του Γιάννη Μότση

Έμφυλη ή άφυλη δημιουργία

Αλλά τι είναι ποίηση; Έχουν δοθεί πολλοί ορισµοί. Εµείς όµως θα σταθούµε στον ορισµό του Αριστοτέλη, που θεωρείται και ο τελειότερος.

Η ποίηση είναι τέχνη που µιµείται πράξεις και λόγια, όχι όπως αυτά έγιναν ή ειπώθηκαν, αλλά όπως θα µπορούσαν και όπως θα έπρεπε να γίνουν, και η οποία αποβλέπει, µε την αρµονία και το ρυθµό, να οδηγήσει στην αρετή τις ανθρώπινες ψυχές που ακούνε τα δηµιουργήµατά της.

“Ποίησις έστι τέχνη µιµητική πράξεών τε καί λόγων, ούχ’ οία ταύθ’ υπάρχει, αλλ’ οία δύναται καί δεί, τέλος έχουσα τό µεθ’ αρµονίας καί ρυθµού είς αρετήν διατιθέναι τάς τών ακουόντων ψυχάς”.Αριστοτέλης

Άλλοι ποιητές έχουν δώσει κάποιους άλλους ορισµούς -θα ‘λεγα ποιητικους ή συναισθηµατικούς ορισµούς της ποίησης. 

Οδυσσέας Ελύτης: Η ποίηση αρχίζει εκεί όπου αρχίζει να ηττάται ο θάνατος.

Κώστας Καρυωτάκης: Η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούµε.

Τάσος Λειβαδίτης: Θυµάµαι παιδί που έγραψα κάποτε τον πρώτο στίχο µου. Από τότε ξέρω ότι δε θα πεθάνω ποτέ – αλλά θα πεθαίνω κάθε µέρα.

Μίλτος Σαχτούρης: Λανθάνουσα κοινή ανθρώπινη ανάγκη για ουρανό.

Γιώργος Σεφέρης: Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα.

Νίκος Φωκάς: Ακραία δυνατότητα µιας άνοιξης.

Οδυσσέας Ελύτης: Η ποίηση αρχίζει εκεί όπου αρχίζει να ηττάται ο θάνατος.

Νικηφόρος Βρεττάκος: Η ποίηση δεν είναι παρά ένας µεγεθυντικός φακός της πραγµατικότητας. Η µεγέθυνση των αληθινών διαστάσεων του ανθρώπου και του κόσµου που µας περιβάλλει, µπορεί να µας µεταδώσει την αίσθηση του µεγαλείου της ζωής την οποία είµαστε έτοιµοι να καταστρέψουµε.

Κική ∆ηµουλά: Είναι από τα πιο επηρµένα µυστήρια, τα πιο αχανή, και µόνο ικανοποίηση στις παροµοιώσεις δίνεις αν πεις ότι η ποίηση είναι ένα µείγµα εύγεστων δηλητηρίων σε χρυσά δελεαστικά ποτήρια, ή ότι είναι ο πειρασµός, ο δαίµονας που µπαίνει ξαφνικά στο σώµα του κανονικού, προκαλώντας ένα σεληνιασµό γόνιµο, ή ακόµα ότι είναι ένα είδος ευθανασίας των πραγµάτων που υποφέρουν µέσα µας, είτε ως ανικανοποίητα είτε ως προδοµένα.

Ένα ποίηµα λοιπόν είναι η διπλή ζωή των λέξεων, ο κρυµµένος ερωτισµός τους και η λαγνεία τους για παρθένα οράµατα. Είναι ο τυχοδιώκτης των λέξεων, η πλεονεξία τους: κάθε τόσο εγκαταλείπουν τη µετριότητα της χρήσης τους και ακολουθώντας δυσανάγνωστους χάρτες, που χάραξε ανώνυµη ανησυχία, ψάχνουν, σκάβουν να βρουν φλέβες χρυσού λυτρωτικού ρόλου.

Ελένη Καπετανάκη: Ένα καταφύγιο στους δύσκολους καιρούς, τρόπος ζωής, µάθηµα ζωής, το φευγαλέο, το µεγαλειώδες, τραγούδι γι αυτούς που ξέρουν να τραγουδούν και κραυγή γι αυτούς που µπορούν να µιλούν,σοφία αλλά και τρέλλα, µαγεία, σκέψεις και πεποιθήσεις,όλα αυτά που φοβόµαστε, στοχασµός, σκέψη, ένας δρόµος µε αρχή µα όχι τέλος, ιδιόµορφος και λυρικός τρόπος έκφρασης,ένα λουλούδι, το ταξίδι της ψυχής που µόνο αυτή µπορεί να φτάσει, η έκφραση του ωραίου, ένα ποτάµι…

Αλλά και ο Πλάτων: Η ποίηση ένα πράγµα ανάλαφρο, ιερό και φτερωτό. Η ποίηση είναι η αιτία που φθείρει το κάθε τι από το µη είναι στο είναι.

Μια αρχική και χρήσιµη παρατήρηση που πρέπει να γίνει εξαρχής είναι ότι οι όροι γυναίκα και άντρας έχουν κοινωνική χροιά, σε αντίθεση µε τους όρους άρρεν και θήλυ που έχουν βιολογική διάσταση. Οι όροι λοιπόν άντρας και γυναίκα φέρουν επιπλέον νοηµατικό φορτίο, και µόνο συµβατικά µπορούµε να δεχτούµε την ακριβή τους αντιστοιχία µε τους όρους άρρεν και θήλυ (Παµπούδη, 1990). 

Ο γυναικείος λόγος συναντά ένα εµπόδιο, τον κυρίαρχο Λόγο που πήρε τη µορφή του µέσα σε ανδροκρατούµενες κοινωνίες. Όπως αναφέρει η Παπαδάκη (1990), όλη η δοµή της ανθρώπινης γλώσσας είναι αρσενική. Η εκπόρευση του πρώτου σε ιεραρχία λόγου, του θεϊκού, προέρχεται από άνδρα µε εκφραστές-ερµηνευτές του τους εκπροσώπους του είδους. Το ίδιο ισχύει στη φιλοσοφική, πολιτική, επιστηµονική σκέψη κι από εκεί στην καλλιτεχνική έκφραση. Η θηλυκή λογοτεχνική παραγωγή αντιµετωπίζεται µε συγκατάβαση, κάτι σαν δεύτερης κατηγορίας συναισθηµατολογία. Και η θεµατική στην ποίηση ονοµάζεται γυναικεία όταν τηρείται ο γλωσσικός κώδικας, ο οποίος εκφράζει το ρόλο του «αδύνατου φύλου» κοινωνικά. Πώς λοιπόν να εκφράσει µια γυναίκα ποιήτρια την εµπειρία της, το παράπονό της, τον αυθορµητισµό της, τη δηµιουργική της σκέψη, το δυναµισµό της, όταν οι λέξεις που αυτή θα χρησιµοποιήσει έχουν ήδη χρησιµοποιηθεί, και αποκτήσει δικό τους νοηµατικό φορτίο, από άντρες; Πόσο γνήσιος µπορεί να είναι ο γυναικείος λόγος µιας Ελληνίδας ποιήτριας σε αυτό το πλαίσιο, η Παπαδάκηαναφέρει (1991) πως η γυναικεία γραφή είναι ένας «νεογνός […] που γεννήθηκε µ’ έναν αρχέγονο τραυµατισµό. ∆εν υπάρχει γλώσσα µητέρα, δεν υπάρχει παρέκκλιση ή διαφυγή από την παγίδα του αρσενικού γλωσσικού συστήµατος».

Ο λόγος δεν είναι άφυλος, δυστυχώς· ο λόγος είναι ΈΜΦΥΛΟΣ, θα επισηµάνει η Άντεια Φραυζή. “Ο λόγος είναι το περιβάλλον µέσα στο οποίο γεννηθήκαµε και γι’ αυτό νοµίζουµε ότι είναι φυσικός, αλλά αυτή είναι µια εντελώς επίπλαστη φυσικοποίηση του λόγου. Ο λόγος είναι αυτός µέσω του οποίου γνωρίσαµε τον κόσµο, έναν κόσµο διαρθρωµένο µ’ έναν ορισµένο τρόπο.Ο τρόπος αυτός είναι πατριαρχικός. Όλες οι δοµές είναι πατριαρχικές, όλες οι εικόνες είναι πατριαρχικές, όλη η ιδεολογία που βγαίνει µέσω του λόγου και η ψυχολογία είναι ανδροκρατούµενη”.

Η Παυλίνα Παµπούδη θα επισηµάνει “πως η ρητορική ερώτηση «υπάρχει λοιπόν γυναικεία ποίηση;» απευθύνεται µόνο στο υποσυνείδητο — στο συλλογικό υποσυνείδητο οµιλητών και ακροατών. Εκεί βρίσκεται η λαµπρή ιδέα πως η ποίηση de facto είναι ανδρική. Είναι φυσικό να έχει δηµιουργηθεί τέτοια πεποίθηση —από κεκτηµένη ταχύτητα, όχι από δόλο— εφ’ όσον όλα τα πεδία ήταν για τους άνδρες.

Αν το καλοσκεφτούµε όµως, πρόκειται περί ιστορικής πλάνης: ειδικά η ποίηση είναι τελείως στα γυναικεία µέτρα. Όχι επειδή είναι γένους θηλυκού (όπως κι οι υπόλοιπες τέχνες εξάλλου), αλλά επειδή απαιτεί κλείσιµο στο σπίτι, απαιτεί να χειρίζεσαι το λόγο σα µεταξωτές κλωστές και γενικά είναι µια αθόρυβη ενασχόληση. Κι ανέκαθεν εθεωρείτο µάλλον «θηλυπρεπής». θυµάστε βέβαια την εικόνα του «Ποιητή»: ήταν χλωµός, γοητευτικός, λεπτεπίλεπτος, ασθενικός, ευαίσθητος — ιδιότητες αναγνωρίσιµες ως αρετές µόνον αν αφορούσαν γυναίκα. Και τα ποιήµατα εξέφραζαν συναισθήµατα απαγορευµένα από την ανατροφή των σκληρών ανδρών, που δεν κλαίνε κι έχουν τα λόγια τους µετρηµένα και τα αισθήµατά τους τα δείχνουν µε πράξεις. ∆εν µιλάω για τα «ανδρικά» ποιήµατα µε τους ρωµαλέους δυνατούς κι εθνεγερτικούς στίχους — γιατί αυτά παρουσιάζονται µόνον σε εποχές κρίσης ή εθνικών παλλιγενεσιών, οπότε, ως γνωστόν, όλες οι αξίες ανατρέπονται. Βεβαίως το, π.χ., «Οµπρός βοηθάτε να σηκώσουµε τον ήλιο πάνω από τον κόσµο» δε θα µπορούσε να το ‘χει γράψει γυναίκα, αλλά νοµίζω πως σήµερα δεν θα το ‘γραφε ούτε άνδρας. Ευτυχώς η εποχή µας έχει απαλλάξει την ποίηση από τα συνθήµατα και τη µεγαλοστοµία — αυτά τα χειρίζονται τώρα άλλοι τοµείς (ανδρικοί). Κι η ποίηση, όχι, δεν είναι ανδρική” και συνεχίζει:.

“Αλλά είπαµε: Η πεποίθηση θα εξακολουθήσει να υπάρχει στην αποθήκη του υποσυνείδητου. Και στο δικό µου υποσυνείδητο, σίγουρα, υπάρχουν αρκετά αντιφατικά κουβάρια ατταβιστικών συµπλεγµάτων. Όπως ανακάλυψα τελευταία, αυτά µ’ έκαναν να δηλώνω ποιητής κι όχι ποιήτρια, κι αυτά µε εµπόδιζαν να γράψω ερωτικά ποιήµατα (γεγονός καθόλου επιζήµιο για την ποίηση). Υπάρχουν. Ε, και; Ας τ’ αφήσουµε όλοι εκεί στα βαθιά, µαζί µε τόσα άλλα —αχρείαστα να ‘ναι— µαζί λ.χ. µε τις παρορµήσεις µας να επιδοθούµε ξαφνικά σε βίαιες πράξεις.

Πιστεύω πως όλες οι περιδηµιουργικές παθήσεις (ονοµάζω έτσι τις θεωρίες, τις αναλύσεις, τις κριτικές, τις ταξινοµήσεις, τα πώς και τα κατά πόσον) είναι αυθαίρετες, αυθύπαρκτες και αυτοϊκανοποιούµενες. ∆εν αφορούν και πολύ το αντικείµενό τους, την πρωτογενή δηµιουργία· βουίζουν όµως γύρω του επίµονα σα θολό σύννεφο εντόµων — εντάξει, καµιά φορά µπορεί να ‘χουν και λίγη γονιµοποιό γύρη στα πόδια τους... Ας κλείσω πιο σοβαρά, επικαλούµενη και παραφράζοντας κάτι από την Αγία Γραφή: «Και ο άνθρωπος εποίησε την ποίηση κατ’ εικόνα και οµοίωσιν αυτού, άρρεν και θήλυ εποίησεν αυτήν». (Όπως ξέρουµε, το επόµενο χωρίο που αναφέρεται στην χειρουργική επέµβαση είναι εµβόλιµο)”.

Η Μαίρης Μικέ θα θέσει ένα καίριο ερώτηµα: Αν η προέλευση είναι ό,τι κυρίως µετράει, θα πρέπει να θεωρήσουµε ότι όλα τα λογοτεχνικά έργα που έχουν γραφτεί από γυναίκες εντάσσονται αυτοµάτως σε ό,τι αποκαλείται «γυναικεία γραφή»; Μήπως, αντίθετα, η διαφορά της σκοπιάς, για την οποία µίλησε από πολύ νωρίς η Virginia Woolf, και η οποία προϋποθέτει µια εργασία αναθεώρησης και επαναπροσδιορισµού, είναι περισσότερο ένα ερώτηµα παρά µια απάντηση, και µάλιστα ένα ερώτηµα που θα πρέπει να απαντηθεί όχι απλώς και µόνο από τις γυναίκες αλλά και από την ίδια τη γραφή; Μήπως, δηλαδή, η διαφορά επαναπροσδιορίζεται, όχι ως το αρσενικό ενάντια στο θηλυκό, όχι ως ένας βιολογικός καθορισµός, αλλά ως πολλαπλότητα, αµφισηµία και ετερογένεια, που είναι συστατικά και της ίδιας της κειµενικότητας;

Επειδή, προσωπικά, θα απαντούσα θετικά στο παραπάνω ερώτηµα, αυτό σηµαίνει ότι αποδέχοµαι µια µετατόπιση από µια προγενέστερη άποψη, που ήθελε µια γυναίκα πλήρως προσδιορισµένη από τη βιολογική διαφορά (σε σχέση ή/και σε αντιπαλότητα µε τον άνδρα), στην περισσότερο περίπλοκη και σύνθετη αντίληψη ότι το γυναικείο υποκείµενο είναι ένας χώρος διαφορών. Οι διαφορές αυτές δεν είναι µόνο σεξουαλικές, βιολογικές, οικονοµικές, πολιτισµικές, διαφορές ως προς τη σχέση µε την εξουσία, τη γλώσσα και το νόηµα, αλλά όλες αυτές µαζί συνυπάρχουν και, συχνά, συγκρούονται η µία µε την άλλη. Από τη στιγµή που κατανοηθεί ότι αυτές οι διαφορές συγκροτούν την ταυτότητα κάθε γυναίκας και τα υποκειµενικά όρια, τότε, την ίδια στιγµή, αυτές ακριβώς οι διαφορές δεν µπορούν να συγκροτήσουν µια συµπαγή και αρραγή ταυτότητα και να οδηγήσουν σε οµοιότητα ή ταύτιση όλων των γυναικών µε τη Γυναίκα, ή σε µια ενιαία άποψη για τον φεµινισµό. Η αντίληψη ενός ετερώνυµου υποκειµένου, καθορισµένου από το γένος, µε επίγνωση και συνειδητοποίηση των πολλαπλών πιέσεων από τη µια, και µε πρόθεση να αυτο-οριστεί και να αυτο-προσδιοριστεί από την άλλη, είναι ένα παράδειγµα αυτής της µετατόπισης.

Χρειάζεται, ακόµη, να διευκρινίσω ότι, µε τον όρο γένος, εννοώ την (διαφορετική) κοινωνική κατασκευή του κάθε υποκειµένου. Η ταυτότητα είναι ένας ρόλος, τα διακριτικά γνωρίσµατα του ήρωα ή της ηρωίδας δεν είναι αυτόνοµες ποιότητες αλλά λειτουργίες και τρόποι συσχέτισης. Συνεπώς, θεωρώ ότι το γυναικείο ή το ανδρικό γένος δεν είναι µια άκαµπτη κατηγορία της ανθρώπινης Φύσης, µε εγγενή, αναλλοίωτα, στην πορεία του χρόνου, και αµετάβλητα χαρακτηριστικά, αλλά είναι όρος συνδηλωτικός της ιστορίας και του πολιτισµού.