Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

Τό Πάσχα εἶναι ἀπὸ τὶς πιὸ παλιὲς ἂν ὄχι ἡ ἀρχαιότερη ἑορτὴ τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἐπειδὴ ἔχει τὴν ἀρχὴ της στὴν ἑβραϊκὴ θρησκευτικὴ παράδοσι. Ἡ ὀνομασία του προέρχεται ἀπὸ τὸ ἑβραϊκὸ Πεσὰχ πού σημαίνει διάβασι, καὶ ἑορτάζονταν ἡ ἀπελευθέρωσι τῶν Ἰσραηλιτῶν ὑπὸ τὸν Μωϋσῆ ἀπὸ τὴν Αἰγυπτιακὴ αἰχμαλωσία. 

Μετὰ τὸ Πάθος καὶ τὴν Ἀνάστασι τοῦ Χριστοῦ, τὸ νόημα τῆς ἑορτῆς μετασχηματίστηκε καὶ πῆρε νέα σωτηριολογικὴ διάστασι. Τώρα τιμᾶται ἡ ἀνάμνησι τῆς ἔνδόξου  Ἀναστάσεως του Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἀποτέλεσε τὴν κορυφαία στιγμὴ τῆς Χριστιανοσύνης, ὡς «βασίλισσα τῶν ἑορτῶν», ὡς «τὸ ἱερὸν καὶ ἅγιον Πάσχα τῶν πιστῶν, τὸ τερπνὸν καὶ πανσεβάσμιον, τὸ Πάσχα τὸ μυστικόν», ἡ «ἑορτὴ τῶν ἑορτῶν», καὶ ἡ «πανήγυρις τῶν πανηγύρεων».  

Ἐπειδὴ τὸ Πάσχα καθορίστηκε ἀπὸ τὴν Α’ οἰκουμενικὴ Σύνοδο νὰ ἑορτάζεται κάθε χρόνο τὴν πρώτη Κυριακὴ μετὰ τὴν πανσέληνο πού γίνεται μετὰ τὴν ἐαρινὴ ἰσημερία, δηλαδὴ μετὰ τὴν 21^η  Μαρτίου (μὲ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο), στὴν Ἑλλάδα βρῆκε ξεχωριστὴ ἀπήχησι καὶ στὴν ἑορτὴ ἐνσωματώθηκαν πολλὰ στοιχεῖα τῆς ἀρχαίας παραδόσεως καὶ κληρονομιᾶς προσαρμοσμένα στὸ πνευματικὸ περιεχόμενὸ τῆς νέας Πίστεως¹.  

Ἀρχικά, λόγω τοῦ ὅτι οἱ τελετουργίες τῆς Μ. Ἑβδομάδας ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τῶν Βαΐων ὡς τὴν Κυριακὴ τῆς Λαμπρῆς, συμπίπτουν μὲ τὴν πιὸ ὄμορφη ἐποχή, τὴν Ἄνοιξι, τὸ θεῖο δράμα φαίνεται νὰ ἀνταποκρίνεται στὴν μυθοπλασία καὶ στοὺς συμβολισμοὺς τῆς γεννήσεως, τοῦ θανάτου καὶ τῆς  Ἀναστάσεως τῆς ἴδιας τῆς Φύσεως.  Με τὸ Χριστιανικὸ Πάσχα ὅλα τὰ δρώμενα τῆς Μ. Ἑβδομάδος  συναποτελοῦν ἕνα ὁλοκληρωμένο «Δράμα» : μὲ Εἴσοδο (Κυριακὴ τῶν Βαΐων), Πάθη (Κῆπος Γεσθημανῆ, Μυστικὸς Δεῖπνος, Νιπτήρ, Προδοσία, ἀπόνιψι Πιλάτου, βάσανοι - ταπεινώσεις, δίκες, πορεία πρὸς τὸν Γολγοθᾶ, ἡ στόν Σταύρωσι Γολγοθᾶ, «μιμήσεις πράξεων» (Ἀποκαθήλωσι, Ἐπιτάφιος), Λυρικὰμέρη (Ἐπιτάφιος Θρῆνος: Ω γλυκὺ μου ἔαρ, γλυκύτατὸν μου Τέκνον, ποῦ ἔδυ σου τὸ κάλλος;» , Κορύφωσι (Σταύρωσι) καὶ τέλος Κάθαρσι (ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος - Ἀνάστασι τοῦ Κυρίου).  Φαίνεται σὰν νὰ ἀναδύεται πολιτιστικὰ ἀπὸ «τὴν τῶν παθημάτων  Κάθαρσιν» μιᾶς ἀρχαίας τραγωδίας, μὲ τὴν ἱερουργία ὅμως ἱερότητα καὶ  τον βαθὺ σεβασμὸ ποῦ ἐπιβάλλει ἡ Χριστιανικὴ ἀποδοχὴ καὶ κατάνυξι.  

Ἔτσι λοιπὸν ὁ πιστὸς ἔχει τὸ προνόμιο  μετοχῆς ἑνὸς τελετουργικοῦ πού ἀναπαριστᾶ τὸ θεῖο Δρᾶμα  καὶ βρίσκει πνευματικὴ καὶ ψυχικὴ ἀνταπόκρισι στὸ δικὸ του ἀνθρώπινο ὑπαρξιακὸ δρᾶμα. Μέσα ἀπὸ τὴν νοηματικὴ ἱερότητα τῶν τελουμένων αἰσθάνεται  τὸ λυτρωτικὸ ἄγγιγμα τῆς θυσίας στὴν δικὴ τοῦ ὀδύνη  καὶ προσδοκᾶ ἀφ’ ἑνὸς ἐξαγνισμὸ καὶ τὴ λύτρωσι τῶν δικῶν του «παθημάτων» καὶ ἀφ’ ἑτέρου στὴν Ἀνάστασι βρίσκει νόημα ζωῆς  ὡς  νικητὴς τοῦ θανάτου, ὅπως τὸ περιγράφει ὁ σύντομος πασχαλινὸς ὕμνος, ὁ χαρούμενος καὶ θριαμβικός, πού ψάλλεται τὴ στιγμὴ πού ἀκούγεται ὁ «νικητήριος λόγος» που προσκαλεῖ στὴν ζωογόνο χαρὰ καὶ πληρότητα τῆς ζωῆς : 

Χριστὸς Ἀνέστη ἐκ νεκρῶν  

θανάτῳ θάνατον πατήσας  

καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι  

ζωὴν χαρισάμενος.  

Πάντως, τὸἀπόλυτο σχεδὸν νόημα «ἡΟρθόδοξη, Ελληνική Λαμπρὴ» τὸ ἀπέκτησε τὴν περίοδο τῆς Ὀθωμανικῆς κατοχῆς, ὅπου ὁ νοηματικὸς πλοῦτος τῆς ὑμνολογίας μὲ τὴν ἀνταπόκρισι στὴν ψυχικὴ λύτρωσι βρῆκε καὶ πλήρη συνταύτισι μὲ τὸν πόθο τῆς Ἐθνικῆς παλιγγενεσίας. Τα συμβολικὰ ὑπονοούμενα καὶ ἡ μεταφορὰ τους στὸ ἐλπιδοφόρο ποθούμενο τῆς μεγάλης Χαρᾶς, τῆς Ἐλευθερίας, ἡ Ἀνάστασι κατέστη ἡ κατ’ ἐξοχὴν «ἐπαναστατικὴ» θρησκευτικὴ ἡμέρα· ἔγινε ἡΛαμπρὴδιάβασι ἀπὸ τὴν ἀνθοφόρο ἐποχικὴ ἀναγέννησι τῆς Ἀνοίξεως, στὴν «Καινή, Λαμπρὴἡμέρα» πρὸς τὴν Ἀναγέννησι τῆς Πατρίδος. 

Μερικοὶμόνο στίχοι τροπαρίων πού χάριζαν τὸαἰσιόδοξο μήνυμα: 

• ⎫  Ἀνήγαγες (ὁδήγησες, ἀνύψωσες) ἡμᾶς ἐξ Ἅ(ι)δου Κύριε, τὸ κῆτος χειρωσάμενος (ὑποδούλωσες) τὸ παμφάγον...  
• ⎫  Ἀνέστης ἐξαστράπτων ὡραῖος,  Χριστέ, καὶ διασκέδασας (διασκόρπισες) πάντας τοὺς ἐχθρούς...  
• ⎫  Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιὰ ὑπεναντίους ἔθραυσε...(ἡ  θριαμβικὴσου  δύναμι τοὺς ἐχθροὺς διασκόρπισε)  
• ⎫  Καθεῖλες  (ἀνέτρεψες) δυνάστας ἀπὸθρόνων καὶὕψωσες ταπεινούς...  
• ⎫  Ἀναστήτω ὁΘεὸς καὶδιασκορπισθήτωσαν οἱἐχθροὶαὐτοῦ...  
• ⎫  συνέτριψες μοχλοὺς αἰωνίους... (συνέτριψες αἰώνιες ἀσφαλισμένες μπάρες  
• ⎫  Ἀνέστης ὡς νικητὴς  
• ⎫  Χριστὸς Ἀνέστη! (καὶἀκολουθοῦσαν κρότοι καὶπυροβολισμοὶ)  
• ⎫  ΚαλὴἈνάστασι ! Ἀδελφοὶ..., ΚαλὴἈνάστασι Ρωμηοὶ! (καὶἐννοοῦσαν ΚαλὴΛευτεριὰ)   

Μέ τὸν βιωματικὸ αὐτὸ τρόπο τὸ Πάσχα, μεταμορφώνεται σὲ καρδιακὴ «Πασχαλιά», ἡ Ἀνάστασι Χριστοῦ βιώνεται ὡς ἡ προσωπικὴ  «Ἀνάστασι» καὶ τὸ ζωογόνο λυτρωτικὸ της Φῶς, πού ξεπηδᾶ ἀπὸ τὰ σκοτεινὰ ἔγκατα τοῦ Ἅδη καὶ λάμπει τώρα χαρμόσυνα στὴν ψυχὴ τοῦ πιστοῦ, εἶναι ἡνικηφόρος «Λαμπρὴ» του. Ἡ λέξι «Λαμπρὴ» πλέον Ἐνσαρκώνει ὅλο τὸ «Σταυροαναστάσιμο» περιεχόμενο «τῆς Λαμπρᾶς Κυριακῆς» τοῦ Πάσχα τῶν Βυζαντινῶν², που παρέδωσαν στὴν νεοελληνικὴ λαϊκὴ συνείδησι ὡς τρόπος εὐφρόσυνης γιορτῆς: (Ἀναστάσεως ἡμέρα λαμπρυνθῶμεν λαοί. Πάσχα Κυρίου Πάσχα») μὲ  εἰκονικὲς παραστάσεις, μὲ ποιητικὸ συγκινησιακὸ λόγο³, («Μέρα Λαμπρή, μέρα γιορτή, μέρα λουλουδιασμένη»…) μὲ τὴν δημώδη μοῦσα (Ὄμορφη πού 'ναι ἡ Λαμπρή, «Μία Κυριακὴ καὶ μία Λαμπρὴ..»,) μὲ πρακτικὲς καὶ ἐθιμικὲς ἐκδηλώσεις  ὡς «γιορτὴ τῆς Ἀνοιξης καὶ τῆς ἐξοχῆς» πού ἔχουν πολλὲς τὴν ἔκφρασι τους σὲ παγανιστικὲς καταβολές. 

Ἂς ἀναφέρουμε μερικὰπαραδείγματα.:   

1. Το Φῶς τῆς Ἀναστάσεως. Το Ἅγιο Φῶς τῆς Ἀναστάσεως  πού τὸ ἀναμένει πάνδημος ὁ λαὸς μὲ τὸ «Δεῦτε λάβετε φῶς ἐκ τοῦ ἀνεσπέρου φωτὸς καὶ δοξάσατε Χριστὸν τὸν Ἀναστάντα ἐκ νεκρῶν», εἶναι μία στιγμὴ συγκλονιστικὴ στὴν Ἀκολουθία τῆς Ἀναστάσεως. Ὅταν ὁ ἱερέας, μὲ σβηστὰ τὰ φῶτα τοῦ Ναοῦ, λαμβάνει ἀπὸ τὴν ἀκοίμητη κανδήλα τὸἍγιο Φῶς καὶ τὸ μεταδίδει στοὺς πιστοὺς σὲ λευκὲς λαμπάδες, μέσα στὴν ἐκκλησία καὶ ἐπικρατεῖ μεγάλη φωτοχυσία ἐντὸς καὶ ἐκτὸς Ἐκκλησίας, μένεις ἐκστατικὸς σὲ πρωτόγνωρη ἀνώγεια ἀτμόσφαιρα.   

Αἰσθάνεσαι μέτοχος στὴν διάχυσι  ὅλης ἐκείνης τῆς  θείας χάριτος πού λειτουργεῖ ἀπροσδιόριστα στὸ  ἀνέκφραστο μέσα σου «μυστικὸ καὶ πνευματικὸ συμπόσιο τῆς πίστεως. Εἶναι ἡ μετοχὴ μυσταγωγικῆς ἀποδοχῆς τῆς Ἀναστάσεως  τοῦ Χριστοῦ καλυμμένος στὴ χαρὰ καὶ στὸ μυστήριὸ της...Είναι ἡ ἔκδηλη χαρμοσύνη προσωπικῆς ἐμπειρίας πού πηγάζει ἀπὸ τὰ ἄδυτα τῆς ψυχῆς σου καὶ νοιώθεις καὶ ἐπιθυμεῖς τὴν ἱκανοποίησι αὐτὴ νὰ τὴν «μεταφέρεις» μὲ τὸ «Νέο Φῶς ἀγάπης καὶ ἐλπίδας» - τῆς λαμπάδας-  στὸ σπίτι  καὶ να…. ζωγραφίσεις ἀκόμη καὶ ἀκαλαίσθητα τὸν Σταυρὸ  στὴν εἴσοδο τοῦ σπιτιοῦ σου γιὰ εὐλογία.  

Ὁ ἀοίδιμος ἀκαδημαϊκὸς λαογράφος Κ. Ρωμαῖος λοιπόν, θεωρεῖ πώς τὸ «Ἅγιο Φῶς τῆς Ἀναστάσεως», εἶχε ἕναν πρόσθετο λόγο νὰ βρῆ πρόθυμη καρδιακὴ φιλοξενία στὸν Ἑλλαδικὸ χῶρο. Ἦταν ἡ προγονικὴ παράδοσι ἑνὸς μακρινοῦ παρελθόντος πού ἀκούει στὸ ὄνομα «Ἱερὸ Πῦρ» τῶν ἀποίκων τοῦ 8^ου   αἰῶνα π.Χ.. Τότε ἡ ἀναχώρησι τῶν ἀποίκων γινόταν μετὰ ἀπὸ ἐπίσημη τελετὴ καὶ οἱ ἄποικοι μὲ ἐπικεφαλῆ τὸν οἰκιστή ἔπαιρναν ἀπὸ τὸ βωμὸ τῆς μητροπόλεως - πόλεως καὶ ἀπὸ τὶς ἑστίες τῶν πατρώων θεῶν τους, τὸ δικὸ τους «Ἅγιον Φῶς» τὸ λεγόμενο «Ἱερὸ Πῦρ», πού συμβόλιζε τὸ δεσμὸ τῆς ἀποικίας μὲ τὴ Μητρόπολι. Κατόπιν, οἱ ἄποικοι ἐπιβιβάζονταν στὰ πλοῖα καὶ ἄρχιζαν τὸ ταξίδι τοῦ ἀποικισμοῦ κουβαλώντας στὴν νέα πατρίδα ὅλη τὴν θρησκευτικὴ καὶ πολιτιστικὴ ὑποδομὴ τῆς γενέτειρας Πόλης τους. Ἐπιπλέον «φρόντιζαν να τὸ διατηροῦν ἄσβηστο κοντὰ τους, προστάτη τους καὶ βοηθὸ τους, γιὰ νά τοὺς συντροφεύει, γιὰ νά διώχνει μακρυὰ τὸ κάθε δαιμονικὸ κακὸ καί, ἀλεξίκακο, νά σκέπει καὶ νά σώζει τὶς νέες κατοικίες⁴».  

2.  Ἡ μαγειρίτσα, ἀντικατέστησε πρακτικὲς ἀρχαίας θυσίας σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ἀπὸ τὰ ἐντόσθια τοῦ σφαγμένου ζώου κάποια ἐκαίοντο ὥστε ἡ τσίκνα καὶ ὁ καπνὸς ἀνυψούμενα νὰ εὐαρεστήσουν τοὺς θεοὺς καὶ τὰ ὑπόλοιπα ἐτρώγοντο γιὰ νὰ ἀποκτήσουν οἱ συνδαιτυμόνες τὴν «ζωτικὴ δύναμι» τοῦ ζώου ἤ νὰ γίνουν κάτοχοι τῆς βουλητικῆς ζωτικότητας καὶ τῶν δυναμικῶν ἐπιθυμιῶν τοῦ θύματος- ζώου. 

Εἶναι «τὸ ἐναρκτήριο φαγητὸ πού θὰ γίνη τὴν Ἀνάσταση μὲ τὰ σπλάχνα τοῦ ἀρνιοῦ, τὸ ἀπαραίτητο τοῦτο πρῶτο «τελεστικὸ» —και παραδοσιακό— φαγητὸ τὴ νύχτα τῆς Λαμπρῆς. Συμβαίνει τοῦτο, ἐπειδὴ τὸ συκώτι, τὸ ἧπαρ τῶν ἀρχαίων, ἐθεωρεῖτο ὅτι εἶναι ἡ ἕδρα τῶν ἐπιθυμιῶν. Ας θυμηθοῦμε ἐδῶ καὶ τὴν περίπτωση τοῦ Προμηθέως…⁵»

3. Ὁ Ὀβελίας τοῦΠάσχα. Γιὰ τὸ θέμα πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ληφθῆ ὑπ’ ὄψιν καὶ ἡ Ἰουδαϊκὴ παράδοση πού θέλει τὴν θυσία ἀρνιοῦ κατ’ ἀναπαράστασι τῆς νύχτας τῆς ἐξόδου τους ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο, ἤ τὴν συμβολικὴ ρήσι τοῦ Ἰωάννη τοῦ Προδρόμου γιὰ τὸν Χριστὸ: «Ἰδοὺ ὁ Ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτία τοῦ κόσμου». (Ἰωάννης α: 36.)·  ὅμως στὸν Ἑλληνισμὸ βρῆκε συμποσιακὸ ὑπόβαθρο ἤδη ἀπὸ τὴν Ὁμηρικὴ κιόλας περίοδο.  

Στην γ’ τῆς Ὀδύσσειας (στίχ.460), γιὰ παράδειγμα  ὀνομάζονταν «πεμπώβολον καὶ ὀβελός», ἡ σούβλα⁶, ἐνῶ οἱ ἀβαθεῖς λάκκοι πού χρησιμοποιοῦνταν γιὰ τὴν φωτιὰ ἐκαλοῦντο «βόθροι» ἤ «ἐσχάρες».  «Πίσω λοιπὸν άπὸ τὴν ἐπιφανειακὴ δικαιολογία τοῦ ἑβραϊκοῦ ἐθίμου, παραμένει μόνιμη καὶ  ὑψώνεται στέρεη μιὰ πανάρχαιη ἑλληνικὴ συνήθεια λαϊκῆς θυσίας, ... ὁ (πασχαλινὸς σήμερα) ὀβελίας πού ἔχει ἄμεση σχέση μὲ γεγονότα καὶ θεότητες τοῦ Κάτω Κόσμου, πρᾶγμα  που άποδεικνύεται καὶ μόνο άπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ  ὅλη γιορτὴ τοῦ Πάσχα άναφέρεται στὸ μεγάλο καὶ στὸ χαρμόσυνο ἄγγελμα, πώς ὁ  Χριστὸς νίκησε τὸν “Αδη καὶ άναδείχτηκε ὁ  κραταιὸς ἐξουσιαστὴς τῶν δυνάμεων τοῦ Κάτω Κόσμου, ὁ  νέος καὶ ὁ  παντοδύναμος Θεὸς τοῦ Ἅδη»⁷. 

Ἐπίσης ὁ Ποσειδώνιος ὁ Ρόδιος, Σέ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΘΈΝΤΑ (διασωθέντα) ΑΠΟΣΠΆΣΜΑΤΑ τοῦ ἔργου του ἀναφέρει: « Κοντὰ σ’ αὐτὰ βρίσκονταν καὶ ἑστίες (ἐσχάρες) γεμάτες κάρβουνα καὶ εἶχαν καὶ χύτρες καὶ σοῦβλες γεμάτες ἀπὸ ἀκέραια (ὁλόκληρα, ἄκοπα) κρέατα»⁸. 

Το ἴδιο καὶ ὁ Αθήναιος στὸ ἔργο τοῦ «Δειπνοσοφισταί», σὲ συμπόσιο ἑνὸς πλουσίου συμπεριελάμβανε ἐκτὸς τῆς ἄλλης εὐωχίας καὶ ἀρνὶ σούβλας⁹.  

Ἐδῶ, στὴν Χριστιανικὴ Παράδοσι, προσαρμόστηκε στὴν νικηφόρο ἐναντίον τοῦ Θανάτου, Κάθοδο τοῦ Χριστοῦ στὸν Ἅδη, δηλαδὴ στὴν ἀνάμνησι τῆς Ἀναστάσεὼς  Του καὶ στὸ σωτήριο νόημα πού χάρισε στὸν ἄνθρωπο.. «Το οἰκογενειακὸ σφάγιο τῆς Λαμπρῆς, ὁ «Λαμπριάτης», …«εἶναι φυσικά, ὁ μεγάλος πρωταγωνιστὴς τοῦ πασχαλινοῦ τραπεζιού… εἶναι τὸ ἱερὸ σφάγιο τῆς οἰκογένειας καὶ γύρω του θὰ συγκεντρώσει τὶς θερμὲς εὐχὲς τῶν στενῶν συγγενῶν καὶ τῶν φίλων, σὲ ἕνα εἶδος θυσίας καὶ σπονδῆς οὐσιαστικὰ πάρα πολὺ ὅμοιας μὲ τὶς ἀρχαῖες οἰκογενειακὲς θυσίες καὶ τὶς σπονδὲς οἴνου»¹⁰. 

4. Ἄλλο ἐπίσης παγανιστικὸ κατάλοιπο θεωρεῖται ἡ δημιουργία τῶν «τελετουργικών θορύβων»¹¹, ἐντὸς καὶ ἐκτὸς ἐκκλησίας μὲ τὴν «πρώτη Ἀνάστασι κατὰ τὴν λειτουργία τοῦ Μεγάλου Σαββάτου τὸ πρωῒ , προπάντων ὅμως ἀπὸ τὴν κυρίως Ἀνάστασι τοῦ «Χριστὸς Ἀνέστη» καὶ ὕστερα. Ἀρχίζει ἀπὸ τὸ πρωῒ στὴ λειτουργία πού χτυπᾶνε τὰ στασίδια εἰς ἀνάμνησι τοῦ σεισμοῦ - αὐτὸ εἶναι μία δευτερογενὴς ἑρμηνεία, ἐκ τῶν ὑστέρων, βέβαια - καὶ φτάνουμε τὸ βράδυ στὴν Ἀνάστασι μὲ τὰ πυροτεχνήματα, τὰ βεγγαλικὰ¹² κλπ. Ὁ θόρυβος αὐτός, ὁ τελετουργικὰ παραγόμενος θόρυβος, εἶναι μία προχριστιανικὴ ἐθιμικὴ ἀντίληψη: Διώχνει τὸ κακὸ στὶς κρίσιμες στιγμές».

Σχετικὰ μὲ τὸ«ἀρχαῖο πάσχα» δηλαδὴ τὰ «Αδώνια» πού ἑορτάζονταν  ἡ ἀναπαράσταση τοῦ θανάτου τοῦ Ἀδώνιδος ἔγινε λόγος στὸ Α’ μέρος, στὴν περυσινὴ ἀνάρτησι. Σε κάποιες περιοχὲς «ἀναβιώνει» τὸ Σάββατο τοῦ Λαζάρου ἤ τὴν Μ. Παρασκευὴ μὲ τὴν περιφορὰ τοῦ Ἐπιταφίου ὅπως στὶς Σέρρες στὴ συνοικία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Θεολόγου. 

Κατὰ τόπους φυσικὰ μὲ ἀνατολικὲς κυρίως ἐπιρροὲς μπορεῖ νὰ συναντήσει κανεὶς καὶ ἄλλα ἔθιμα μὲ παγανιστικὲς ρίζες ὅπως γιὰ παράδειγμα τὸ κάψιμο τοῦ Ἰούδα, δημοφιλὲς ἔθιμο μὲ διάφορες παραλλαγές, στὴν Κρήτη, τὴν Πελοπόννησο, τὴν Ὕδρα, Ἑρμιόνη Ἀργολίδος, Μακεδονία, Θράκη, κ.λπ., ὅπου οἱ πιστοὶ «τιμωροῦν» τὸν προδότη τοῦ Ἰησοῦ, πυρπολώντας ὁμοίωμὰ του,…με τὴν παρουσία ἱερέως (!) παρὰ τὴν ἀπαγόρευσι τῆς ἐπισήμου Ἐκκλησίας. 

Ἔθιμο τὸ ὁποῖο ὅμως σύμφωνα μὲ τὸν Ἔμ. Καρβούνη «ἐντελῶς ἀβασάνιστα ἔχει κατηγορηθεῖ ὡς δῆθεν ἀντισημιτικὸ - δὲν ἐκφράζει καθόλου ἀντισημιτισμὸ - εἶναι ἕνα πανάρχαιο ἔθιμο ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἡ στάχτη πού προέρχεται ἀπὸ τὸ κάψιμο θεωροῦνταν ὅτι ἔχει «μαγικὴ χρήση». Ποῦ; Στα χωράφια. Θεωροῦσαν ἐπίσης ὅτι διώχνει τὰ ἔντομα, ὅτι βοηθάει στὴ γονιμότητα…»¹³

Τα ἔθιμα πού ἀναβιώνει ὁ λαὸς μας ἀνὰ τόπο καὶ περιοχὴ τὶς ἡμέρες τῆς Μ. Ἑβδομάδος καὶ τοῦ Πάσχα εἶναι παρὰ πολλὰ καὶ ξεφεύγει πολὺ ἀκόμη καὶ ἡ ἁπλὴ ἀναφορὰ τους γιὰ τὴν συγκεκριμένη στήλη. Ἀρκεστήκαμε ἐντελῶς στὰ πλέον βιωματικὰ καὶ καθολικὰ ἐμφανῆ.  

Ὅποια θεώρησι καὶ ἂν ἀποδεχθῆ κανείς, στὸν Χριστιανὸ φυσικὰ κυριαρχεῖ τὸ «Φῶς τῆς Ἀναστάσεως», ὡς Λαμπρὴ Χαρὰ καὶ θρίαμβος τῆς ζωῆς πού περικλείει καὶ συμπυκνώνει τὸ  μυστήριο τοῦ Θεοῦ Λόγου, καθὼς διαλύει τὰ "σκοτάδια τῆς ζωῆς" καὶ μᾶς μεταγγίζει τὴν «ὄντως ζωὴ» καὶ τὸ «περισσὸν» της, δηλαδὴ τὴν ζωὴ τῆς 

ἁγιότητας καὶ τῆς κατὰ Χάριν ὑιοθεσίας τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν Θεό. Το Φῶς ἀπὸ τὴν «εἰς Ἅδου καθόδον» τοῦ Χριστοῦ μᾶς ὁδηγεῖ πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ νόημα τοῦ γεγονότος καὶ μᾶς δίνει τὴ δυνατότητα νὰ ἔρθουμε σὲ προσωπικὴ σχέσι μὲ αὐτό. Ὁ Χριστὸς ἐμφανίζεται ὡς ὁ Κύριος τῆς Ζωῆς καὶ τῆς Κτίσεως. Στέκεται κατ ΄ ἐνώπιον, όρθιος , μὲ μία κίνησι σφοδρή, ἔντονη σχεδὸν ἐκρηκτικὴ δηλώνοντας ἔτσι τὴ νίκη του πάνω στὴ φθορὰ καὶ στὸ θάνατο  

Αὐτὸ ἀποδίδει καὶ ὁ ἁγιογράφος: Το ἀναστάσιμο φῶς πού περικλείει τὸν Ἀναστάντα Χριστὸ βγαίνει ἀπὸ τὰ σκοτάδια τῆς ἀβύσσου τοῦ Ἅδη, καὶ τὸν λαμπρύνει ὡς νικητὴ τοῦ θανάτου. Ἡ δύναμι ἀκτινοβολίας τῆς «Δόξης τοῦ Θεανθρώπου» ἔσπασε τὶς πόρτες τοῦ Ἅδη καὶ βρίσκονται πλέον σπασμένες καὶ σταυροειδῶς τοποθετημένες.  Μέσα στὸ σκοτάδι αὐτὸ ὑπάρχουν σκορπισμένα κλειδιά, μοχλοί, ἁλυσίδες, κλειδωνιές, ἄδειες μαρμάρινες λάρνακες. Ἐκεῖ βρίσκεται ἁλυσοδεμένος ἕνας ἤ πολλὲς φορές, δύο ἡλικιωμένοι ἄνδρες. Εἶναι ἡ προσωποποίησι τοῦ Ἅδη καὶ τοῦ θανάτου ἀντίστοιχα πού ἔχασαν τὴ δύναμι καὶ τὴν ἀξία τους. Το βράδυ τῆς Ἀναστάσεως ἡ νύχτα γίνεται φωτεινότερη καὶ λαμπρότερη ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη ἡμέρα, ἀφοῦ εἶναι ἡ ἀνατολὴ τῆς μυστικῆς ἡμέρας τῆς ἀφθαρσίας, «αὕτη ἡ σωτήριος νὺξ καὶ φωταυγής». Τώρα ὁ Θεὸς ἄνοιξε γέφυρα ἐπικοινωνίας μὲ τὸν ἄνθρωπο. Τον τραβᾶ καὶ τὸν ξυπνᾶ ἀπὸ τὸ λήθαργο τοῦ θανάτου μεταφέροντὰς τὸν στὸ φῶς καὶ τὴ ζωή. 

Κλείνω μὲ τρεῖς ὄμορφες γραμμὲς  πού διάβασα στὸ κείμενο τῆς Ἑλένης Γκίκα,  Ἡ Λαμπρὴ τῶν Ἑλλήνων: «Γιὰ τὸν Ἕλληνα ἡ Ἀνάσταση καὶ ἡ Λαμπρὴ εἶναι διπλὴ καὶ τρίδιπλη γιορτὴ μέσα στὸ χρόνο. Του Θεανθρώπου καὶ τῆς ψυχῆς του, τῆς Φύσης καὶ τῆς φύσης του, τῆς Πατρίδας τοῦ καὶ τοῦ Ἔθνους¹⁴.  

Στην Ἑλλάδα, ὅλα τὴν Ἄνοιξη ἀνασταίνονται!»

Σημειώσεις:  

* Το συγκεκριμένο κείμενο ἀποτελοῦσε τὸ 2^ον μέρος τοῦ περυσινοῦ ἀναρτηθέντος  κειμένου μὲ τίτλο «Ἡ ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ , ΕΟΡΤΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ». Ἐδῶ  διαμορφώθηκε  γιὰ νᾷ λειτουργήσει αὐτόνομο. 

1. 1.«Οἱ Ἑβραῖοι, πρὶν τὸν Χριστό, γιόρταζαν τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴ δουλεία στὸν δρόμο πρὸς τὴ Γῆ τῆς Ἐπαγγελίας. Ἐμεῖς γιορτάζουμε τὸ πέρασμα ἀπὸ τὸν κόσμο τῆς ἁμαρτίας στὸν καινούργιο κόσμο πού ἔκανε ὁ Χριστός. Καὶ οἱ ἀρχαῖοι τὸ πέρασμα γιόρταζαν -ἀπὸ τὸν χειμῶνα στὴν ἄνοιξη. Τα πανάρχαια ἔθιμα τοῦ Πάσχα καὶ ἡ παγανιστικὴ ἀρχὴ τούς. τοὺς΄/<τοὺς΄/SPAN> Ἐμμανουὴλ Βαρβούνης, Τα πανάρχαια ἔθιμα τοῦ Πάσχα καὶ ἡ παγανιστικὴ ἀρχὴ τούς, σὲ συνέντευξη στὴν Εἰρήνη Ορφανίδου, www.huffingtonpost.gr, 26/04/2019

1. 2.Ι. ΠΤΩΧΟΠΡΌΔΡΟΜΟΥ: 3^ον ποίημα : Καὶ τὴν λαμπρὴν τὴν κυριακὴν στὴν ἐκκλησιὰν ἂν πάγω / ὅλους χωρεῖ ἡ ἐκκλησιὰ καὶ μὲν οὐδὲν ἐχώρει... : «Ως Πτωχοπρόδρομος (1115 - 1160) χαρακτηρίζεται συμβατικά ο Βυζαντινός ποιητής και συγγραφέας που συνέταξε τον 12^οναιώνα σε δημώδη γλώσσα και σε δεκαπεντασύλλαβους πολιτικούς στίχους τέσσερα σατυρικά και επαιτικά ποιήματα που είναι γνωστά με το γενικό όνομα Πτωχοπροδρομικά». (Βικιπαιδεια)

ΙΙ. ««ήλθε η Λαμπρά, το Πάσχα» : Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, Ο Κρητικός Πόλεμος, (1645-1669 

1. 3.Ἀπὸ τὸ κείμενο τῆς Ἑλένης Γκίκα, Ἡ ΛΑΜΠΡΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, 

www.fractalart.gr/lampri   
Α. Παπαδιαμάντης: «Ἐξοχικὴ Λαμπρὴ»,: «… Γλυκεῖα Πασχάλια! Ἡ μήτηρ τῆς χαρὰς! Γλυκεῖα μήτηρ! τῆς Πασχαλιᾶς ἡ ἐνσάρκωσις. Άλλ’ ὁ Χριστὸς ὑπεσχέθη νᾷ πίῃ μὲ τοὺς ἐκλεκτοὺς τοῦ καινὸν τὸ γέννημα τῆς ἀμπέλου ἐν τὴ βασιλεία τοῦ Πατρὸς τοῦ, καὶ οἱ ὑμνῳδοὶ ἔψαλλαν: «Ω Πάσχα τὸ μέγα καὶ ἱερώτατον, Χριστέ!   

Δ. Σολωμὸς: Ἡ ἡμέρα τῆς Λαμπρής…  

Χριστὸς Ἀνέστη! Νέοι, γέροι καὶ κόρες,  

Ὅλοι, μικροὶ μεγάλοι, ετοιμαστείτε∙

Μέσα στες ἐκκλησίες τες δαφνοφόρες…

Φιληθεῖτε γλυκὰ χείλη μὲ χείλη,

Πέστε: Χριστὸς Ἀνέστη, ἐχθροὶ καὶ φίλοι.

Στέλιος Σπεράντζας: Ἡ Λαμπρὴ

Νά ‘την ἡ Λαμπρὴ μὲ τὰ λουλούδια 

κόψετε, παιδιά, τὴν πασχάλια 

κι ὅλα μὲ χαρὲς καὶ μὲ τραγούδια  

τρέξετε ν’ ἀλλάξουμε φιλιά…. 

Στρατὴς Μυριβήλης : «Ἡ Κεροδοσιὰ τῆς Λαμπρῆς»  

«…Λοιπόν, θὰ μᾶς ἔλεγε ὁ Τζανὴς ὅλη τὴν Ἀκολουθία τοῦ Πάσχα, καὶ θὰ ψέλναμε ὅλοι μαζὶ τὸ Χριστὸς ἀνέστη. Θ’ ἀνάβαμε καὶ τὰ σπαρματσέτα, νᾷ κάμουμε τὴν κεροδοσιὰ νᾷ φεγγοβολήσει τ’ ἀμπρί. Δεῦτε λάβετε φῶς ἐκ τοῦ ἀνέσπερου φωτός!…»  

Σπύρος Μελὰς : «Μία Λαμπρὴ στὴν Καραμουραταριά».  

«… Ἐτούτη τὴν Ἀνάσταση τὴν ὥρα πού βγαίνει ὁ Κύριος ἀπ’ τὸν τάφο κι ἀνεβαίνει στὴ δόξα τοῦ, ἔπρεπε νᾷ τοὺς σηκώσει κι αὐτοὺς ἀπ’ τὸ δικὸ τούς. Το πὼς, δὲν ἤτανε δικὸς τοὺς λογαριασμός. Ὁ Θεὸς ἔχει δρόμους, πού σαστίζει ὁ νοῦς τ’ ανθρώπου…»  

1. 4.. Κ. Ρωμαίου, Κοντὰ στὶς Ρίζες, Πάσχα, σελ. 69-70  

1. 5.Κ. Ρωμαίου, Λαογραφία καὶ Ὅμηρος, Ὀδύσσεια, τεῦχος πρῶτο σελ. 46.  

1. 6.. Ι. Ὁμήρου Ὀδύσσεια, (γ’ 360-363)

«νέοι δὲ παρ αὐτὸν ἔχον πεμπώβολα χερσίν. 

αὐτὰρ ἐπεὶ κατὰ μῆρ ἐκάη καὶ σπλάγχνα πάσαντο,  

μίστυλλὸν τ ἄρα τᾶλλα καὶ ἀμφ' ὀβελοῖσιν ἔπειραν, 

ὤπτων ὁ  ἀκροπόρους ὀβελοὺς ἐν χερσὶν ἔχοντες.» 

κι οἱ νέοι τὰ πεντόσουβλα κρατούσανε σιμὰ του.

Καὶ σὰν καῆκαν τὰ μεριὰ καὶ γεύτηκαν τὰ σπλάχνα, 

κόψαν καὶ τ' ἄλλα, στὸ σουβλὶ τὰ πέρασαν, καὶ τότες

τὰ ψήσανε, τὰ μυτερὰ σουβλιὰ έχοντας στὰ χέρια. 

ΙΙ. Ἰλιάς, (Ι, 209-214) τάμνεν ὁ  ἄρα δῖος Ἀχιλλεύς.  

καὶ τὰ μὲν εὖ μίστυλλε καὶ ἀμφ' ὀβελοῖσιν ἔπειρε,  

πῦρ δὲ Μενοιτιάδης δαῖεν μέγα, ἰσόθεος φῶς. 

αὐτὰρ ἐπεὶ κατὰ πῦρ ἐκάη καὶ φλὸξ ἐμαράνθη,  

ἀνθρακιὴν στορέσας ὀβελοὺς ἐφύπερθε τάνυσσε,  

πάσσε δ ἁλὸς θείοιο κρατευτάων ἐπαείρας.  

καὶ ἐβαστούσε κι ἔκοβε ὁ θεῖος Ἀχιλλέας. 

Καὶ ἀφοῦ τὰ ἔκοψε ὄμορφα, τὰ πέρασε στὶς σοῦβλες,  

καὶ ὡστόσο φωτιὰ ἄναβε ὁ Πάτροκλος μεγάλη 

καὶ ὅταν ἀπόγινε ἡ φωτιὰ καὶ ἡ φλόγα ἐμαράθη ὅλη   

ἀφοῦ τὰ κάρβουνα ἔστρωσε πάνω στὶς σχάρες βάζει 

τὶς σοῦβλες καὶ στὰ κρέατα τὸ θεϊκὸ  ἁλάτι ρίχνει. 

ΙΙΙ. Ὅμηρος Ἡσιόδῳἐρωτήσαντι πόσον τὸτῶν Ἑλλήνων πλῆθος τὸκατὰτῆς Ἰλίου στρατεῦσαν:  
Ἑπτὰ ἕσαν μαλεροῦ πυρὸς ἐσχάραι, ἐν δὲ ἑκάστη 

πεντήκοντ’ ὀβελοί, περὶ δὲ κρέα πεντήκοντα· 

τρὶς δὲ τριηκόσιοι περὶ ἓν κρέας ἦσαν Ἀχαιοί.

Ὁ Ὅμηρος ὅταν ρώτησε τὸν Ἥσίοδο πόσο ἦταν τὸ πλῆθος τῶν Ἑλλήνων πού ἐξεστράτευσε ἐναντίον τῆς Τροίας (τοῦ ἀπάντησε): 

Ὑπῆρχαν ἑπτὰ φλεγόμενες ἑστίες (εσχάρες) μπροστὰ σὲ ὅλους 

πενήντα σοῦβλες ψήσιμο πενήντα κομμάτια,

καὶ ἐννιακόσιοι Ἀχαιοὶ μπροστὰ σὲ κάθε ψητό. 

Ἀπὸ Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία. Tome XII: Palatine Anthology, Books XIII-XV (τόμος 12), Παρίσι: 99  

1. 7. Κ. Ρωμαίου, Κοντὰ στὶς Ρίζες, Το Ἐθνικὸ φαγητὸ τῶν Ἑλλήνων, σελ. 73-77  

1. 8. Ι. Ποσειδώνιος (135 π.Χ- 51 π.Χ, πολυμαθὴς Στωϊκός φιλόσοφος, ἀστρονόμος, γεωγράφος, πολιτικός, ἱστορικὸς καὶ διδάσκαλος): «πλησίον δ' αὐτῶν ἐσχάραι κεῖνται γέμουσαι πυρὸς καὶ λέβητας ἔχουσαι καὶ ὀβελοὺς πλήρεις κρεῶν ὁλομερῶν. Phil., Fragmenta Fragment 169, line 79  

1. 9.  Ἀθήναιος: (ἔζησε τέλη 2^ου  αἱ. μ.Χ. - ἀρχὲς 3^ου αι. μ.Χ.) ἦταν ἀρχαῖος Ἕλληνας βιολόγος, φυτολόγος, ζωολόγος, γαστρονόμος, διαιτολόγος, ρήτορας καὶ γραμματικὸς ἀπὸ τὴν Ναυκράτιδα τῆς Αἰγύπτου, Δειπνοσοφισταὶ 9^ον βιβλίον  

1. 10. Κ. Ρωμαίου, Κοντὰ στὶς Ρίζες, Πάσχα, σελ. 69  

1. 11.. Ι. Ειρήνη Ορφανίδου, Τα πανάρχαια έθιμα του Πάσχα και η παγανιστική αρχή τους: συνέντευξη με τον καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Εμμανουήλ Βαρβούνη. πηγή: www.huffingtonpost.gr/entry/ta-panarchaia-ethima

           ΙΙ. ΚΑΙ   «Το νόημα τῆς ἔκφρασης τῆς νίκης τῆς ζωῆς ἐπὶ τοῦ θανάτου, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀποτροπῆς τῶν βλαπτικῶν καὶ ἐπιβουλῶν δαιμονικῶν πνευμάτων πού ἐλλοχεύουν στὴν διαβατήρια καὶ ὁριακὴ στιγμὴ τῆς Ἀναστάσεως, καὶ τὰ ὁποῖα ὡς δαιμονικὰ πνεύματα φοβοῦνται τοὺς ξαφνικοὺς καὶ δυνατοὺς θορύβους, ἔχουν οἱ πανθρακικοί, καὶ μαζὶ πανελλήνιοι, πυροβολισμοὶ καὶ κρότοι μετὰ τὸ «Χριστὸς Ἀνέστη». Το ἴδιο δὲ νικητήριο κατὰ τῆς φθορᾶς καὶ παρηγορητικὰ χαρμόσυνο νόημα ἔχει ἡ τελετουργία τοῦ θυμιάματος στοὺς τάφους τῶν προγόνων καὶ τῶν συγγενῶν, στοὺς ὁποίους πρὶν ἔχουν τοποθετήσει ἕνα κόκκινο ἀβγό, ὅπως μαρτυρεῖται στὶς Σαράντα Ἐκκλησιὲς». Μ. Γ . ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ΄ΚΗ ΕΘΙΜΟΤΑΞΙΑ, ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2018, σελ. 25  

1. 12.. Ἔχουμε καὶτὸ«Πάσχα τῶν πυροτεχνημάτων»! Θεωρεῖται πατροπαράδοτο ἔθιμο, οἱ ρίζες τοῦ ὁποίου ἀνάγονται, οἱ περισσότερες, στὴν περίοδο τῆς Ὀθωμανικῆς σκλαβιᾶς. Ὑποστηρίζεται ὅμως ὅτι τότε λόγῳ τῆς πυρίτιδας ἁπλῶς μετασχηματίστηκε τὸ ἀρχαῖο ἔθιμο τῶν «κρότων καὶ θορύβων» πού εἶχε καθιερωθῆ ἐνάντια στὸ «Κακὸν» καὶ τώρα, ἐνσωματώθηκε ὡς «ἐπαναστατικὸ ἔναυσμα» νίκης ἐνάντια στὰ Πάθη τῆς σκλαβιᾶς καὶ στὴν «ἐκρηκτικὴ Ἀναστάσιμη» μετάδοση τοῦ μηνύματος τῆς Λευτεριᾶς  τοῦ Ἔθνους. Τα πιὸ παραδοσιακὰ «Πάσχα πυροτεχνημάτων» ἐκτὸς ἀπὸ τὰ γνωστὰ πανελλαδικὼς «βαρελότα» καὶ τὶς «μπαλωθιές», κυρίως στὴν Κρήτη, εἶναι:  ὁ ρουκετοπόλεμος μὲ ἐναέρια πυροτεχνήματα στὶς Βροντάδες Χίου, ὁ σαϊτοπόλεμος τῆς Καλαμάτας, ὁ χαλκουνοπόλεμος τοῦ Ἀγρινίου, οἱ δυναμίτες τῆς Καλύμνου κ.λπ.   

Δημοφιλὲς καὶ ἰδιότυπο εἶναι καὶ τὸ ἄνευ πυροτεχνημάτων ἀλλὰ  ξεχωριστὸ ὡς πρὸς τὸν «Θόρυβὸ» του τὸ ἔθιμο τῶν "μπότιδων" στὴν Κέρκυρα. Συγκεκριμένα «στὶς 11 τὸ πρωΐ τοῦ Μ. Σαββάτου ὁ κόσμος περιμένει τὴν πρώτη Ἀνάσταση. Ὅταν τελειώνει ἡ ἀκολουθία στὴ Μητρόπολη, χτυποῦν οἱ καμπάνες τῶν ἐκκλησιῶν καὶ ἀπὸ τὰ παράθυρα τῶν σπιτιῶν πέφτουν κατὰ χιλιάδες, πήλινα δοχεῖα (μπότιδες) στοὺς δρόμους, μὲ μεγάλο κρότο. Αὐτὸ τὸ ἔθιμο ἔχει τὶς ρίζες τοῦ στὸ χωρίον τοῦ Εὐαγγελίου «Σύ δὲ Κύριε Ἀνάστησον μὲ ἴνα συντρίψω αὐτοὺς ὡς σκεύη κεραμέως». πηγὴ: www.news247.gr/koinonia/ta-pio-xechorista-ethima-gia-to-pascha  

13. Εἰρήνη Ορφανίδου, Τα πανάρχαια ἔθιμα τοῦ Πάσχα καὶ ἡ παγανιστικὴ ἀρχὴ τοὺς: συνέντευξη μὲ τὸν καθηγητῆ Λαογραφίας τοῦ Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Ἐμμανουὴλ Βαρβούνη. πηγὴ: www.huffingtonpost.gr/entry/ta-panarchaia-ethima  

14. Ἑλένη Γκίκα , Ἡ ΛΑΜΠΡΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ /www.fractalart.gr/lampri  

Βασική Βιβλιογραφία:

1. 1.Αγουρίδη Σάββα, Ἀπ’ τὴ φάτνη ὡς τὸ μνημεῖο τὸ κενό, ΣΎΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΕΙΚΌΝΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΎ ΠΑΣΧΑ, Γρηγόρη, Ἀθήνα
2. 2.Γιάννη Κοκόρη, Από τη χαρμολύπη της Μ. Εβδομάδος στην ευφροσύνη της Αναστάσεως, http://www.im-ierissou.gr
3. 3.Δημ. Σ. Λουκάτος: «Πασχαλινά και της Ανοιξης» (εκδόσεις «Φιλιππότη»).
4. 4.Ἑλένη Γκίκα , Ἡ ΛΑΜΠΡΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ /www.fractalart.gr/lampri  
5. 5.Ιεροθέου Μητρ. Ναυπάκτου, Πάσχα καί Λαμπρή, Από το βιβλίο : «Παρεμβάσεις στην σύγχρονη Κοινωνία»
6. 6.Κ. Ρωμαίου, Κοντὰ στὶς Ρίζες, εκδ. Εστία, Αθήνα 1980
7. 7.Κ. Ρωμαίου, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΟΜΗΡΟΣ, ΟΔΥΣΕΙΑ, ΑΘΗΝΑ 1979
8. 8.Κ. Ρωμαίου, ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ, τόμ. Α’  ΑΘΗΝΑ 1973-74
9. 9.Μ. Γ . ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΕΘΙΜΟΤΑΞΙΑ, ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2018
10. 10.π. Δημήτριος Αθανασίου, Ειδωλολατρικά έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδος και της  εορτής  του Ορθοδόξου Πάσχα, δειδαιμονίες και προλήψεις.(A) 

https://fdathanasiou.wordpress.com/2018/04/15

1. 11.Στράτος Θεοδοσίου και Mάνος Δανέζης, O εορτασμός της Aνάστασης του Xριστού τους πρώτους μετά Xριστόν χρόνους, εφημερίδα H Kαθημερινή - «Eπτά Hμέρες», 8 Απριλίου 2001
2. 12.Lev Gillet (ενός Μοναχού της Ανατολικής Εκκλησίας), Πασχαλινή κατάνυξη, 1η έκδοση, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 2009
3. 13.Χαραλάμπης Μ. Μπούσιας, Μέγας Υμνογράφος της των Αλεξανδρέων Εκκλησίας, Η άνοιξη και η Ανάσταση, www.pemptousia.gr