τὴ σέλα τσακισμένη,

τὸ δαμασκὶ σου τὸ σπαθὶ στὸν δρόμο πεταμένο,

καὶ τ’ ἄσπρο τὸ μαντίλι σου στὴ μέση λερωμένο.

-Ἀλήθεια εἶναι, ἀγάπη μου, κακὸ εἶν’ τ ὄνειρὸ σοῦ,

ὁ μαῦρος εἶναι ξενιτιὰ καὶ ἡ σέλα του εἶν’ ὁ δρόμος

καὶ τὸ μαντίλι τὸ λερό, τὰ δάκρυα πού θὰ χύσεις¹⁸

Τό λερωμένο μαντήλι ἐκφράζει καὶ ὅλον τὸν ψυχικὸ πόνο τῆς μοναξιᾶς καὶ ἐγκατάλειψης μὲ τὴν παντελῆ ἔλλειψι ἐνημέρωσης καὶ ἐπικοινωνίας μὲ τοὺς δικοὺς του, γι’ αὐτὸ στὸν ποιητικὸ λόγο τοῦ λαοῦ μοιάζει ἀνίκανο νὰ γαληνέψει τὸ ψυχικὸ τραῦμα, μέχρι νὰ πάρει τὴν ἀπόφασι τοῦ γυρισμοῦ. Ὅμως τὸ ἴδιο ψυχικὸ βίωμα βαρυθυμίας, καὶ στενόχωρων τραυματικῶν αἰσθημάτων - πού μοιάζουν μὲ διαρκὲς μοιρολόϊ - ἐκφράζονται καὶ ἀπὸ τὰ ἀγαπημένα πρόσωπα τῶν οἰκείων γιατὶ ἡ ἀπουσία τοῦ ξενητεμένου λειτουργεῖ ὡς ἀπερίγραπτος ψυχοφθόρος ζωντανὸς χωρισμός.

Ἡ πολύχρονη ἀδυναμία ἐπικοινωνίας τονίζεται μὲ τὴν ἀποστολὴ μηνυμάτων καὶ χαιρετισμῶν τοῦ καημοῦ καὶ τῆς ἀγάπης μὲ τὰ ταξιδιάρικα πουλιά, ἀφοῦ ὅλα τὰ ἄλλα μέχρι νὰ βροῦν τὸν προορισμό, ἤ θὰ σαπίσουν, ἤ θὰ ζαρώσουν ἤ θὰ μαραθοῦν (μαραγκιάσουν), ἀκόμη καὶ ἂν: «στείλω καὶ τὸ δάκρυ μου σ' να χρυσὸ μαντήλι /το δάκρυ εἶναι καυτερὸ καὶ καίει τὸ μαντήλι». Ὁ γυρισμὸς τοῦ ξενητεμένου στοὺς ἀγαπημένους του εἶναι ἡ μοναδικὴ λύτρωσι.

ΞΕΝΙΤΕΜΕΝΟ ΜΟΥ ΠΟΥΛΙ

Ξενιτεμένο μου πουλί κι παραπονεμένο

η ξενιτιά σε χαίρεται κι ΄γω τον καημό σου.

Τι να σου στείλω, αγάπη μου τι να σου προβοδίσω;

Σου στέλνω μήλο σέπιτι κυδώνι μαραγκιάζει

να στείλω και το δάκρυ μου σ ΄να χρυσό μαντήλι

το δάκρυ είναι καυτερό και καίει το μαντήλι.

Για σήκω ξένη μ’ κι έλα δώ, έλα στην φαμιλιά σου

Σε καρτερούν τα αδέλφια σου σε καρτερεί η μαμά σου

σε καρτερεί η γυναίκα σου με τα βριμένα μάτια¹⁹

Διαβάζοντας τραγούδια τῆς ξενιτειᾶς συναντᾶ κανεὶς περισσὴ σοφία, ξέχωρη εὐαισθησία μὲ διεισδυτικὴ ψυχογράφησι καὶ ἐν γένει μὲ περιεχόμενο λαογραφίας, ἱστορίας, τοπικῆς ἠθογραφίας, ἐνδυμασίας, θρησκευτικότητας καὶ λατρείας. Ὅμως ἐδῶ γίνεται ἀναφορὰ σὲ ἐκεῖνα τὰ παραδοσιακὰ πού περιλαμβάνουν «τὸ μαντήλι» καὶ μάλιστα μὲ ἐπιλογή παραλείποντας ὅσα ἔχουν παρεμφερῆ νοηματικὸ λόγο. Δὲν μποροῦμε φυσικά νὰ ξεχάσουμε το πλέον δημοφιλές τραγούδι πού ἀναφέρεται στὴν ξενιτειὰ. ἀπὸ τὸ Πωγώνι Ἰωαννίνων : «Γιάννη μου το μαντήλι σου »:

Τό μαντήλι του «Γιάννη», συγκέντρωσε τόση «μουντζούρα», τόσες «κηλίδες», τόσες «μελανιὲς καὶ στίγματα» πού δὲν ἔφτανε τὸ νερὸ τῆς βρύσης νὰ καθαρίσει, ἀλλὰ οὔτε πέντε ποτάμια ἔφτασαν, οὔτε καὶ ὁλόκληρη ἡ θάλασσα χωρὶς νὰ βάψουν ἀπὸ τὶς πίκρες , τὰ βάσανα καὶ τὶς κατάρες για την ξενητειά. Ἡ εὐφάνταστη - ποιητικῇ ἀδείᾳ - ὑπερβολή, συμπεριλαμβάνει ὅλον τὸν θρῆνο καὶ ὅλο τὸ μοιρολόϊ καὶ τὸν σπαραγμὸ ψυχῆς, γιὰ τὴν «μοχθηρή, κακὴ καὶ κινδυνεμένη ξενιτειά», ὅπως τὴν χαρακτήριζαν ἀκόμη καὶ οἱ βυζαντινοὶ στὸ Βέλανδρο καὶ Χρυσάντζα²⁰, (στ. 152)²¹

Οι στίχοι:

Γιάννη μου το μαντήλι σου

τι τo 'χεις λερωμένο;

βρε Γιάννη, Γιαννάκη μου

βρε παλικαράκι μου.

Tο λέρωσε η ξενιτιά, τα έρημα τα ξένα

βρε μανούλα μου

κάψαν την καρδούλα μου….

Πέντε ποτάμια τό 'πλυναν κι έβαψαν και τα πέντε

βρε Γιάννο, Γιαννάκη μου

βρε παλικαράκι μου.

Kι έβαψαν και τη θάλασσα με όλα τα καράβια

βρε Γιάννο, Γιαννάκη μου

βρε παλικαράκι μου.²²

Σημειώσεις

16.   Παραδοσιακό, Μάνα τα ντέρτια μου, ἀπό users.sch.gr/ipap/Ellinikos

Politismos/Yliko/mou/xenitia

17.   Αυτόθι

18.   ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ , (ΕΚΛΟΓΗ), Τόμ. Α’ , ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1962, σελ.17

19.   ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ, ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ, http://papageorgopoulos.blogspot.com/

20.    Ἡ Διήγησις ἐξαίρετος Βελθάνδρου τοῦ Ρωμαίου ἤ Βέλθανδος καὶ Χρυσάντζα, ὅπως εἶναι εὐρύτερα γνωστή, εἶναι μία ἀπὸ τὶς πέντε (βασικές) δημώδεις ἐρωτικὲς μυθιστορίες πού γράφτηκαν μεταξὺ 13οὐ καὶ 15οὐ αἰώνα. Συγκριτικὰ μὲ τὶς ὑπόλοιπες, ἔχει μεσαία ἔκταση –1348 στίχους πού εἶναι συνθεμένοι στὸν δημοφιλὴ δεκαπεντασύλλαβο, χωρὶς ομοιοκαταληξία– καὶ παρουσιάζει σχετικὰ ἁπλὴ πλοκή.

21.   Κώστας Δημ. Κονταξῆς, Τα δημοτικά τραγούδια της ξενιτειάς, https://enromiosini.gr/arthrografia

22.   Greek folk music/ Music of Epirus