Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - Οι νησιώτες

adelfotita Αδελφότητα Ζωτικιωτών Αθήνας”

Σύλλογος Ζωτικιωτών "Η ΒΡΥΤΖΑΧΑ"

Κυριακή, 28/04/2024

Σύνδεση / εγγραφή

Αρχείο φωτογραφιών

Η Αδελφότητα Ζωτικιωτών στο Facebook

Ο Σύλλογος Ζωτικιωτών στο Facebook

Δημοφιλή άρθρα

Διαδικτυυακές Δημ. Υπηρεσίες

Ελληνικό Κτηματολόγιο

Α.Α.Δ.Ε.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - Οι νησιώτες - οι Φαναριώτες

H Σάμος ήταν ένα εξαιρετικά προνομιούχο νησί στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Του είχαν δοθεί στον 16ο αιώνα φορολογικά και διοικητικά προνόμια. Απαγορευόταν η κατοίκηση Τούρκου πάνω στο νησί της Σάμου, με φιρμάνι του σουλτάνου.

Όμως οι Σαμιώτες είχαν μια παράξενη εσωτερική ιστορία, διότι χωρίστηκαν σε δύο μεγάλες μερίδες, που στην ουσία εκπροσωπούσαν την περιοχή του Καρλόβασι και την περιοχή του Βαθέος. Και χωρίστηκαν επίσης και με τρόπο θα έλεγε κανείς ταξικό, δηλαδή κάποιες οικογένειες γαιοκτημονικές αντετίθεντο σε οικογένειες οι οποίες σχετίζονταν με το ναυτικό πιο πολύ. Η διάστασή τους αυτή πήρε και τοπικό και πολιτικό χρώμα. Τελικά οι συγκρούσεις τους οδήγησαν σε σημείο να επέμβει ο οθωμανικός στρατός – ο οποίος εκλήθη για να επέμβει - και από όλη αυτή την ιστορία άλλοτε επικρατούσε η μία παράταξη, άλλοτε η άλλη.

Της μίας παράταξης, αυτής που θα λέγαμε πιο ριζοσπαστικής, την περίοδο λίγο πριν την Επανάσταση του 1821, προΐστατο ο Λυκούργος Λογοθέτης, ο οποίος είχε εξοριστεί απ ́ το νησί, διότι ανήκε στην ηττημένη σε κάποια φάση πριν την Επανάσταση μερίδα. Επανήλθε όμως στο νησί μετά την Επανάσταση και είναι εκείνος ο οποίος πήρε πάνω του την αντίσταση των Σαμιωτών, αυτή τη θρυλική αντίσταση την οποία αναφέραμε. Η Σάμος όχι μόνο αντιστάθηκε στους Οθωμανούς, όχι μόνο δημιούργησε τα δικά της κείμενα της Επανάστασης, αλλά εξήγαγε Επανάσταση, και οι Σαμιώτες είναι εκείνοι οι οποίοι μετέφεραν την Επανάσταση στη Χίο, ένα νησί το οποίο δεν είχε επαναστατικό κλίμα, παρά μόνο λίγοι Χιώτες συνετάσσοντο στο κλίμα της Επανάστασης. Οι Σαμιώτες, λοιπόν, εξήγαγαν την Επανάσταση στη Χίο. Πήγαν οι ίδιοι στη Χίο και δημιούργησαν επαναστατική κατάσταση και έτσι έγινε η τρομερή αυτή καταστροφή της Χίου. Μέχρι σήμερα οι Χιώτες δεν το συγχωρούν στους Σαμιώτες αυτό που έγινε στο νησί τους το 1822, τη μεγάλη σφαγή της Χίου. Στην ουσία έγινε λόγω της εξαγωγής της Επανάστασης απ ́ τους Σαμιώτες. Ένα άλλο νησί το οποίο έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την Επανάσταση είναι τα Ψαρά.

Τα Ψαρά βρίσκονται κοντά στη Χίο. Ήτανε νησί το οποίο και μπήκε δυναμικά στον τομέα του εμπορίου, του θαλασσίου εμπορίου στον 18ο αιώνα. Την εποχή της χρυσής ανάπτυξης της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας τα Ψαρά είχαν το μερτικό τους, πάντα, όμως, σαν εξάρτημα των Ελλήνων εμπορευομένων της Χίου. Η Χίος ήταν πάρα πολύ δυναμική στο εμπόριο και είχε παράδοση κι από την περίοδο των Γενοβέζων και των Οθωμανών.

Τα νησιά όμως τα οποία έπαιξαν τον μεγαλύτερο ρόλο στην Επανάσταση του 1821 είναι τα νησιά του Αργοσαρωνικού. Οι Σπέτσες, η Ύδρα, η Αίγινα, δευτερευόντως κι ο Πόρος, αλλά φυσικά το νησί των Σπετσών και της Ύδρας είναι τα πιο σημαντικά, με την Ύδρα να είναι το σημαντικότερο νησί απ’ όλα. Η Ύδρα και οι Σπέτσες ήταν νησιά που επίσης επωφελήθηκαν όσο κανείς απ’ την λαμπρή εποχή της εμπορικής ναυτιλίας, μετά το 1770. Απέκτησαν πλούτη. Τα νησιά διοικούνταν στην ουσία από τους καραβοκυραίους τους, δηλαδή τους εφοπλιστές τους. Η Ύδρα ήταν κατά πολύ ισχυρότερη των Σπετσών. Οι Υδραίοι ήταν εκείνοι οι οποίοι στην περίοδο της τουρκοκρατίας είχαν εξαιρετικές σχέσεις με τους Οθωμανούς. Προμήθευαν μεγάλο αριθμών ναυτών για το στόλο τον οθωμανικό, για την κίνηση του οθωμανικού στόλου, όπως και άλλα νησιά, αλλά κανένα νησί δεν έστελνε τόσους πολλούς ναύτες για την κίνηση του πολεμικού στόλου των Οθωμανών. Ήταν μέσα στις υποχρεώσεις των νησιωτών αυτά βέβαια, αλλά η Ύδρα είχε το μεγαλύτερο μερίδιο σ’ αυτήν την υποχρέωση, που ήταν ταυτοχρόνως, όμως, και μια δίοδος για την προσοχή την οποία έδιδε η Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ναυτικό της Ύδρας και τις διευκολύνσεις τις οποίες τους έδινε.

Την ώρα της Επανάστασης στην Ύδρα υπήρχαν ήδη επίσης οικογένειες οι οποίες αντιμάχονταν μεταξύ τους. Αυτό είχε συμβεί λόγω της παρουσίας του ρωσικού στόλου στο Αιγαίο. Κάποιες οικογένειες της Ύδρας συνετάγησαν με τον ρωσικό στόλο, άλλες όχι. Γι’ αυτό υπήρχε κι εκεί μία εσωτερική διαίρεση. Μία αντιπαλότητα μεταξύ δύο οικογενειών, της οικογένειας Κουντουριώτη και της οικογένειας Μπουντούρη. Οι Κουντουριώτηδες θα αναδειχθούν η σπουδαιότερη οικογένεια του νησιωτικού χώρου.

Εξάλλου, εικάζεται ότι την ώρα της Επανάστασης η οικογένεια Κουντουριώτη είναι η πιο πλούσια οικογένεια όλου του επαναστατημένου χώρου. Έχει τα περισσότερα αποθέματα χρυσών λιρών και έμελλε η οικογένεια Κουντουριώτη να παίξει σημαντικότατο ρόλο στην Επανάσταση του ‘21.

Οι Φαναριώτες

Tο 1601, στη συνοικία Φανάρι εγκαθίσταται το Οικουμενικό Πατριαρχείο, θέση στην οποία βρίσκεται έως τις μέρες μας. Στην περιοχή αυτή, ζούσε και δραστηριοποιούνταν μια ορθόδοξη αριστοκρατία, της οποίας τα χαρακτηριστικά ήταν σχετικά ασαφή για να μπορέσει κάποιος να τα προσδιορίσει με ακρίβεια. Το θρήσκευμα ήταν το βασικό κοινό χαρακτηριστικό αυτής της αριστοκρατίας, που η ένταξη στις τάξεις της βασιζόταν κυρίως σε πολιτικά κριτήρια της εποχής, ενώ δεν λαμβάνονταν υπ’ όψιν σε καμία περίπτωση τα εθνικά χαρακτηριστικά. Η αριστοκρατία αυτή έμεινε γνωστή στην ιστορία ως «Φαναριώτες» – που προφανώς πήραν το όνομά τους από τη γνωστή συνοικία της Κωνσταντινούπολης.
Οι Φαναριώτες ήταν όλοι ορθόδοξοι στο θρήσκευμα και κατάγονταν από διάφορους τόπους: Αλβανία, Βουλγαρία, Μολδαβία, Πόντο, Χίο κ.α.
Ο Δάσκαλος του Γένους Κωνσταντίνος Κούμας πολύ αργότερα – τον 19ο αιώνα – αναφέρει ότι οι Φαναριώτες αρέσκονταν να αυτοπροσδιορίζονται ως «το περίβλεπτον γένος των Ρωμαίων». Μάλιστα, ο Κούμας αναφέρει ότι γίνονταν έξαλλοι όταν κάποιος τους αποκαλούσε Έλληνες ή Ρωμιούς: «Βλασφημίαν ήκουαν αν τους ονόμαζε τις Γρεκούς ή Έλληνας».
Η ελληνική τους παιδεία και καλλιέργεια αποτελούσε το απαραίτητο διαβατήριο προκειμένου να έχουν πρόσβαση και να σταδιοδρομήσουν σε μια από τις ζηλευτές ανώτερες θέσεις που προσέφερε η οθωμανική γραφειοκρατία. Μάλιστα, για να έχει κανείς πρόσβαση σε αυτές τις θέσεις, απαραίτητη προϋπόθεση ήταν επίσης το να έχει σοβαρή πρόσβαση στους ανάλογους μηχανισμούς του ελληνόφωνου Πατριαρχείου. Οι γνωστότερες από αυτές ήταν οι οικογένειες Δούκα, Κατακουζηνού και Στούρτζα.
Η φαναριώτικη αριστοκρατία κινούνταν ανάμεσα στις καλές σχέσεις της με το Πατριαρχείο και στην κατάλληλη δικτύωση με την οθωμανική διοίκηση. Έτσι, ο πλέον περιζήτητος τίτλος του πατριαρχικού οφικιαλίου δεν ήταν άλλος από αυτόν του Μεγάλου Λογοθέτη, αυτού δηλαδή του προσώπου που μεσολαβούσε μεταξύ του Πατριαρχείου και της οθωμανικής διοίκησης.
Στις τάξεις τους υπήρχαν κι άλλες επαγγελματικές κατηγορίες: έμποροι υφασμάτων, γουναράδες, γιατροί οι οποίοι κατάφερναν να συνάψουν γάμους με κόρες από ισχυρές μουσουλμανικές οικογένειες. Γενικότερα, οι Φαναριώτες βρίσκονταν στα κέντρα της εξουσίας και του χρήματος. Πολλοί γάμοι Φαναριωτών με Οθωμανές πριγκίπισσες έφεραν αυτές τις οικογένειες πιο κοντά στην αυτοκρατορική αυλή, χαρίζοντάς τους έτσι και την ανάλογη επιρροή. Η φαναριώτικη αριστοκρατία παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς τη μετάβαση της εξουσίας από τον οίκο των Σουλτάνων στους πολιτικούς οίκους των Βεζίρηδων και των Πασάδων, πράγμα που πραγματοποιείται με την άνοδο της οικογένειας Κιοπρουλή στην εξουσία, στα μέσα του 17ου αιώνα. Στην επανίδρυση της κρατικής γραφειοκρατίας και με τη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε στο εσωτερικό της διοίκησης της αυτοκρατορίας, οι Φαναριώτες κλήθηκαν να παίξουν και πάλι σημαντικό ρόλο στην επάνδρωση των βασικών διοικητικών θέσεων.
Οι Φαναριώτες, λόγω της εκπαίδευσής τους αλλά και του ταλέντου στην πολυγλωσσία για το οποίο χαρακτηρίζονταν, καταλάμβαναν εκτός από τη θέση του μεγάλου διερμηνέα της Πύλης και άλλες θέσεις - κλειδιά της Αυτοκρατορίας, όπως αυτό του διερμηνέα του στρατού και του διερμηνέα του στόλου. Είναι προφανές ότι οι θέσεις αυτές βρίσκονταν στην κορυφή μιας σειράς άλλων θέσεων, τις σημαντικότερες από τις οποίες καταλάμβαναν μέλη των φαναριώτικων οικογενειών που ήλεγχαν τα πόστα. Πάντως, κατά γενική ομολογία η σημαντικότερη των θέσεων που μπορούσε να λάβει ένας Φαναριώτης – μια θέση με το μεγαλύτερο δυνατό κύρος κι εξουσία – ήταν αυτή του ηγεμόνα των παραδουνάβιων περιοχών. Ήδη από την εποχή που ακολούθησε την πτώση της Κωνσταντινούπολης οι παραδουνάβιες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κράτησαν έντονη και συνεχή επαφή με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Εδώ ας επισημαίνουμε ότι από αυτές τις περιοχές το Πατριαρχείο εισέπραττε το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός του, πράγμα που είχε ως συνέπεια αρκετές φορές οι ηγεμόνες αυτών των περιοχών να έχουν βαρύνοντα λόγο στην εκλογή του εκάστοτε Πατριάρχη.Ωστόσο, οι παραδουνάβιες περιοχές ήταν αυτές οι οποίες εφοδίαζαν σημαντικά την Κωνσταντινούπολη με σιτηρά και κρέας. Οι σημαντικές αυτές εμπορικές συναλλαγές απέφεραν μεγάλα οικονομικά οφέλη στους ορθόδοξους έμπορους. Όπως συνάγεται από τους μελετητές, οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι έμποροι ήλεγχαν αυτό το σημαντικό εμπορικό κομμάτι από τις αρχές του 16ου αιώνα. Επίσης, μια άλλη σημαντική μερίδα των ελληνόφωνων ορθόδοξων, που δεν ήταν έμποροι, απασχολούνταν σε αυτές τις περιοχές από τις αρχοντικές οικογένειες σαν γραμματικοί και δάσκαλοι.
Έτσι, οι Φαναριώτες βρήκαν εύφορο έδαφος διείσδυσης σε αυτές τις περιοχές. Υπό το καθεστώς που δημιουργήθηκε μετά το 1713 – όπου μπορούσε κανείς να εξαγοράσει τα αξιώματα –, οι Φαναριώτες που ήταν μέσα στα πράγματα κατάφεραν να αξιοποιήσουν στο μέγιστο βαθμό αυτή τη νέα κατάσταση.
Έτσι, ο εκ Χίου καταγόμενος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο επονομαζόμενος και «ο εξ απορρήτων», ήταν ο πρώτος Φαναριώτης που κατάφερε να εξασφαλίσει την ηγεμονία της Βλαχίας για λογαριασμό του γιου του Νικολάου το 1709. Η «έξοδος» των Φαναριωτών από το Φανάρι στις παραδουνάβιες περιοχές τούς έφερε σε επαφή με τη διεθνή διπλωματία, μια και αυτές οι περιοχές τότε αποτελούσαν πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ της Πύλης, του οίκου των Αψβούργων και των Ρομανώφ. Οι Φαναριώτες, ωστόσο, κατά γενική ομολογία κατάφεραν μέσα σε σχετικά μικρό διάστημα να επωφεληθούν από τις αλλαγές που υιοθέτησε το σύστημα διοίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τις γενικότερες γεωπολιτικές αλλαγές. Το δίχως άλλο, κατάφεραν να παραμερίσουν τις μέχρι τότε υφιστάμενες αρχοντικές ρωμαίικες οικογένειες και να αναδειχτούν ως μια χριστιανική αριστοκρατία ενσωματωμένη κανονικά στην οθωμανική κοινωνία, στην οποία μάλιστα έπαιζαν και πρωταγωνιστικό ρόλο.