Η επανάσταση του 1821 - Η θέση της Εκκλησίας υπό την Οθωμανική κυριαρχία

adelfotita Αδελφότητα Ζωτικιωτών Αθήνας”

Σύλλογος Ζωτικιωτών "Η ΒΡΥΤΖΑΧΑ"

Κυριακή, 28/04/2024

Σύνδεση / εγγραφή

Αρχείο φωτογραφιών

Η Αδελφότητα Ζωτικιωτών στο Facebook

Ο Σύλλογος Ζωτικιωτών στο Facebook

Δημοφιλή άρθρα

Διαδικτυυακές Δημ. Υπηρεσίες

Ελληνικό Κτηματολόγιο

Α.Α.Δ.Ε.

Η επανάσταση του 1821 - Η θέση της Εκκλησίας υπό την Οθωμανική κυριαρχία

Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας δύο ήταν οι πυλώνες διοίκησης για τους Χριστιανούς Ορθοδόξους κατοίκους της αυτοκρατορίας: η σουλτανική πλευρά, η οποία είχε την απόλυτη εξουσία, και η πλευρά της Εκκλησίας.

Οι Οθωμανοί διαιρούσαν τους υπηκόους της αυτοκρατορίας τους σε ζώνες ανάλογα με το θρήσκευμά τους. Δεν ενδιέφερε στους Οθωμανούς αν είσαι Βούλγαρος ή Σέρβος, όσο τους ενδιέφερε αν είσαι Χριστιανός Ορθόδοξος, αν είσαι Μουσουλμάνος, αν είσαι Καθολικός, αν είσαι Αρμένιος, αν είσαι Εβραίος και έτσι είχαν διαιρέσει την αυτοκρατορία, διοικητικά στην πραγματικότητα, σε ζώνες θρησκευτικές σε ταϊφέ ή μιλέτ.
Έτσι, το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης λειτουργούσε όχι μόνο ως ποιμήν θρησκευτικός, αλλά και ως πολιτική αρχή, για αρκετά ζητήματα των Χριστιανών Ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας: επέλυε δικαστικά ζητήματα, ζητήματα αστικού δικαίου και θέματα πειδείας.

Το πατριαρχείο έπρεπε να παίζει ρόλο υποστήριξης για τους Οθωμανούς. Οι Οθυμανοί θεωρούσαν τους επικεφαλής των μιλέτ —στην περίπτωση των Ορθοδόξων το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως — ως τη δίοδο μέσω της οποίας περνούσαν οι δικές του διαταγές που αφορούσαν τους υπηκόους, και ο πατριάρχης ήτανε υπεύθυνος για την υποταγή ή όχι, την τήρηση ή όχι, των διαταγών του σουλτάνου. Για τους Οθωμανούς οι επικεφαλής των μιλέτ ήταν διοικητικοί άρχοντες και επειδή οι διοικητικοί άρχοντες ανήκουν στην ανώτερη ζώνη της οθωμανικής κοινωνίας που ονομάζεται ασκερί (askeri)— είναι: α) αφορολόγητοι και β) η ζωή τους βρίσκεται απολύτως στα χέρια του σουλτάνου. Στους ασκερί ανήκαν και οι Φαναριώτες, οι οποίοι ήταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι αλλά ελάμβαναν υψηλά αξιώματα στην οθωμανική αυτοκρατορία.

Η Επανάσταση του 1821, από την πρώτη στιγμή θεωρεί ότι δεν έχει καμία σχέση με το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αυτή είναι μια μεγάλη τομή, η οποία ξεκινά το 1821, παίρνει ευρύτερη, καθαρότερη μορφή το 1823 στην Εθνοσυνέλευση του Άστρους, ωριμάζει ακόμη περισσότερο στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το 1827 και ολοκληρώνεται το 1833, όταν πλέον έχει δημιουργηθεί το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, οπότε επισήμως η ελληνική πλευρά αποκόπτεται από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως διοικητικά και δημιουργείται η αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος, όπως και λειτουργεί και μέχρι σήμερα. Η αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος είναι τελείως ανεξάρτητη Εκκλησία δεν έχει με το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως παρά δεσμούς σεβασμού. Άλλως: το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως δεν έχει καμία δικαιοδοσία διοικητική εντός του πλαισίου της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος.

Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Έ βρέθηκε στη δίνη των πραγμάτων, διότι στη διάρκεια της τελευταίας εκ των τριών πατριαρχιών του ξέσπασε η ελληνική επανάσταση. Για να κατευνάσει την οργή του σουλτάνου ο πατριάρχης αναγκάστηκε να εκδόσει αφορισμό τηε Ελληνικής Επανάστασης.
Ο Αφορισμός της Επανάστασης είναι ένα μακροσκελές και πολύ σκληρό κείμενο που παρά ταύτα δεν κατεύνασε τον θυμό του σουλτάνου Μαχμούτ Β’, ο οποίος διέταξε τον απαγχονισμό του Πατριάρχη.
Το κείμενο του αφορισμού αρχικά αναφέρεται στη βάση της ηθικής και της ευγνωμοσύνης που «κατεπάτησαν με απαραδειγμάτιστον θρασύτητα και αλαζονεία, ότε προσδιορισθείς της Μολδαβίας ηγεμών ως μη όφειλε Μιχαήλ Σούτσος και ο του γνωστού αγνώμονος και φυγάδας Υψηλάντου αγνώμων υιός Αλεξάντρος Υψηλάντης». Οι δύο αγωνιστές αποκαλούνται επίσης απονενοημένοι, αλαζόνες, δοξομανείς, ματαιόφρονες, ψευδολόγοι», που προσέλκυσαν «κακοήθεις και ανοήτους», που διέσπειραν και αποστόλους «δια να εξαπατήσωσι και να εφελκύσωσιν εις τον ίδιον της απωλείας κρημνόν και άλλους πολλούς των ομογενών μας»....

Το κείμενο επιχειρούσε να δείξει ως «έργον μιαρόν» την επανάσταση που απειλούσε τα προνόμια που απολάμβαναν το υποτελές Έθνος. «Με τοιαύτας ραδιουργίας εσχημάτισαν την ολεθρίαν σκηνήν οι δύο ούτοι και οι τούτων συμπράκτορες φιλελεύθεροι, μάλλον δε μισελεύθεροι, και επεχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσι την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας, την οποίαν απολαμβάνουσιν υπό την αμφιλαφή αυτής σκιάν με τόσα ελευθερίας προνόμια, όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και καταστάσεις, και με την ύπαρξιν της τιμής των, και κατ’ εξοχήν με τα προνόμια της θρησκείας, ήτις διεφυλάχθη και διατηρείται ασκανδάλιστος μέχρι της σήμερον επί ψυχική ημών σωτηρία»....

Ο αφορισμός αφορούσε επίσης και όσους υποστήριζαν τους επαναστάτες. «Αφωρισμένοι υπάρχειεν και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τω αιωνίω υπόδικοι αναθέματι, και αυτοί, και όσοι τοις ίχνεσιν αυτών κατηκολούθησαν του λοιπού, αν μη θελήσωσιν εννοήσαι την αρπαγήν και απάτην, και επιστραφήναί τε και βαδίσαι την ευθείαν της σωτηρίας οδόν, αν δεν αναλάβωσιν, ό εστι, τον εντελή χαρακτήρα του ρεαγιαδικού αυτών επαγγέλματος»....
Το κείμενο υπεγράφη από τους 23 συνοδικούς Αρχιερείς. (Πατριάρχες και μητροπολίτες) Καθ ́όλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας οι χριστιανικοί πληθυσμοί της οθωμανικής Αυτοκρατορίας αντιλαμβάνονταν η πλειονότητα το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και την εκκλησιαστική ιεραρχία ως το μακρύ χέρι του Σουλτάνου. Μάλιστα, στην «Ελληνική Νομαρχία», σε άλλα κείμενα ανωνύμων επαναστατών των αρχών του 19ου αιώνα, τονίζεται σαφώς ότι είναι βέβαιο ότι, αν γίνει κάποια επανάσταση, η Εκκλησία θα είναι με το μέρος του σουλτάνου, διότι δεν είναι τίποτα άλλο παρά το μακρύ χέρι του σουλτάνου, και αυτό το θεωρούσαν αυτονόητο, διότι σε κρίσιμες στιγμές —και στα Ορλωφικά και σε άλλες εξεγέρσεις— πράγματι, το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, διάφορες τοπικές μητροπόλεις και εκκλησίες και φορείς διοικητικοί της εκκλησίας, είχαν καταδικάσει τα κινήματα. Βέβαια, υπήρξαν και ιερωμένοι που είχαν επαναστατήσει, είχαν μετάσχει σε δράσεις εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά η κύρια πορεία της Εκκλησίας ήταν, κατά κανόνα, πορεία πολύ προσεκτική και πορεία η οποία πάντοτε θύμιζε την υποχρέωση των πιστών να είναι πιστοί υπήκοοι του σουλτάνου και να ευγνωμονούν το γεγονός ότι ο σουλτάνος τηρεί τις εκκλησίες, επιτρέπει τα έθιμα των Χριστιανών, τηρεί το ιερατείο κ.λπ., κ.λπ. Εξαίρεση στον κανόνα απτελεί η περίοδος των ετών 1565 και 1620, δηλαδή για περίπου εξήντα χρόνια, επειδή είχε δημιουργηθεί η Σάκρα Λίγκα [Sacra Liga Antiturca: Ιερός Αντιτουρκικός Συνασπισμός] στη Δυτική Ευρώπη και είχαν υπάρξει κινήσεις —που φαίνονταν αποφασιστικές— ανατροπής του σουλτάνου και της οθωμανικής αυτοκρατορίας και της δημιουργίας στρατού που θα έδιωχνε τους Οθωμανούς από την Ανατολική Μεσόγειο. Εκείνο το διάστημα, μεταξύ δηλαδή του 1565 και του 1620, έχουμε περιπτώσεις υψηλόβαθμων ιερωμένων οι οποίοι μετέχουν σε συνωμοτικές κινήσεις της Σάκρα Λίγκα για ανατροπή των πραγμάτων.

Ενα δεύτερο στοιχείο που συνέβαλε στην επικράτηση της αντίληψης πως το Πατριαρχείο είναι το μακρύ χέρι του Σουλτάνου είναι το γεγονός πως μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ ο Σουλτάνος ανέδειξε στον πατριαρχικό θρόνο πατριάρχες, οι οποίοι ήταν εχθρικοί προς τις επαναστατικές κινήσεις των Ελλήνων.
Γνωρίζουμε για παράδειγμα πως ο Οδυσσέας Ανδρούτσος κατηγορήθηκε ως προδότης και εκτελέστηκε από τον Γκούρα εππειδή μεταξύ άλλων κατηγοριών του έχουν προσάψει και την σημαντική κατηγορία πως αλληλογραφούσε με τον Δεσπότη του Βυζαντίου, δηλαδή τον Πατριάρχη.
Ο πατριάρχης δηλαδή Κωνσταντινουπόλεως θεωρείται ταυτόσημα επικίνδυνος εχθρός με τον σουλτάνο και όλα αυτά συμβαίνουν το 1823-24. Διαφορετική διαγράφεται η εικόνα του κατώτερου κλήρου και των απλών ιερωμένων οι οποίοι και αποτελούν το 9% περίπου των μελών της Φιλικής Εταιρείας.
Το 1821 στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, ιδρύεται «Εφορείας της Λατρείας» ή αλλιώς «Μινιστέριον της Θρησκείας». Μινιστέριον, υπουργείο δηλαδή της Θρησκείας. Αυτό σημαίνει ότι η πολιτική πλευρά πλέον παίρνει πάνω της τη διοίκηση της Εκκλησίας• θεωρεί αυτονόητο ότι δεν εξαρτάται από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και ότι τώρα πλέον, η διοίκηση της Εκκλησίας, των εκκλησιών, των μοναστηριών, των ιερωμένων κ.λπ. των επαναστατημένων περιοχών, θα εποπτεύεται από την πολιτική βούληση του λαού μέσω της «Εφορείας της Λατρείας» ή του «Μινιστερίου της Θρησκείας».
Το 1823, στην Εθνοσυνέλευση του Άστρους το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης διαβιβάζει μέσω αρχιερέων του την απόφασή του για διορισμό ιερωμένων σε διάφορες θέσεις του ιερατείου στις επαναστατημένες περιοχές. Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους επιστρέφει πίσω την απόφαση του Πατριάρχη, λέγοντας στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ότι «δεν έχεις καμία δικαιοδοσία στα θέματα που αφορούν τους ιερωμένους του τόπου μας».
Το δε 1827, στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, αποφασίζεται να μην εμπλέκεται ο Κλήρος «εις καμίαν από τας πολιτικάς δράσεις», δηλαδή, ο Κλήρος πρέπει να περιοριστεί πλέον μόνο στα θρησκευτικά ζητήματα. Αυτό είναι τομή, μεγάλη τομή, και δεν είναι μόνον ότι αποκόπτεται από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ο Ελληνισμός, ο επαναστατημένος Ελληνισμός, αλλά αντιμετωπίζει το ιερατείο όχι ως διοικητικό πλέον μηχανισμό, όπως το είχε μετατρέψει η οθωμανική αυτοκρατορία αλλά ως μηχανισμό ποίμανσης των πιστών και μόνο.
Το 1826, που ο Ιμπραήμ είχε τόσο μεγάλες επιτυχίες, και το Μεσολόγγι έπεφτε και όλα έδειχναν ότι η Επανάσταση μπαίνει σε δεινές περιστάσεις και πρόκειται να τελειώσει με τρόπο τρομακτικό, ο Σουλτάνος ζήτησε από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως να τυπώσει χαρτιά στα οποία υπήρχε κενό το όνομα και στα προσκυνοχάρτια αυτά, ο μέσος κάτοικος των περιοχών, των επαρχιών, που ο σουλτάνος ακόμη θεωρούσε δικές του, οθωμανικές επαρχίες, δήλωνε ότι προσκυνά τον σουλτάνο, ότι είναι υπήκοος στο σουλτάνο, ότι δεν έχει καμία σχέση με αυτές τις αθλιότητες που γίνονται κ.λπ., κ.λπ.
Η διανομή αυτών των προσκυνοχαρτιών έγινε με ιερωμένους, που έστειλε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, οι οποίοι πόρτα-πόρτα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εξανάγκασαν τους κατοίκους σε υπογραφή της δήλωσης συγχώρεσης. Αυτό έκανε φαοβερρά αρνητική εντύπωση και εξανάγκασετον Κολοκοτρώνης να πει πως «δια την πατρίδα μου δεν εφοβήθηκα ποτέ περισσότερον παρά την εποχήν, που μοιράζονταν τα προσκυνοχάρτια» και διέταξε, όποιο χωριό προσκυνάει, «φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους».

Γιάννης Μότσης