Ἡ ἐπιστήμη ἐμπλουτίζει τὸ νοῦ. 

Ἡ λογοτεχνία ἐμπλουτίζει ὁλόκληρη τὴν προσωπικότητα.

Ἡ πίστι διαρρηγνύει τὸν οὐρανὸ νὰ ἐμπλουτίσει τὴν ὕπαρξι  

Nicolás Gómez Dávila, 1913-1994, Κολομβιανός συγγραφέας

Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

Ἡ πίστι καὶ ἡ εὐσέβεια τῶν χριστιανῶν ἔχει ἀναδείξει τὸν ἅγιο Δημήτριο ὡς ἕναν ἀπὸ τοὺς προσφιλέστερους καὶ δημοφιλέστερους ἁγίους τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας.

Εἶναι ἀπὸ τοὺς ἁγίους πού τιμήθηκαν ξεχωριστὰ στὴν ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία, στὴν ὑμνογραφία καὶ κυρίως στὴν εἰκονικὴ τέχνη. Ἡ εἰκονογράφηση τοῦ Ἁγίου Δημητρίου ἐμπλούτισε ὅλους τοὺς κλάδους τῆς βυζαντινῆς τέχνης, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, φορητὲς εἰκόνες, χειρόγραφα, σμάλτα, ξυλόγλυπτα κ.λπ.

Θεωρεῖται μαζὶ μὲ τὸν Ἅγιο Γεώργιο ἀπὸ τοὺς ἐνδοξότερους ἁγίους πού τοὺς ἀποδίδονται στὴν βιογραφικὴ ἁγιολογία τους σωματικὰ καὶ πνευματικὰ θαυμαστὰ προσόντα, λόγῳ πιθανὸν καὶ τῆς στρατιωτικῆς τους ἰδιότητας καὶ τῆς ἡρωικῆς τους στάσεως ὡς δρακοκτόνος ὁ Ἅγιος Γεώργιος καὶ κατὰ μίμησι ὁ ἁγιογράφος «θέλει» τὸν ἅγιο Δημήτριο νὰ σκοτώνει ὁ ἴδιος τὸν «ἄγριο καὶ θηριώδη» παλαιστή μονομάχο Λυαῖο, καὶ ὄχι ὁ φίλος του Νέστωρ.

Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης - Μανουήλ Πανσέληνος, Πρωτάτο, περίπου 1290 μ.Χ.

Ἕνας Ἅγιος πού στὴν ἐγκωμιαστικὴ ἱκανότητα τοῦ λόγου, μετὰ τὸν διά λόγχης θάνατὸ του (πιθανὸν τὸ 306 ἐπὶ Μαξιμιανοὺ) καὶ ἰδίως μετὰ τὸν 7ον αἰώνα, ἐκθειάζεται τὸ σωματικὸ ἀθλητικὸ καὶ δυνατὸ σῶμα, - μὲ στρατιωτικὴ πανοπλία-, ἐνῶ πλέκεται τὸ ἐγκώμιο τῆς εὐρυμάθειας καὶ πνευματικῆς του καλλιέργειας, ἐπαινεῖται ἡ καλλιέπεια του ὡς κατηχητὴς τῆς «καινῆς» πίστεως, συνοδευόμενη μὲ εὐγένεια ψυχῆς καὶ καλωσύνη. Προβάλλεται δέ ἡ εὐψυχία καὶ ἡ ἀνδρεία του ἔναντι τῶν ἀρχῶν τῆς εἰδωλολατρικῆς ἐξουσίας, ἀλλὰ καὶ ὡς «φιλόπολις και φιλόπατρις», «ὅπως συχνὰ ὀνομάζεται στὶς πηγές,  ὁ Δημήτριος, ὑπῆρξε μάρτυρας καὶ ἡ τιμὴ του ξεπέρασε ἐξαρχῆς τὰ στενὰ ὅρια τῆς Θεσσαλονίκης».¹  Αὐτὸς λοιπὸν, ὁ Ἅγιος Δημήτριος, μᾶς εἶναι παρὰ ταῦτα «ἕνας μέγας Ἄγνωστος» γιὰ ἐμπεριστατωμένα καὶ  σαφῆ  στοιχεῖα τῆς ταυτότητὰς του.

Ἕνας Ἅγιος πού ἡ τιμὴ καὶ ἡ φήμη του ξεφεύγει τῆς πόλεως καὶ τὸν ἐπικαλεῖται «ἡ οἰκουμένη γιὰ προστασία καὶ νὰ τὴν σώσει ἀπὸ τοὺς κινδύνους»:  «Μέγαν εὕρατο ἐν τοῖς κινδύνοις , σὲ ὑπέρμαχον ἡ οἰκουμένη. Ἀθλοφόρε τὰ ἔθνη τροπούμενον», σύμφωνα μὲ τὸ ἀπολυτίκιὸν του, ἐν τούτοις γι’ αὐτὸν δὲν ἔχουμε λεπτομερῆ καὶ ἀκριβῆ στοιχεῖα γιὰ τὴν βιογραφία του. Πέθανε βέβαια ἐνῶ ἦταν μόλις εἰκοσιδύο (22;) ἐτῶν.

Φαντάζει ὅμως και παράδοξο τὸ γεγονὸς πῶς, ἐνῶ ὑπάρχει πλήρης διάστασι ἀπόψεων μέχρις καὶ σήμερα μεταξὺ τῶν μελετητῶν ἱστορικῶν, Βυζαντινολόγων καὶ ἀρχαιολόγων σὲ τρία βασικὰ θέματα : α) γιὰ τὴν βιογραφία του, β) γιὰ τὴν ἀρχὴ τῆς λατρείας του καὶ γ) γιὰ τὸν Ναὸ καὶ τὴν εἰκονογραφικὴ ἱστόρησὶ του, ἡ λαϊκὴ ἀποδοχὴ καὶ ἡ λάμψι τοῦ του Μαρτυρίου του εἶχε καὶ ἔχει μεγάλη ἀποδοχὴ σὲ ὅλο τὸ Ὀρθόδοξο ποίμνιο.

Πράγματι ἐνῶ οἱ πηγὲς πληροφοριῶν κρίνονται πολλὲς, ἐν τούτοις φαίνονται ἀνεπαρκεῖς γιὰ ἱστορικὲς ἀναμφισβήτητες ἐκτιμήσεις καὶ διαπιστώσεις. Τὰ «Ἀγιολογικά Κείμενα»² δέ, ποῦ ἀναφέρονται στὸν «ἀθλοφόρο Δημήτριο» διακρίνονται σὲ τρεῖς μορφὲς ἔργων, σύμφωνα μὲ τὴν διάκρισι τοῦ Βέλγου ἱστορικοῦ F. Halkin. Στα Μαρτύρια (Passiones), στὶς τρεῖς συλλογὲς Θαυμάτων (Miracula) καὶ στοὺς πολλοὺς Ἐγκωμιαστικοὺς λόγους (Laudationes). Στα ἔργα αὐτὰ θὰ πρέπει νὰ προστεθοῦν ὄχι μόνο οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι ἀλλὰ καὶ τὰ θρησκευτικὰ λαϊκὰ ἄσματα.

Καὶ σύμφωνα μὲ τὸν ἀρχαιολόγο Ἀνδρέα Ξυγγόπουλο «ὁ Μεγαλομάρτυς Δημήτριος εἶναι ἀσφαλῶς εἷς τῶν ὀλίγων Ἁγίων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, διὰ τὸν ὁποῖον ἔχουν γραφῆ αἱ περισσότεραι ὁμιλίαι, τὰ περισσότερα ἐγκώμια καὶ ἔχουν συντεθεῖ τὰ περισσότερα στιχουργήματα… Παράλληλοι πρὸς τὴν ἄφθονον αὐτὴν φιλολογικὴν παραγωγὴν εἶναι καὶ αἱ  πολυάριθμοι ἀπεικονίσεις εἰς χειρόγραφα, εἰς εἰκόνας φορητὰς καὶ εἰς τοιχογραφίας σκηνῶν ἐκ τοῦ βίου τοῦ Μαρτυρίου καὶ τῶν θαυμάτων τοῦ Ἁγίου. Αἱ ἀπεικονίσεις αὗται ἀποτελοῦν κύκλον ὁλόκληρον, ἕνα τῶν εὐρυτέρων ποῦ ἐδημιούργησαν οἱ ἁγιογράφοι τῶν βυζαντινῶν καὶ τῶν μετὰ τὴν Ἅλωσιν χρόνων»³. 

Ὅλα πάντως κρίνονται ἐλλιπῆ γιὰ ἀκριβεῖς καὶ τεκμηριωμένες θέσεις χωρὶς νὰ προκαλέσουν ἀναντίρρητες ἐκτιμήσεις, ἀκόμη καὶ μὲ τὰ τελευταίως - μετὰ τὴν πυρκαγιὰ τοῦ 1917 -  ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα ποῦ ἦρθαν στὸ φῶς, δὲν ἤρθησαν οἱ διαφωνίες.  

Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης - Θεοφάνης ο Κρής, Μονή Μεγίστης Λαύρας, 1535 - 1541 μ.Χ.

Ἡ Ἀμφισβήτησι ξεκινᾶ ἀπὸ τὸ ποιὰ ἦταν ἡ πραγματικὴ του γενέτειρα, τὸ Σίρμιο ἤ Θεσσαλονίκη καὶ ἂν ὑπῆρχε  μαρτύριο στὸν χῶρο τοῦ ὁποίου κατασκευάστηκε ἡ βασιλικὴ, ἐπίσης γιὰ τὶς ἀπορίες ποῦ  προκαλεῖ ἡ χρονολογία καὶ τὰ στάδια τῆς ἀνέγερσης τοῦ ἱεροῦ τοῦ ἁγίου,  η μυρόβλυση του αγίου και άλλα... Ὁ ἀρχαιολόγος βυζαντινολόγος Christopher Walter (Χρίστοφερ Οὐόλτερ) στὸ βιβλίο του : «Οἱ ἅγιοι πολεμιστὲς στὴν Βυζαντινὴ τέχνη καὶ παράδοση», ἀφοῦ τονίζει τὴν ἔλλειψη ἱστορικότητας μεταξὺ τῶν Βυζαντινῶν πηγῶν γιὰ τὴν προσέγγισι τῆς ζωῆς τῶν στρατιωτικῶν ἁγίων, καὶ στὸν τρόπο πού  ἀπεικονίζονται ὡς «ὡραιοποιημένοι καὶ εὔρωστοι», ἐκφράζει καὶ ἀμφιβολίες γιὰ τὴν στρατιωτικὴ ἰδιότητα στὸν ρωμαϊκὸ στρατὸ τοῦ Ἁγίου. Ἐπίσης ὁ Οὐόλτερ θεωρεῖ πώς ἡ τιμὴ πρὸς τὸν ἅγιο Δημήτριο καθιερώθηκε στὴν Θεσσαλονίκη προπάντων ἀπὸ τὸν Ἔπαρχο τοῦ Ἰλλυρικοῦ Λεόντιο, βεβαιωμένο ἱστορικὰ πρόσωπο ἀφοῦ τὸ πιστοποιεῖ καὶ ὁ Θεοδοσιανὸς Κώδικας μὲ καταγεγραμμένη χρονολογία τό 412-413, μία ὑπόθεση πού εἶχε ἐκφράσει ἤδη ὁ Βέλγος Βολλανδιστὴς⁴ Ἱππόλυτος Ντελεαί.

Τό σκεπτικὸ του βασίζεται  στὸ ὅτι δὲν ἑορτάζονταν στὰ παλαιότερα ἑορτολόγια ὁ γνωστὸς μας «μεγαλομάρτυς Δημήτριος», ἀλλὰ κάποιος ἄλλος Δημήτριος πού ἦταν διάκονος καὶ  ἡ καταγωγὴ του ἦταν ἀπὸ τὸ Σίρμιο τῆς σημερινῆς Σερβίας, τὸ ὁποῖο ἦταν καὶ  τὸ διοικητικὸ κέντρο τοῦ Ἐπάρχου Λεοντίου. Γιὰ τὸν διάκονο Δημήτριο τοῦ Σιρμίου, γίνεται ἀναφορὰ στὸ «Ἱερωνυμιανὸ Μαρτυρολόγιο» (Martyrologium Hieronymianum), χρονολογούμενο στὸ α΄ μισὸ τοῦ 5^ου αἰώνα. Την θέσι δὲ τοῦ Οὐόλτερ μοιάζει νὰ συμπληρώνει ὁ Michael Vickers (Μίχαελ Βίκερς), καθηγητὴς ἀρχαιολογίας, κλασσικιστὴς) πού πιστεύει ὅτι μετὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ Σιρμίου ἀπὸ τοὺς Οὔνους τὸ 411 ἔγινε ἡ μεταφορὰ τοῦ διοικητικοῦ κέντρου στὴν Θεσσαλονίκη καὶ ταυτόχρονα καὶ ἡ «μεταφορὰ λατρείας» τοῦ Ἁγίου Δημητρίου συνδεόμενος πλέον ἄρρηκτα καὶ διά παντὸς μὲ τὴν πόλι και από τον 7^ον αιώνα μάλλον καθιερώνεται και ως πολιούχος της.⁵

Βέβαια ἔχουμε καὶ τὴν ἀντίκρουσι τῶν ἀνωτέρω, κυρίως ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες ἐπιστήμονες, οἱ ὁποῖοι, σὲ συμψηφισμὸ καὶ παρὰ τὶς μεταξὺ τους διαφοροποιήσεις, μᾶς πληροφοροῦν, ὅτι: ὅλα δείχνουν ὅτι ἡ κρύπτη τοῦ Μαρτυρίου του στὴν Θεσσαλονίκη ἀποτέλεσε τὸ ἀρχικὸ ἱερὸ πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Δημητρίου στὸ χῶρο τῶν ρωμαϊκῶν λουτρῶν, ὅπου, κατὰ τὸ μαρτυρολόγιὸ του, ὁ ἅγιος φυλακίστηκε καὶ θανατώθηκε.

Σύμφωνα δὲ μὲ τὸν ἀρχαιολόγο Ἀριστοτέλη Μέντζο, «τὰ λείψανα τοῦ ἁγίου δὲν ἦταν μόνον ἀντικείμενα ἀλλὰ καὶ χῶμα ποτισμένο μὲ αἷμα (λύθρον), τὸ ὁποῖο κάποτε φυλασσόταν στὸ σκευοφυλάκιο τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Σοφίας τῆς Θεσσαλονίκης. Σ' αὐτὸ συνηγορεῖ ἡ γραπτὴ μαρτυρία ὅτι ὁ Ἰουστινιανὸς (αὐτοκράτορας 527-565) ἀναζητοῦσε λείψανα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ὅπερ σημαίνει ὅτι ἦταν γνωστὴ ἡ ὕπαρξη λειψάνων (πού ἀμφισβητοῦσε ὁ Οὐόλτερ). Ἡ προσκύνηση χώματος-λύθρου συνδέεται μὲ τὸν Ἅγιο Δημήτριο ἀπὸ τὰ πρῶτα χρόνια τῆς λατρείας του»⁶

Ἐξ ἄλλου, μὲ τὴν μέχρι τώρα ἁγιολογικὴ παράδοσι Μαρτυρολογίων, συλλογῶν Θαυμάτων καὶ Ἐγκωμίων, γνωρίζουμε ὅτι ὁ λαοπρόβλητος Μεγαλομάρτυς συνελήφθη ἀπὸ στρατιωτικὴ μονάδα τοῦ Γαλερίου, φυλακίστηκε στὸ χῶρο τῶν ρωμαϊκῶν λουτρῶν καὶ τελικὰ θανατώθηκε μὲ λόγχες μὲ ἀφορμὴ τὸ γνωστὸ περιστατικὸ τῆς μονομαχίας τοῦ νεαροῦ Νέστορα μὲ τὸν μονομάχο Λυαῖο.

Προβληματισμὸς τῶν ἱστορικῶν ὑπάρχει καὶ γιὰ τὴν ἀσαφῆ ἀπαρχὴ τῆς λατρείας του. Ὁ Βυζαντινολόγος Γ. Θεοχαρίδης ἐκτιμᾶ ὅτι ἡ λατρεία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου «ἀναπτύσσεται μετὰ τὸ 370 καὶ πολὺ παλαιότερα ἀπὸ τὸ 411», τότε πού ἡ Θεσσαλονίκη ἔγινε ἡ ἕδρα τῆς Ἐπαρχίας Ἰλλυρικοῦ, ὅταν κατεστράφη τὸ Σίρμιον ἀπὸ τοὺς Οὔννους, πού ἦταν τὸ προηγούμενο διοικητικὸ κέντρο. Μετὰ τὸν ἀρχικὸ ναΐσκο πρὸς τιμὴν τοῦ Ἁγίου, στὸν λατρευτικὸ χῶρο τοῦ Μαρτυρίου του, κατὰ τὸν Βυζαντινολόγο - ἀρχαιολόγο Στυλιανὸ Πελεκανίδη,  - καὶ σύμφωνα καὶ μὲ τὰ ἀνασκαφικὰ δεδομένα - φαίνεται νὰ κτίστηκε ἐκεῖ μία τρίκλιτος Βασιλική, ἡ ὁποία ἀπεκαλύφθη μόλις στὶς ἀνασκαφὲς τοῦ 1917 καὶ ὕστερα ἀκολουθεῖ ὁ μεγάλος πεντάκλιτος Ναὸς πού κτίστηκε τὸν 5^ον αἰώνα καὶ  εἶναι ἀναμφισβήτητο χρονολογικὸ στοιχεῖο.

Ὁ Βυζαντινολόγος Δημήτριος Σκέδρος ἀμφισβητεῖ καὶ αὐτὸς τὴν πληρότητα τῶν καταλόγων τῶν πρωίμων Μαρτυρολογίων, ὅμως ταυτίζει (καὶ αὐτὸς) τὸν ἔπαρχο Λεόντιο τῶν Μαρτυρολογίων μὲ τὸν ἔπαρχο Ἰλλυρικοῦ τοῦ ἔτους 412/13 πού καταγράφεται στὸν Θεοδοσιανὸ Κώδικα, τὸν ὁποῖο ὅμως συνδέει μὲ τὴν ἀνοικοδόμηση μίας ἀρχικῆς τρίκλιτης βασιλικῆς,⁷ στὸν χῶρο ὅπου ἀργότερα ἀνεγέρθηκε ἡ πεντάκλιτη βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τὸν 7^ον αἰώνα. Ἑρμηνεύει ἐπίσης τὴν ἀναφορὰ πού γίνεται ἀπὸ ἕνα ἄλλο Μαρτυρολόγιο (τῆς Passio altera) περὶ ἵδρυσης βασιλικῆς στὸ Σίρμιο ἀπὸ τὸ Λεόντιο, καὶ ὄχι στὴν Θεσσαλονίκη, ὡς ἕνα ὑπολογιστικὸ ἀθέμητο κίνητρο τοῦ ἀνταγωνισμοῦ τῶν πόλεων: Σιρμίου καὶ Θεσσαλονίκης καὶ τὴν ἀπορρίπτει ὡς κατοπινὴ ἀνιστορικὴ προσθήκη⁸.  

 Ἔντονη καὶ ἄλυτη ἀκόμη διένεξι ὑπάρχει γιὰ τὴν χρονολόγησι τῆς «ἱστορικῆς τοιχογραφίας», ὅπως ὀνομάζεται στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ Ναοῦ. Ἡ «κοσμική» σύνθεσι ἀπεκαλύφθη μετὰ τὴν πυρκαγιὰ τοῦ 1917 μαζὶ μὲ ἄλλα ψηφιδωτὰ καὶ τοιχογραφίες πού ἦταν ἕως τότε ὅλα σκεπασμένα μὲ ἐπιχρίσματα ἀπὸ τοὺς Τούρκους. 

Παριστάνει τὴν εἴσοδο στὴν πόλι ἑνὸς ἔφιππου αὐτοκράτορα (;) πού ἀκολουθεῖται ἀπὸ τὸν στρατὸ του, ἐνῶ στὸ βάθος φαίνεται μία πυρπολημένη ἐκκλησία. Ἡ διαφωνία βρίσκεται στὴν ταύτισι τοῦ χώρου, ὅπου συμβαίνει τὸ ἐπεισόδιο, στὴν ταυτότητα τοῦ αὐτοκράτορα ἱππέα, στὸ θέμα πού πραγματικὰ ἐκφράζει,  ἂν εἶναι εἴσοδος ἤ ἔξοδος ἀπὸ τὴν πόλι, καὶ φυσικὰ ἀνάλογα μὲ τὴν ἀπάντησι στὰ ἀνωτέρω, θὰ δοθοῦν καὶ οἱ ἀνάλογες ἀπαντήσεις στὶς χρονολογήσεις. Γιὰ τὸ  θέμα, μὲ ὅλους τοὺς μέχρι τώρα προβληματισμοὺς καὶ τίς προτάσεις τῶν ἐρευνητῶν, μαθαίνει κάποιος στὴν ἀναλυτική μελέτη τοῦ Ἀριστοτέλη Μέντζου «Ἡ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ⁹» 

Ἀντὶ Ἐπιλόγου

 Ὡς ζωντανοὶ ἄνθρωποι μὲ ἀνήσυχη σκέψι καλὸ εἶναι νὰ εἴμαστε ἐνήμεροι γιὰ τὸν γύρω κόσμο μας καὶ εἰδικὰ γιὰ θέματα πνευματικὰ καὶ πολιτιστικὰ πού χρωματίζουν τὴν ταυτότητὰ μας. Πρέπει νὰ χαιρόμαστε δὲ γιὰ ἐξειδικευμένους ἀνθρώπους πού ἀσχολοῦνται ἐρευνητικὰ μὲ μεράκι γιὰ τὴν ἐπαλήθευσι στοιχείων πού βιώνουμε ὡς ἐθνικὴ μας κληρονομιά.  «Αὐτὸς ἔδωκεν ἀνθρώποις ἐπιστήμην ἐνδοξάσασθαι ἐν τοῖς θαυμασίοις Αὐτοῦ» (Σοφία Σειράχ, 38,6).  

Φυσικὰ ἡ θρησκευτικὴ πίστι διασπᾶ καὶ ὑπερβαίνει τὸ «ἔλλογον» καὶ δὲν ἀναμένει τὴν ἀποδεδειγμένη γνῶσι γιὰ νὰ ἱκανοποιηθῆ. Δὲν λειτουργεῖ μὲ τὴν ἐγκόσμια τάξι πραγμάτων ἀλλὰ βιώνει μετοχικὰ καὶ μεθεκτικὰ ὡς μυστηριακὴ ἐμπειρία τὴν ἀποκάλυψι τῆς θείας χάριτος τοῦ θεοῦ. Συμβαίνει στὴν λατρευτικὴ πρᾶξι τῆς Ἐκκλησίας, ἡ λαϊκὴ πίστι καὶ ἡ ἀποδοχὴ μὲ τιμὲς ἑνὸς προσώπου ὡς ἁγίου, νὰ προηγεῖται ὁποιασδήποτε τεκμηριώσεως καὶ ἱστορικότητας, ἤ ἐπισήμου ἁγιοκατατάξεως, καὶ μάλιστα σὲ μία ἐποχὴ διωγμῶν, ὅπως ἐδῶ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ἀλλὰ καὶ πολὺ ἀργότερα ὅπου οἱ κατὰ τόπους ἐπίσκοποι δὲ κρατοῦσαν ὀργανωμένα ἀρχεῖα. Τέτοια διαδικασία θὰ προκύψει ἀπὸ τὸ 13^ον αἰώνα καὶ ὕστερα.

Ἑπομένως γιὰ τὴν ἀρχὴ λατρείας ἑνὸς Ἁγίου καταφεύγει κανεὶς στὴν ὑμνογραφία, στὴν ἁγιογραφία, καὶ στὰ ἁγιολογικὰ κείμενα, πού προηγοῦνται κατὰ πολύ, ἐκφράζοντας τὴν θεοσέβεια τῶν πιστῶν ἀπὸ τὰ θαυματουργικὰ σημεῖα μεσιτείας πού βίωσαν ἀπὸ τὸν συγκεκριμένο Ἅγιο, ὅπως ἀκριβῶς συνέβη καὶ μὲ τὸν σύγχρονο ἅγιο, τὸν Ἅγιο Νεκτάριο.

Γιὰ τὸν ἔνθερμο πιστὸ ὁ «ἅγιος» εἶναι  τὸ «λάλον μήνυμα» τῆς ἐν Χριστῶ ζωῆς. Εἶναι ἡ ἄμεση καὶ ἔμπρακτη ἀνταπόκρισι –πρόκλησι τοῦ ««θέλομεν ἀπὸ σοῦ σημεῖον ἰδεῖν»  (Ματθ. 12,38). Εἶναι τὸ θαῦμα τῆς νίκης τοῦ φόβου τοῦ θανάτου ἐνώπιον τοῦ Μαρτυρίου τοῦ ἁγίου καὶ μάλιστα τόσο νέου στὴν ἡλικία. Ἡ πίστη στὸν Ἅγιο εἶναι ἡ «ἀρκετὴ ἀπόδειξι» τῆς ἀποκαλύψεως τῆς θείας παρουσίας στὸν κόσμο, ἱκανὴ νὰ φέρει τὴν τρικυμία στὴν Σιωπὴ τοῦ θεοῦ καὶ νὰ ἐκφράσει τὴν προσωπικὴ διαλεκτικὴ συνάντησι μὲ τὰ ὑπαρξιακὰ ἀπόκρυφα πού κρύβει ὁ καθένας μέσα του σὲ μία μυστική, μυστηριακὴ μύησι μὲ τὴν ἐν Χριστῶ ζωὴ τοῦ Ἁγίου. Εἶναι τὸ λειτουργικὸ σύμβολο πού τὴν «μωρία» τῆς πίστεως τὴν ἀνυψώνει στὴν μετοχικὴ θέα τοῦ οὐρανοῦ καὶ στὴν εὐφρόσυνη πληρότητα τοῦ ἐσωτερικοῦ του κόσμου. Ἔτσι σύμφωνα μὲ τὸν Παῦλο Ευδοκίμωφ τὸ «ἅγιον» ξαναγεννιέται δυναμικά, ὄχι πιὰ στὸ ἐπίπεδο τῶν κοσμικῶν συμβόλων, ἀλλὰ στὸ ἐπίπεδο τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῶν μυστηρίων τῆς δικῆς του ὑπάρξεως¹⁰

Εν κατακλείδι θα αναφερθώ στην σκέψι πάλι του Π. Ευδοκίμωφ, από ένα άλλο του βιβλιο¹¹: «Ό πολιτισμός, βγαλμένος απ’ τήν λατρεία (cultura-cultus), - σὰν αὐτὸν πού ἐμπνέεται ἀπὸ τὸ Μαρτύριο τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, την υμνολογία, την συγγραφή έργων, την μουσική την ναοδομία, την τέχνη αγιογραφίας, μικροτεχνίας κ.λπ. - όταν είναι άληθινός, ξαναβρίσκει τις λειτουργικές αυθεντικές αρχές του. Κι’ όταν κάθε μορφή ξεχειλίζει άπό τήν παρουσία, αύτή δέν επιτρέπει, όπως άκριβώς ή εύχαριστιακή Παρουσία ή τό φώς τού Θαβώρ, εγκατάσταση μέσα στον χρόνο. «Ζητείτε τήν Βασιλείαν τού Θεού». Ό πολιτισμός στήν ούσία του είναι ή άναζήτηση αύτή μέσα στήν ιστορία εκείνου πού δέν βρίσκεται στήν ιστορία, εκείνου πού τήν πλημμυρίζει καί τήν οδηγεί έξω άπό τά όριά της. Σ’ αύτόν τον δρόμο ό πολιτισμός γίνεται δείκτης καί έκφραση τής Βασιλείας του Θεού μέσα άπ’ τον παρόντα κόσμο». Καὶ οἱ Ἅγιοι Του εἶναι μέρος καὶ δωρεὰ αὐτοῦ τοῦ κόσμου.

Σημειώσεις

1. Γεώργιος Β. ΤΣΙΑΠΛΕΣ, Μυθικό παρελθόν-χριστιανικό παρόν: Πρόσληψη και προβολή των πνευματικών σχέσεων δύο βυζαντινών πόλεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης και της Λάρισας (9ος-14ος αι.), Byzantina Symmeikta, Vol 26, No 2 (2016)

2. Αγιολογικά Κείμενα: είναι τα κείμενα που έχουν ως κεντρικό θέμα τους αγίους και τη λατρεία τους. Περιγράφουν βίους, πράξεις και μαρτύρια αγίων, θαύματα που επιτέλεσαν, καθώς και επεισόδια που αφορούν στη λατρεία τους, όπως ανακομιδές λειψάνων και καθιερώσεις ναών. Tα αγιολογικά κείμενα αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο μέρος (αριθμητικά ίσως το μεγαλύτερο) της βυζαντινής λογοτεχνίας. H ανάγνωσή τους μπορεί να φωτίσει από πολλές πτυχές το βυζαντινό πολιτισμό και την ιστορία.

Άλλες Πηγές:

1. Σώζονται 3 βιβλία -συλλογές θαυμάτων. Το πρώτο, υπό το όνομα του Ιωάννη, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (αρχές 7ου αι.) και το δεύτερο ανώνυμο βιβλίο (μέσα του 7ου αι.) περιέχουν 15 θαύματα ιαματικά και πολιουχικά. Το γ΄ βιβλίο [ανώνυμο] περιέχει τα 5 ιαματικά θαύματα και χρονολογείται μεταγενέστερα. Έκδοση: P. Lemerle, Les plus anciens recueils des miracles de saint Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, Paris, 1979. [για τα δύο πρώτα βιβλία] και AASS Octobris IV (1780) 190-197. [για το γ’ βιβλίο].
2. Νικήτα αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Εις τα θαύματα του αγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου: συλλογή [μετάφραση από τις προγενέστερες συλλογές] 16 θαυμάτων. [11ος -12ος αι.] Έκδοση: Α. Σιγάλα, «Νικήτα αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Εις τα θαύματα του αγίου Δημητρίου». ΕΕΒΣ 12 (1936) 322-329.
3. Του σοφωτάτου και λογιωτάτου χαρτοφύλακος Θεσσαλονίκης κυρ Ιωάννου του Σταυρακίου, Λόγος εις τα θαύματα του μυρορρόα μεγάλου Δημητρίου. Συλλογή [μετάφραση] θαυμάτων από τις προγενέστερες συλλογές και πέντε θαύματα που δεν καταγράφονται σε αυτές. [13ος -14ος αι.] Έκδοση: Ιωακείμ Ιβηρίτη, «Ιωάννου Σταυρακίου Λόγος είς τα θαύματα του αγίου Δημητρίου», Μακεδονικά 1 (1940) 324 κ.ε.
4. Αγίου Δημητρίου θαύματα, οι συλλογές αρχιεπισκόπου Ιωάννου(7^ος αιών) και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του Αγίου Δημητρίου επιμέλεια: Χαράλαμπος Μπακιρτζής μετάφραση: Αλόη Σιδέρη · Άγρα, 1997

3. ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ – ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΛΕΒΕΝΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ https://photovolida.wordpress.com/

4. Ιππόλυτος Ντελεαί, Οι θρύλοι των Αγίων: Εισαγωγή στην Αγιογραφία./ Η Κοινότητα των Βολλανδιστών (Société des Bollandistes) ή απλούστερα Οι Βολλανδιστές είναι μια ένωση λογίων, φιλολόγων και ιστορικών (που αρχικά ήσαν όλοι Ιησουΐτες, ενώ τώρα περιλαμβάνει και μη-Ιησουΐτες) οι οποίοι από τις αρχές του 17ου αιώνα μελετούν τα Συναξάρια και τη λατρεία των αγίων στον Χριστιανισμό.

5. Μέντζος, Αριστοτέλης (1994). Το προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά χρόνια. Αθήνα: Εταιρεία των Φίλων του Λαού.

6. Ιδέ για το θέμα :ΤΣΙΑΠΛΕΣ, Μυθικό παρελθόν-χριστιανικό παρόν: Πρόσληψη και προβολή των πνευματικών σχέσεων δύο βυζαντινών πόλεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης και της Λάρισας (9ος-14ος αι.), Byzantina Symmeikta, Vol 26, No 2 (2016), σελ. 5-6: «...Στις αγιολογικές διηγήσεις της Φιλοθέου Ιστορίας ή Ασκητικής Πολιτείας του Θεοδώρητου Κύρου (393 μ.Χ- 457 μ.Χ.) (BHG 1439- 1440) και του Συμεών Στυλίτη του Νέου (389 - 459) (BHG 1689) αποτυπώθηκε για πρώτη φορά η πολιουχική μέριμνα και η προστασία της πόλης από τις «βαρβαρικές» απειλές.... Το συνεχές ενδιαφέρον των πολιούχων προστατών καθιερώνουν οριστικά οι περιγραφές της συμμετοχής της Θεοτόκου και του αγίου Δημητρίου στην λύτρωση της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης αντιστοίχως από τις αβαροσλαβικές πολιορκίες του έκτου και του έβδομου αιώνα.

7. Skedros, James C. (2008). «Reading the Lives of the Saints». Στο: Aristotle Papanikolaou και Elizabeth H. Prodromou. Thinking Through Faith: New Perspectives from Orthodox Christian Scholars. Κρέστγουντ, Νέα Υόρκη: St Vladimir's Seminary Press. σελ. 159–81.

8. Υπήρχαν την εποχή εκείνη πόλεις που είχαν μία άτυπη πολυχρόνια πολιτιστική, πνευματική, οικονομική, διοικητική αντιπαράθεσι μεταξύ τους. Γνωστός είναι για παράδειγμα ο ανταγωνισμός υπεροχής της Θεσσαλονίκης με την Κωνσταντινούπολι ή της Λάρισας με την Θεσσαλονίκη. Γεώργιος Β. ΤΣΙΑΠΛΕΣ, Μυθικό παρελθόν-χριστιανικό παρόν: Πρόσληψη και προβολή των πνευματικών σχέσεων δύο βυζαντινών πόλεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης και της Λάρισας (9ος-14ος αι.), Byzantina Symmeikta, Vol 26, No 2 (2016)

9. Αριστοτέλης Μέντζος, Η «ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ» ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Μακεδονικά, τομ. 34 [2005] σελ. 209-227

10. Παύλος Ευδοκίμωφ, Η προσευχή της Ανατολικής Εκκλησίας, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, σελ. 49

11.  Παύλος Ευδοκίμωφ, Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ, εκδ. Β. ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, Θες/κη, 1972, σελ. 422

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

1. Αγαθονίκη Τσιλιπάκου , Στρατιώτες Άγιοι, Ήρωες Προστάτες. Μέσα από τη Συλλογή Εικόνων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού
2. ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΙΔΗΣ, Οἱ Διηγήσεις περί τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Ιστορική και θεολογική διερεύνηση, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017
3. ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΣΙΡΙΜΠΑΣΗΣ , Εγκωμιαστικοί λόγοι για τον άγιο Δημήτριο κατά τον δέκατο τέταρτο αιώνα:

Συγκριτική Θεώρηση, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2020

4. Αριστοτέλης Μέντζος, Η «ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ» ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Μακεδονικά, τομ. 34 [2005] σελ. 209-227
5. Αριστοτέλης Μέντζος, Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΕΩΣ, Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΡΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 7^ου ΑΙΩΝΑ, ΛΓ’ ΔΗΜΗΤΡΙΑ, ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΙΒ' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
6. Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης, Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας Ιστορικά στοιχεία για τους αρχαίους διωγμούς κατά των χριστιανών και τους μάρτυρες της Εκκλησίας, Κεφάλαιο 22, Ε. Διερεύνηση της ιστορικότητας συγκεκριμένων αγίων μαρτύρων, 5. Άγιος Δημήτριος
7. Skedros, James C. (2008). «Reading the Lives of the Saints». Στο: Aristotle Papanikolaou και Elizabeth H. Prodromou. Thinking Through Faith: New Perspectives from Orthodox Christian Scholars. Κρέστγουντ, Νέα Υόρκη: St Vladimir's Seminary
8. ΤΣΙΑΠΛΕΣ, Μυθικό παρελθόν-χριστιανικό παρόν: Πρόσληψη και προβολή των πνευματικών σχέσεων δύο βυζαντινών πόλεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης και της Λάρισας (9ος-14ος αι.), Byzantina Symmeikta, Vol 26, No 2 (2016)
9. ΠΑΝΩΡΑΙΑ ΜΠΕΝΑΤΟΥ, Εικόνα με το Μαρτύριο του αγίου Δημητρίου
10. Παύλος Ευδοκίμωφ, Η προσευχή της Ανατολικής Εκκλησίας, εκδ. Αποστολικής Διακονίας
11. Παύλος Ευδοκίμωφ, Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ, εκδ. Β. ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, Θες/κη, 1972