Δημητρίου Μίχα

 Μέρος πρῶτο: Ὁρισμός, Ἱστορικὴ Ἀναδρομὴ

Ἡ λέξι «Φιλότιμο» εἶναι οὐσιαστικοποιημένο οὐδέτερο τοῦ ἐπιθέτου φιλότιμος, καὶ εἶναι σχεδὸν ἀδύνατο νὰ μεταφρασθῆ ἐπαρκῶς μὲ τὴν ἐτυμολογικὴ κυριολεξία (φιλέω-ώ + τιμὴ = αὐτὸς ποὺ ἀγαπᾶ τὴν τιμή), γιατὶ στὴν οὐσία περιγράφει ἕνα σύνθετο καὶ πολυδιάστατο πλέγμα χαρακτηριστικῶν καὶ ἀρετῶν κάποιου ἀτόμου, ποὺ τὸ νοηματικὸ περιεχόμενο μόνο περιφραστικὰ καὶ ἐν πολλοῖς ἑρμηνευτικὰ ἀποδίδεται. Ἔτσι ἡ λέξι φιλότιμο συμπυκνώνει τόσες ὑπονοούμενες ἀρετές, ποὺ ἁπλὰ εἶναι ἀδύνατο ἡ ἴδια νὰ ἀποδοθῆ αὐτολεξεί.

Στὸ περιεχόμενο της διαπρέπουν πνευματικὲς καὶ ψυχικὲς δυνάμεις οἱ ὁποῖες  συνοψίζουν ἕναν ὁλόκληρο τρόπο ζωῆς ποὺ φανερώνει προπάντων μιὰ ἀλτρουιστική ἀνιδιοτελῆ προσφορά. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸ μοιάζει νὰ φτωχαίνει τὸ νόημα ἂν δὲν ἐνσωματωθἢ καὶ ἡ ἔννοια τῆς καλωσύνης, τῆς εὐγένειας καὶ εὐπρέπειας στὸ ἦθος κάποιου, ἐνῶ κατ’ ἄλλους ὁπωσδήποτε καὶ ἐκείνη τῆς εὐθιξίας σὲ θέματα εὐθύνης, τιμῆς καὶ ἀξιοπρέπειας, ὅπως καὶ κάθε ἐπίμονη καὶ ἐπίπονη προσπάθεια γιὰ ἐπιτυχία καὶ προκοπή.

Ἴσως γι’ αὐτὸ στὰ λεξικὰ συναντοῦμε ἕναν λεκτικὸ πλεονασμὸ ποὺ προσπαθεῖ νὰ ἀνακεφαλαιώσει τὰ ἀνωτέρω, ὅπως: Φιλότιμο εἶναι ἡ ἔντονη συναίσθησι τῆς προσωπικῆς τιμῆς καὶ τῆς ἀξιοπρέπειας, ποὺ ἐκδηλώνεται κυρίως μὲ τὴν ἐπιθυμία κάποιου νὰ κερδίζει τὴν ἐκτίμησι τῶν ἄλλων, συμπεριφερόμενος καὶ μὲ εὐαισθησία ὡς πρὸς τὸ τί σκέφτονται οἱ ἄλλοι γι’ αὐτόν. Μετά, τὴν προικίζει νοηματικὰ καὶ μὲ τὴν ἀνυστερόβουλη προθυμία ποὺ δεικνύει κάποιος, ὅπου μὲ ἀνωτερότητα, εὐγένεια ψυχῆς καὶ γενναιοδωρία, ἐκδηλώνει τὴν ἐκτέλεσι ἐντολῆς ἢ τοῦ καθήκοντος του, προασπίζοντας μέχρις αὐτοθυσίας τὸ καλὸ ἢ τὴν τιμὴ τοῦ φίλου, τῆς ὁμάδος, παρέας ἢ ὅποιας εὐρύτερης συλλογικότητας [1].

Ὡς συνέχεια δὲ ὅλων τῶν ἀνωτέρω, ὅποτε γίνεται ἀναφορὰ γιὰ τὸ φιλότιμο, τὸ πλέγμα αὐτὸ τῆς ἀρετῆς μὲ τρόπο ἀφοριστικὸ ἐνσωματώνεται κληρονομικῷ τῷ τρόπῳ στὸ «DΝΑ, στὴν ἰδιοσυγκρασία τοῦ Ἕλληνα», μεταφράζοντας ἔτσι: τὸν ὅποιο ἀπροσδόκητο ἡρωισμὸ (προσώπου κυρίως ἀλλὰ καὶ ὁμάδος), τὴν μεγάλη ἐπιτυχία, τὴν γενναιόδωρη πρᾶξι ἀγάπης, ἢ κοινωφελοῦς εὐεργεσίας.

Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς λέξης δὲν μᾶς βοηθᾶ ἄμεσα. Στὴν μακραίωνη ὅμως πολιτιστικὴ κληρονομιὰ ἡ Ὁμηρικὴ ἠθικὴ περὶ "τιμῆς",[2] ἴσως νὰ ὑποβάλλει τὸν πρωταίτιο θεμέλιο λίθο πάνω στὸν ὁποῖο οἰκοδομήθηκε - κάθε φορὰ καὶ προσθετικὰ κατὰ περιόδους - ἡ πολυσήμαντη αὐτὴ ἔννοια τοῦ «Φιλοτίμου».

Συγκεκριμένα στὴν ραψωδία Μ', (310-321) τῆς Ἰλιάδος στὸν διάλογο Σαρπηδόνα- Γλαύκου φαίνεται πὼς αὐτὴ ἡ «τιμὴ» μοιάζει μὲ κληροδοτούμενο προνόμιο σὲ κάθε νέο πολεμιστὴ τῆς ἀρχοντικῆς γενιᾶς, ποὺ πρέπει νὰ ἐκφράζεται ὡς πολεμικὴ ἀνδρεία καὶ ὡς γενναῖο φρόνημα στὴν μάχη (παληκαριά), ἂν θέλει νὰ μὴ ξεθωριάσει ἡ ἔνδοξη φήμη του – τὸ ὀνομαζόμενο Κλέος - καὶ ἂν θέλει νὰ ἀπολαμβάνει  πλούσια ὑλικὰ ἀγαθά. Σχετίζεται δέ, μὲ τὴν ἀνώτερη κοινωνικὴ θέσι, τὸ κύρος καὶ τὴν ὑπόληψι ποὺ ἔχει ὁ ἥρωας μέσα στὴν κοινότητα του. Εἶναι ὡστόσο εὐμετάβλητη ἀξία γιατὶ ἡ τιμὴ ἑνὸς ἥρωα (ἢ καὶ ἑνὸς θεοῦ) ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ὑπόληψι ποὺ τοῦ ἔχουν οἱ ἄλλοι. Ἡ ἀτίμωσι, δηλαδὴ ἡ προσβολὴ τῆς τιμῆς εἶναι ὅ,τι χειρότερο καὶ βαρύτερο ἠθικὰ γιὰ τὴν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἥρωα καὶ ἡ ἀποκατάστασι ἦταν πρωταρχικὸ του καθῆκον.

Ἡ μῆνις τοῦ Ἀχιλλέα εἶχε τὴν αἰτία στὴν "καθαίρεσι" τῆς τιμῆς ἀπὸ τὸν Ἀγαμέμνονα παίρνοντας του τὸ «γέρας» (= πολεμικὸ λάφυρο) τὴν Βρισηίδα, γι' αὐτὸ ἀργότερα ἀξιολογώντας γενικῶς τὰ γήινα, προτιμᾶ μιὰ σύντομη ζωὴ καὶ τιμημένη, παρὰ μιὰ πολύχρονη στερημένη ἀπὸ τιμή. Ἡ «ἐκτίμησι» αὐτὴ κατακτιέται ἀπὸ τὴν ἀριστεία ποὺ θὰ ἀποδεικνύει κάθε φορὰ στὴν μάχη ἀλλὰ καὶ στὴν ὑπεράσπισι ὅσων ἀνήκουν στὸν ἴδιο οἶκο, καθὼς καὶ στὸν εὐρύτερο κύκλο τῶν φίλων τοῦ. Ὅποιος λοιπὸν προκαλεῖ κάτι χρήσιμο καὶ ὠφέλιμο στοὺς δικοὺς του χαρακτηρίζεται ἀγαθὸς, ἐνῶ οἱ ἄχρηστοι, ποὺ βλάπτουν μὲ τὶς πράξεις τους, χαρακτηρίζονται κακοὶ [3].

Τὸ κλέος λοιπὸν εἶναι θεμελιώδης ἀρχή, ἀφοῦ συμπεριελάμβανε στὸ ἦθος τῆς πράξης του «τὸ ἀεὶ ἀριστεύειν», τὴν αὐτοθυσία καὶ τὸν ἔνδοξο θάνατο. Ἡ αὐταπάρνησι αὐτὴ νοεῖται ὡς   τὸ πλέον "εὐτυχὲς πλήρωμα" τῆς ζωῆς ποὺ θὰ τὸν στεφανώνει ἐσαεὶ ὡς ὑστεροφημία καὶ τὸν ἴδιο καὶ τὴν οἰκογένεια του, ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρο τὸ γένος του.

Ὁ Δημήτρης Μαρωνίτης σὲ κείμενο του «Ὁμηρικὴ Φιλότης» [4], ὁρίζει τὴν φιλότητα ὡς «διάθεση καὶ πράξη ἑταιρικῆς φιλίας», δηλαδὴ ὡς μιὰ ὁμόφυλη σχέσι συμπολεμιστῶν συνεργασίας καὶ φιλίας τόσο μεταξὺ προσώπων ποὺ ἀνήκουν στὸ ἴδιο στρατόπεδο (Ἀχιλλέας–Πάτροκλος), ὅσο καὶ μεταξὺ ἐμπολέμων ὅπου διαγράφονται «ἴχνη ἔντιμης φιλότητας…όπως γιὰ παράδειγμα ἡ ἔκβαση τῆς εὐγενέστερης μονομαχίας τοῦ ἔπους μεταξὺ Ἕκτορα καὶ Αἴαντα στὴν ἕβδομη ραψωδία» (Η, 293-303), ἡ ὁποία κατέληξε ἰσόπαλη καὶ σὲ μεταξὺ τους ἁβροφροσύνη καὶ ἀνταλλαγὴ δώρων. Ἐπίσης στὴν ραψωδία Ρ, 140 καὶ ἑξῆς, σύμφωνα μὲ τὸ κατηγορητήριο τοῦ Γλαύκου ἐναντίον τοῦ Ἕκτορα, μιὰ τέτοια φιλία διαμορφώνεται εἴτε ὕστερα ἀπὸ δεσμούς φιλοξενίας «ξεῖνος» (σὲ ἐποχὴ εἰρήνης) εἴτε ἀπὸ συντροφικότητα στὸν πόλεμο «ἑταῖρος». (Ρ,150: ἅμα ξεῖνον καὶ ἑταῖρον). Ἐντυπωσιάζει μάλιστα ὁ Δ. Μαρωνίτης, ὅταν κλείνει τὸ κείμενο του ὡς ἑξῆς: «Πρὸς τὸ παρὸν προτείνω νὰ συναφθεῖ ἡ ὁμηρικὴ φιλότητα μὲ τὸ νεοελληνικὸ φιλότιμο ὡς ἰσότιμο καὶ πολύτιμο ἑταιρικὸ ζεῦγος.»

Τὸ ἴδιο πνεῦμα διαπερνᾶ καὶ στοὺς κλασσικοὺς συγγραφείς, στὸ πρόσωπο τώρα τοῦ ἰδανικοῦ πολίτη ποὺ (σύν)-μετέχει ἐνεργὰ γιὰ τὸ μεγαλεῖο τῆς πόλης του. Οἱ ἱδρυτικὲς ἀρχὲς τῆς Πόλης "Αἰδὼς" καὶ "Δίκη"[5] διαμορφώνουν σὺν τῷ χρόνω τὸ ὕψιστο ἰδανικὸ τῆς "καλοκαγαθίας" μὲ ὕψιστη Ἀρετὴ τῆς ὀργανωμένης πολιτείας τὴν Δικαιοσύνη. Ἀπὸ τὴν ἀτομικὴ δόξα τοῦ ἥρωα περνᾶμε στὴν συλλογικὴ ἔκφρασι τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Δήμου. Τὴν μέγιστη δὲ προσβολὴ ὑφίσταται κάποιος ὅταν τιμωρεῖται μὲ "ἀτιμία" (καθίσταται ἄ-τιμος), ὅταν δηλαδὴ χάνει τὰ πολιτικὰ τοῦ δικαιώματα. Πάντως ἀνάλογα τὴν περίπτωσι καὶ τὸν νοηματικὸ προσανατολισμὸ τὸ ἐπίθετο «φιλότιμος» τώρα, κυριολεκτεῖ συνήθως μὲ τρεῖς κύριες σημασίες: ι. ὁ φιλόδοξος καὶ ὁ ἀγαπῶν τὶς τιμὲς ἢ τὰ εὔσημα τῆς πόλης, ιι. ὁ γνωστικὸς - φιλόπονος καὶ ιιι. ὁ ἐνεργῶν μὲ ἀπληστία, ἐγωισμὸ καὶ κενοδοξία. [6]

Ἐπίσης στὴν Καινὴ Διαθήκη ὁ ἀπόστολος Παῦλος παρουσιάζει τὸν φιλότιμο ὡς τὸν μὲ ζῆλο ἀγωνιστὴ τοῦ Χριστοῦ (Ρωμ. 15,20), (Κορινθ. Β’ 5,9), καὶ ὡς τὸν ἄξιο τιμῆς καὶ ἐπαίνου, ἐκεῖνον ποὺ ἀσχολεῖται εἰρηνικὰ μὲ τὶς ὑποθέσεις του. (Θεσ/κείς Ἂ’ 4,11).

Ἡ κλασσικὴ καὶ Χριστιανικὴ ἐκδοχὴ ἀκολουθεῖ καὶ ὅλη τὴν Βυζαντινὴ περίοδο μὲ τὸν πρόσθετο νοηματικὸ ἐμπλουτισμὸ καὶ τοῦ "φιλεύσπλαχνου", "ἐλεήμονος", "φιλόξενου" καὶ “γενναιόδωρου".

Βέβαια γιὰ τὴν λαϊκὴ παράδοσι τὸ «φιλότιμο» «μυθοποιεῖται» βρίσκοντας τὴν κορύφωσι στὴν Ἀκριτικὴ ποίησι ὅπου τὸ «θαυμαστὸ- ὑπερφυσικὸ» φιλότιμο τῶν Ἀκριτῶν γίνεται ὕμνος ἀνδρείας καὶ εὐψυχίας ἡρωικοῦ πολεμιστοῦ γιὰ τὴν προάσπισι «Πατρίδος (συνόρων) καὶ Πίστεως», στοιχεῖο τὸ ὁποῖο «ἀποτελεῖ κοινὸ τόπο κάθε λαϊκῆς παραδόσεως, μυθολογίας καὶ συνειδήσεως» [7].    

Οἱ Ἀκρίτες ἀποτελοῦσαν στὴν λαϊκὴ παράδοσι τὴν ἀσπίδα τῆς ἐλευθερίας ἐνάντια στὴν δουλεία, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἱεροῦ ἀπέναντι στὸ ἄπιστο - ἀνίερο, ἐνῶ ταυτόχρονα ἐξέφραζαν τὴν ἐπιθυμητὴ περηφάνια καὶ τὴν λεβεντιὰ τοῦ ἁπλοῦ ἀνθρώπου ἐνάντια σὲ κάθε κακὸ καὶ ἄδικο. Στὴν βάσι αὐτὴ ὁ Ἄγγελος Σικελιανός στὴν τραγωδία τοῦ «Χριστὸς Λυόμενος ἢ Ὁ θάνατος τοῦ Διγενῆ», ὁ Ἀκρίτας ἐμφανίζεται ὡς ἐπαναστάτης καὶ προστάτης τῶν ἀδικημένων, ἐνῶ ὁ Κ. Παλαμᾶς στὸν «Δωδεκάλογο τοῦ Γύφτου» οἱ Ἀκρίτες συμβολίζουν τὴν λαϊκὴ ταυτότητα σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴν ρωμαϊκὴ ἐξουσία [8].

Ἂντίθετα μὲ τὰ Ἀκριτικά, στὰ Δημοτικὰ τραγούδια οἱ ἥρωες δὲν ἔχουν ὑπερφυσικὲς ἱκανότητες καὶ εἶναι ἁπλοὶ θνητοί. Ὁ Κλέφτης εἶναι ξεκάθαρα ὁ ἐκπρόσωπος μιᾶς ὁλόκληρης κοινωνικῆς ὁμάδας. Εἶναι ἕνας ἄντρας μὲ δύναμι ποὺ τὴν πολλαπλασιάζει ἡ ἀλύγιστη γενναιότητα καὶ αὐτοθυσία, μὲ σαφὴ αἴσθησι τοῦ κινδύνου ἀλλὰ μὲ τὴν ἀποφασιστικότητα νὰ νικήσει τὸν ἐχθρὸ ἢ νὰ πεθάνει. Ἡ κύρια ἔγνοια του εἶναι νὰ προασπίσει τὴν ἀτομικὴ καὶ συλλογικὴ ἐλευθερία ἀγωνιζόμενος ἐνάντια στὴν τουρκικὴ τυραννία.

Γίνεται λοιπὸν φανερὸ ὅτι ἡ πολιτιστικὴ περιπέτεια τῆς ἔννοιας τῆς «τιμῆς» συνθέτει τὸ περιεχόμενο τῆς «φίλο-τιμίας» καὶ προικίζει τὸ νεοελληνικὸ «φιλότιμο» μὲ ἐνσωμάτωσι ἀρετῶν ποὺ λειτουργοῦν ὡς ἕνας μηχανισμὸς ἀποδοχῆς ἠθικῶν κανόνων συνεξάρτησης καὶ ἀλληλεγγύης ποὺ συμβάλλουν στὸν ψυχικὸ δεσμό, στὴν ἑνότητα καὶ συνοχὴ τῆς ὁμάδας. Μέσα ἀπὸ τὸν ἀρχαϊκὸ ἥρωα, τὸν πολίτη τῆς κλασσικῆς δημοκρατικῆς πόλης, τὸν Βυζαντινὸ Ἄκρίτη καὶ τὸν Ἀρματολὸ - Κλέφτη τῆς νεώτερης ἐποχῆς, προβάλλονται ἀλληλοσυμπληρούμενα γνωρίσματα, χρωματισμένα μὲ τὰ ἰδιόμορφα χαρακτηριστικὰ τῆς κάθε περιόδου, τὰ ὁποία ὅμως ἐκφράζουν μέσα ἀπὸ τὸ «ἔντιμον» τῶν διαπροσωπικῶν σχέσεων τὸ συλλογικὸ πνεῦμα μὲ ὅρους μάλιστα ποὺ χαρακτηρίζουν τὸν σύνολο τρόπο ζωῆς. Μεταφράστηκε ἤδη μὲ τὸ «εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ’ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον, (θουκ. 2, 43) τῆς μάχης τοῦ Μαραθώνα, μὲ τὸ ἀκραῖο φρόνημα τῆς αὐτοθυσίας τῶν τριακοσίων τοῦ Λεωνίδα, μὲ τὸ θαῦμα φιλοκαλίας, φιλοσοφίας καὶ δημοκρατίας τοῦ χρυσοῦ αἰώνα ἐν καιρῷ εἰρήνης, καὶ στὸ Βυζάντιο μὲ τὴν γενναιοδωρία τῆς ἐν Χριστῷ προσφορᾶς καὶ ἀγάπης ἀλλὰ καὶ τὸν πολύχρονο στρατιώτη ὑπερασπιστὴ τῆς χιλιετοῦς αὐτοκρατορίας μὲ σύμβολο αὐταπάρνησης τὸν τελευταῖο αὐτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Ἔτσι «μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ὁ ὑπερθετικὸς βαθμὸς τοῦ ἑλληνικοῦ Φιλοτίμου εἶναι ὁ ἡρωισμὸς [9]», ἀλλὰ καὶ ἡ χριστιανικὴ ἀνθρωπιά, καλωσύνη καὶ προσφορά.

Στὰ δύστηνα, ταλαίπωρα καὶ δύστοκα χρόνια τῆς ὀθωμανικῆς τυραννίας ἡ ὑψηλὴ αἴσθησι τῆς συλλογικότητας μεταξὺ «τῶν ὁμοίων», (ὅμαιμον, ὁμόγλωσσον, ὁμόθρησκον, όμότροπον) καλλιεργήθηκε ἐντονώτερα, κάτω καὶ ἀπὸ τὸ βάρος τῆς δουλείας, μιὰ «συνείδησι ταυτότητας κοινῆς κοινότητας» ποὺ ἀπαιτοῦσε ἕνα αἴσθημα τῆς «μεταξὺ ἡμῶν» ἐντιμότητας, « εὖ- πρέπειας», ἀμοιβαίας κατανόησης ἀλληλο-ὑποστήριξης καὶ ἀφοσίωσης ποὺ ἑνώνει πρόσωπα ἔξω ἀπὸ θεσμικὲς δεσμεύσεις ὅπως π.χ. τῆς οἰκογένειας ἢ ὅποιας ἄλλης συγγένειας….Ἐκφράζεις τὸ «Φιλότιμο» ὅταν νοιάζεσαι γιὰ κάποιον, συμπάσχεις καὶ ἀγωνιᾶς, συντρέχεις γιὰ συμπαράστασι, φροντίδα καὶ βοήθεια γι' αὐτὸν.

Τὸ ὅλο φαινόμενο συμπυκνώνει ἀρετὲς τῆς φυλῆς μὲ ἀπροσδιόριστο μονολεκτικὸ ὅρο γι’ αὐτὸ καὶ ἡ πολυπλοκότητα στὴν ἀποτύπωσι του. Εἶναι τὰ φίλια αἰσθήματα «ἐπ’ ἀγαθὸν» γιὰ κάποιον - ποὺ θὰ ''λεγε ὁ Ἀριστοτέλης - , τὰ ὁποῖα κινοῦνται σὲ στέρεες ἠθικὲς βάσεις γιατὶ στηρίζονται σὲ εἰλικρινῆ καὶ ἀνιδιοτελῆ αἰσθήματα ἀμοιβαίου σεβασμοῦ, φροντίδας καὶ ἐνδιαφέροντος. Τὸ αἴσθημα ὑπερηφάνειας καὶ προσωπικοῦ ἐγωισμοῦ ποὺ τὸν διακρίνει δὲν δέχεται τὴν ὑποτίμησι καὶ τὴν μείωσι καὶ ὅταν συμβαίνει προξενεῖ ἀντίδρασι ὄχι μόνο ἄμυνας, ἀλλὰ καὶ εὐγενῆ συναγωνισμὸ ἅμιλλας διάκρισης καὶ ἐπιτυχίας. Εἶναι τὸ αἴσθημα αὐτοεκτίμησης καὶ ἔντονης ἱκανοποίησης τὸ ὁποῖο λειτουργεῖ ὡς κίνητρο ποὺ ἀφυπνίζει ὁποιαδήποτε λανθάνουσα ἱκανότητα καὶ ἐνεργοποιεῖ τὶς πνευματικὲς καὶ ψυχικὲς δυνάμεις γιὰ εὐόδωσι ἐπιδιώξεων καὶ σκοπῶν. Ὅλα αὐτὰ ἐνδύουν ἢ... ἀποκαλύπτουν τὸ Φιλότιμο!

Σημειώσεις

1.     Γ. Μπαμπινιώτης: ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1998

2.     «Τὸ φιλότιμο δένει μαζὶ δύο ἀπὸ τὶς σημαντικότερες ἑλληνικὲς λέξεις: τὴ φιλία καὶ τὴν τιμή. Καὶ οἱ δύο, ἀπὸ τὰ ὁμηρικὰ χρόνια ἀποτελοῦσαν τὴν ἀδιάψευστη πυξίδα ἠθικοῦ, αἰσθητικοῦ καὶ πρακτικοῦ κανόνα ζωῆς» ἐξηγεῖ στὸ Νέο Κόσμο ὁ πανεπιστημιακὸς καθηγητὴς τοῦ Κέντρου Ἑλληνικῆς Γλώσσας Λόγος, Μιχάλης Τσιανίκας, πηγὴ ΘΕΟΔΩΡΑ ΜΑΪΟΥ, Φιλότιμο: Ἡ ἑλληνικὴ λέξη ποὺ δὲν μεταφράζεται,

neoskosmos.com/el/2017/06/26/features/φιλότιμο.

3.     Λάμπρος Πόλκας, Ἀνταγωνισμὸς καὶ φιλότης, Ἀρχαϊκὴ Ἐπικὴ Ποίηση: Ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα στὴν Ὀδύσσεια www.greek-language.gr

4.     Δημ. Μαρωνίτης, «Ὁμηρικὴ Φιλότης», Ἀρχαϊκὴ Ἐπικὴ Ποίηση: Ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα στὴν Ὀδύσσεια www.greek-language.gr

5.     Μὲ τὸν μύθο τοῦ Προμηθέα, στὸν Πρωταγόρα τοῦ Πλάτωνα (ΠΛ Πρωταγόρας' 317e–328d)

6.     π.χ.

Ø  Εὐριπίδης, Φοίνισσες, στίχ. 567: «ὀδυνηρὸς ἆρ' ὁ πλοῦτος, ὃν ζητεῖς ἔχειν, γενήσεται Θήβαισι, φιλότιμος δὲ σύ…», (ποὺ ἀγαπᾶς τὶς τιμὲς)

Ø  Πλάτων: Φαίδων, «..οὗτος τυγχάνει ὢν καὶ φιλοχρήματος καὶ φιλότιμος, (φιλοχρήματος καὶ κενόδοξος) ἤτοι τὰ ἕτερα τούτων ἢ ἀμφότερα.»

Ø  Θουκυδίδης: [2.44.4] «… τὸ γὰρ φιλότιμον ἀγήρων μόνον, καὶ οὐκ ἐν τῷ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίας τὸ κερδαίνειν, ὥσπερ τινές φάσι, μᾶλλον τέρπει, ἀλλὰ τὸ τιμᾶσθαι...» (Μόνο ἡ ἀγάπη γιὰ τὶς τιμὲς δὲν φθείρεται. Στὸ γῆρας, ἡ μεγαλύτερη εὐτυχία δὲν εἶναι, ὅπως λένε, τὰ χρήματα, ἀλλὰ οἱ τιμές).

Ø  Πλούταρχος, Κάτων, «οὐ μόνον ἕως ἔτι νέος καὶ φιλότιμος ἣν, (φιλόδοξος) ἀλλὰ καὶ γέροντα πολὺν ἤδη μεθ' ὑπατείαν καὶ θρίαμβον…» (με ὑπευθυνότητα καὶ σεβασμό), Ἀγησίλαος: «…ἔπειτα δ' αὐτὸς ὁ Ἀγησίλαος, εἰ καὶ μὴ φθονερὸς ἣν μηδὲ ἤχθετο τοῖς τιμωμένοις, ἀλλὰ φιλότιμος ὢν σφόδρα καὶ φιλόνεικος, (ἦταν πολὺ ἐγωιστὴς καὶ ἐριστικὸς)

Ø  Ἀθήναιος, Δειπνοσοφισταί, « Ἱερῶν δὲ ὁ Συρακούσιος βασιλεύς… ἣν δὲ καὶ περὶ ναυπηγίας φιλότιμος…» (γνώστης, φιλόπονος)

7. ORTHODOXIANEWSAGENCY.GR, Ἱστορία - Ἐθνικὰ Θέματα, Ὁ αἰώνιος συμβολισμὸς τῶν Ἀκριτῶν.

8.     Αὐτόθι

9.     Ευθύμιος Χατζηϊωάννου, Τὸ Ἑλληνικὸ Φιλότιμο! www.elliniki-gnomi.eu/to-elliniko-filotimo