Του Δημ. Μίχα, Διευθυντού της Ριζαρείου Σχολής

Τα Χριστούγεννα είναι η ημέρα που η Αγία και Ορθόδοξη Εκκλησίας μας, εορτάζει την κατά Σάρκα γέννηση του Υιού του Θεού εκ της Υπεραγίας Θεοτόκου στο Σπήλαιο της Βηθλεέμ της Ιουδαίας επί Καίσαρος Αυγούστου.

Από τότε εορτάζομε την Γενέθλιο ημέρα και της Χριστιανικής μας Εκκλησίας  ενώ οριοθετείται και η τομή της ανθρώπινης ιστορίας στην προ και μετά Γέννηση του Χριστού.

Η Θεοφανία του Θεού, δηλ. η ενανθρώπισή Του λειτούργησε,  ως το γεγονός όλων των εποχών που άλλαξε κοινωνικά, πολιτιστικά, πνευματικά και φιλοσοφικά όλον τον ανθρώπινο χαρακτήρα, αφού όλα τα ανθρώπινα δρώμενα πλέον απέκτησαν άλλο περιεχόμενο και άλλο σκοπό.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τα ονόμασε «Μητρόπολιν πασών των Εορτών, δηλ. μητέρα και πηγή και αρχή όλων των Εκκλησιαστικών εορτών και σωτηριολογικών γεγονότων.»¹

Ο Αλέξ. Παπαδιαμάντης ως συγγραφέας είναι πανθομολογούμενο ότι αφουγκράζεται τον Εθνικό – λαϊκό σφυγμό της Ορθοδόξου Ανατολής , τον οποίο πέρασε σε όλο του το Έργο του, επηρεασμένος  και από το κίνημα των Κολλυβάδων. ^2.

Ο Ανδρέας Καραντώνης τον δικαιώνει λέγοντας πως ένας «Μεγάλος Πεζογράφος είναι εκείνος που κατορθώνει και διαρθρώνει το έργο του πάνω σ’ έναν από τους κεντρικούς άξονες του Λαού του. Ο Αλεξ. Παπαδιαμάντης πράγματι ζωγράφισε αυτά ως στοιχεία της ψυχοσύνθεσης του λαού, χρωματίζοντάς και τα νοήματα της Χριστιανικής πίστης με βιώματα, εμπειρίες και πράξεις, συνήθειες, ήθη και ἐθιμα, έτσι όπως αποκρυσταλλώθηκαν μέσα στην πολιτιστική ιστορική διαδρομή,  από τα ένδοξα χρόνια του Βυζαντίου.

Ο ίδιος μάλιστα το τονίζει μεγαλοφώνως: «Το επ’ εμοί εν όσω ζω και αναπνέω  και σοφρονώ, δε θα παύσω πάντοτε ιδίως κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την Φύσιν, να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια Ελληνικά ήθη» (Λαμπριάτικος ψάλτης)

Από τα 170 διηγήματα του Παπαδιαμάντη τα 36 είναι γραμμένα με αφορμή τις δύο μεγάλες Χριστιανικές εορτές : των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Εξ αυτών 25 αναφέρονται στο 12ήμερο των Χριστουγέννων και 11 εστιάζουν στην εορτή της Λαμπρής (Πάσχα). Η ταξινόμηση αυτή ενδιαφέρει τους φιλολόγους-κριτικούς και κάποιους  αναγνώστες που απαιτούν επίκαιρα αναγνώσματα, γιατί για τον συγγραφέα ο κοινός τόπος αναφοράς είναι: Η Χριστιανοσύνη όπως αναδύεται στην ψυχή του Έλληνα μέσα από τα ήθη και τα έθιμα του, γράφοντας πώς «Εάν το Πάσχα είναι η λαμπροτάτη του Χριστιανισμού εορτή, τά Χριστούγεννα βεβαίως είναι η γλυκυτάτη και συγκινητικωτάτη, και διά τούτο ανέκαθεν έθεωρήθη ώς οικογενειακή κατ' έξοχην εορτή»³ .

Βέβαια τα Χριστούγεννα που έχουν εντυπωθεί σε μας, ότι δηλαδή,  εκφράζουν τη μεγάλη χαρά για τη Γέννηση του Χριστού και συγχρόνως προκαλούν μια ατμόσφαιρα ευτυχίας στους ανθρώπους, αυτό είναι μάλλον ξένο στον Παπαδιαμάντη. Η μόνη συγκίνηση για εκείνον είναι η σκηνογραφία, ο "διάκοσμος" , ο τύπος του Εκκλησιαστικού αυτού  γεγονότος ως εορτής στη ζωή των ανθρώπων, περιγράφοντας την λειτουργία των Χριστουγέννων, ( Ανθος του Γιαλού, Στο Χριστό στο Κάστρο), εικόνες από τα Θεοφάνεια («Φώτα-Ολόφωτα»), την περιφορά παιδιών για τα κάλαντα, (Αμερικάνος, Της Κοκκώνας το σπίτι) ή την γραφική περιγραφή ενός ιερωμένου. ( Το Αγνάντεμα)

 Στα διήγήματά του, ξεδιπλώνεται ο απλοϊκός άνθρωπος στην καθημερινότητά του, στις αδυναμίες και τα πάθη του, στην αμαρτωλότητα του. Το πλήθος των ηρώων του είτε στη Σκιάθο ζει και κινείται, είτε σε  φτωχογειτονιά της Αθήνας βγάζει στην επιφάνεια - και στις Χριστουγεννιάτικες ημέρες - , την αγωνία και την πίκρα της καθημερινής επιβίωσης.

Αν εξαιρεθεί το διήγημα “Ντελησεφέρω” που έχει έναν εύθυμο τόνο και η “Σταχομαζώχτρα” που τα πρόσωπα της οικογένειας φαίνονται στους άλλους χαρούμενα γιατί έλαβαν μια επιταγή που ήρθε από τον ξενιτεμένο γιο από την Αμερική και αγόρασαν τα χρειαζούμενα για τα Χριστούγεννα), όλοι οι υπόλοιποι κινούνται κάτω από το κράτος μιας Αναγκης και όχι μόνο παρουσιάζονται χωρίς εύχαρι διάθεση και χωρίς χαμόγελο, αλλά και με  μια απωθημένη κακία, με έναν «δαίμονα του κακού», όπως τον διατυπώνει ο Κώστας Στεριόπουλος.⁴

Για παράδειγμαστα “Χριστούγεννα του Τεμπέλη” διαβάζουμε: «Στην ταβέρνα του Πατσοπούλου, ενώ ο βορράς εφύσα, και υψηλά εις τα βουνά εχιόνιζεν, ένα πρωί εμβήκε να πίη ένα ρώμι να ζεσταθή ο μαστρο-Παύλος ο Πισκολέτος, διωγμένος από τη γυναίκα του, υβρισμένος από την πενθερά του, δαρμένος από τον κουνιάδο του, ξορκισμένος από την κυρά-Στατίναν την σπιτονοικοκυράν του, και φασκαλωμένος από τον μικρόν τριετή υιόν του, τον οποίο ο προκομμένος ο θείος του εδίδασκεν επιμελώς, όπως και οι γονείς ακόμη πράττουν εις τα κατώτερα στρώματα», πώς να μουτζώνη, να βρίζει, να βλασφημή και να κατεβάζη κάτω Σταυρούς, Παναγιές, κανδήλια, θυμιατά και κόλλυβα.»….Φυσικά δεν υπάρχει καμιά σχέση με την εικόνα μιας ειδυλλιακής οικογενειακής ατμόσφαιρας ανήμερα Χριστουγέννων!.

Θα διαπιστώσουμε ότι στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη σκιαγραφείται ακριβώς αυτή η απλοϊκή ζωή των καθημερινών ανθρώπων, η οποία μπορεί να ενσωματώνεται με ποιητική περιγραφή σε ένα κατανυκτικό  κατά τα άλλα χριστουγεννιάτικο περιβάλλον, αποκαλύπτει όμως (και πολλές φορές απροκάλυπτα) το «δαιμονικό και αβυσσαλέο» της ψυχής  με μορφή και κίνητρο σαν να ρυθμίζει τις σχέσεις και τις τύχες των ανθρώπων.

Όλοι οι ήρωες, αποτελούν μια μικρή κοινωνία, η οποία καθρεπτίζεται: στο σπίτι, στον καφενέ,  στην φτωχοταβέρνα, στο μπακάλικο, στην ψαρόβαρκα , η στο εξωκκλήσι, στη ενορία αλλά και μέσα στις ιερές τελετές, κοινωνία μέσα στην οποία τίποτε απολύτως δεν μένει κρυφό, κυρίως λόγω του χαμηλού πνευματικού επιπέδου των μελών της˙ επιτρέπονται δε από άγνοια ή αφέλεια και παρεκτροπές. (ιεροψάλτες αυτοδίδακτοι μαλώνουν, (Ντελησυφέρω) , ή ιερέας εγκαταλείπει την Θεία λειτουργία στη μέση για να προλάβει άλλον ιερέα που του έκλεψε τα ...πρόσφορα που άφησαν οι πιστοί .(Ἐξοχικὴ Λαμπρή)

Στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, μάλιστα, δεν έχουν  καμία αναστολή στο να πουν ο,τιδήποτε για οποιονδήποτε ακόμη και για τον εαυτό τους. Σε ένα βαθμό βέβαια χαρακτηρίζονται και από μια απλοϊκή αθωότητα που τους έκανε να αισθάνονται πολύ κοντά και αλληλέγγυα ο ένας με τον άλλο, (Ερως-Ηρως, Υπηρέτρα, Θέρος –Ερος, Ο Αψαλτος) όμως τα μυστικά και η ιδιωτικότητα του βίου, ήταν έννοιες ανύπαρκτες γι' αυτούς. Τρανό παράδειγμα τα κουτσομολιά της Αποσώστρας που «τοξεύονταν» από εσωτερική ανάγκη για να γλυτώνει από την κατάθλιψη και την μοναξιά της.

Οι συμπεριφορές λοιπόν των εν λόγω ηρώων, σκιαγραφούν μια εποχή με ζωή όχι καθόλου εύκολη, αλλά και γεμάτη τραγικά περιστατικά, (κυρίως από ναυάγια, και θανάτους, από ορφάνια, κακοδαιμονίες  και ατυχείς έρωτες , που συνδέονται άμεσα με τη μεγάλη φτώχεια και την απελπισία που κάποια από αυτά ωθούν τον απλοϊκό άνθρωπο να βάζει σε κίνδυνο και την ίδια του τη ζωή, προκειμένου να βρει ένα στήριγμα για την ζωή του ( για παράδειγμα το βούλιαγμα της βάρκας, παραμονή Χριστουγέννων, του μπάρμπα -  Διομά στην Υπηρέτρα) ή για να σώσει την ψυχή του  όπως ο παράτολμος γέρος ιερέας ο παπα - Φραγκούλης που με σφοδρή καταιγίδα έσπευσε «στο Χριστό στο κάστρο» και αυτός παραμονή Χριστουγέννων για να πραγματοποιήσει το τάμα του». (Λουκάς Θεοχαρόπουλος)⁵

Οι περισσότεροι βέβαια παραμένουν θύματα μιας διαχρονικής φτώχειας και απελπισίας ή των κρυφών ή άλλοτε των  πασιδήλων παθών τους, όπως εκείνου που κατά την εορτή των Θεοφανείων έπεσε και έπιασε τον Σταυρόν αλλά «ο ευτυχής ούτος έμελλε να αργυρολογήσει και να μεθοκοπήσει επί δύο ημέρας» (Ο σημαδιακός)

Αλλού προβάλλει η στρίγκλα μάνα, η κακιά πεθερά που μισεί και εύχεται να πεθάνει η νύφη της επειδή είναι στείρα (Χριστόψωμο), η φόνισσα, ο τοκογλύφος, οι στριμμένες γριές, οι αλήτες της γειτονιάς (το νάμι της), η συκοφαντία, το κουτσομπολιό, τα μάγια, οι ύποπτες μεσιτείες, οι απατεωνιές : όλα προβάλλουν ως το κακό που μορφοποιείται σε αδυναμία και πάθος που δηλητηριάζει τα πάντα με την παρουσία του και δημιουργεί μια αδιάκοπη ηθική κρίση, μολύνοντας την ψυχή. (Της δασκάλας τα μάγια , ο άψαλτος).

Αλλού - από τις πλέον γοητευτικές λυρικές και όμορφες σελίδες του Παπαδιαμάντη - προβάλλει το δολερό πάθος του έρωτα, ο χειμερικός και ανικανοποίητος, όπου οι πρωταγωνιστές καταπνίγουν τα αισθήματα, όπως συμβαίνει με τον κυρ-Γιαννιό στο "Ερωτας στα χιόνια" , αλλά και στα Ερως-Ηρως,  Θέρος –Ερος, στο Άνθος του Γιαλού και στο Όνειρο στο Κύμα)

Στα έργα αυτά, το μη ανταποκρινόμενο πάθος μαραίνει και καταθλίβει τους παθόντες, ενώ οι αναφορές και οι περιγραφές με κύμανση ρυθμών στη γραφή, με πολλαπλούς τόνους και ανατροπές,  πράγματι  μας υποβάλλουν  με τον ρεαλισμό τους και κυρίως με το βαθύ ψυχογράφημα των προσώπων. Ο συγγραφέας με την διεισδυτική του ικανότητα επιχειρεί να αποκαλύψει τις διεργασίες στον μυστήριο και υποσυνείδητο κόσμο της ανθρώπινης ψυχής που αναζητά να καλύψει την στέρηση , να υπερβεί την μοναξιά και θλίψη , τις μικρότητες, τον πόνο και την απουσία του άλλου, και την  αγωνία να βρή λυτρωτική διέξοδο από την μονήρη ζωή του.  

Και όμως αυτή η αίσθηση της κυριαρχίας των παθών και της  ροπής προς την πονηριά και την κακία, η βίωση της αμαρτίας, και η πάλη με τους πειρασμούς και με ό,τι δαιμονικό κρύβεται μέσα τους, είναι η βάση και το ουσιώδες του Χριστιανισμού κατά τον Παπαδιαμάντη.

Ο χριστιανός αυτός είναι ένας «πειραζόμενος» όπως παρατηρεί ο Νικ. Τωμαδάκης⁵, είναι ο «αλύτρωτος φυσικός κόσμος» που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος. Η ψυχή του αναταράσσεται με λαϊκού τύπου παγανιστικές πεποιθήσεις αλλά και από τα αμαρτήματα σχεδόν όλης της Γενεαλογίας των προγόνων του Χριστού (μίση, μοιχείες, απάτες, φόνοι, Αδιέξοδα) , που παρουσιάζει ο Ευαγγελιστής Ματθαίος. Ταυτόχρονα, ενώ κινούνται και ζουν στο θρησκευτικό σκηνικό μιας νοητής «Φάτνης της Βηθλεέμ», - κατά το πνεύμα των Χριστουγέννων- , όμως κινούνται και ενεργούν σαν να μη αντιλαμβάνονται το ουσιαστικό νόημα της Γέννησης του Χριστού , (όλη η ασχήμια του εσωτερικού κόσμου των πρωταγωνιστών σχεδόν εκφράζεται παραμονή Χριστουγέννων), γι' αυτό και  ο ψυχισμός ακόμη συσκοτίζεται :

·        από την βία του Ηρώδη (στην Φραγκογιαννιου τη Φόνισσα, ή Η στρίγγλα μάννα) ,

·        από τον έκλυτο βίο της Ηρωδιάδας, (η Αυγούστα στο «Εμποροι των Εθνων»),

·        αμαυρώνεται από τα πρωτογονικά – ζηλόφθονα και εκδικητικά ένστικτα της Σαλώμης. Ας θυμηθούμε το δηλητηριασμένο Χριστόψωμο της κακιάς πεθεράς που αντί να το φάει η νύφη της το τρώγει κατά λάθος ο γιος της και πεθαίνει : το ψωμί από τον συμβολισμό του άρτου της ζωής γίνεται εδώ άρτος θανάτου και μέσον θείας δίκης.

·        από την εγωπάθεια και υποκρισία  των Φαρισαίων, την αδιαφορία και την συναισθηματική σκληρότητα και αδικία για τον Άλλον : Αρκεί απλώς να  διαβάσει κάποιος τα "Επεα Πτερέοντα", όπου εξ αιτίας αυτής τους της συμπεριφοράς οι άνθρωποι ελέγχονται ως ανάξιοι να λάβουν τα αγαθά της ζωής ως θεία δωρεά από Άγγελο του Θεού την Παραμονή των Χριστουγέννων και τον υποχρεώνουν να γυρίσει πίσω άπραγος.

Ωστόσο,  όλοι αυτοί , είτε είναι  «λαϊκοί», είτε κληρικοί,  ανήκουν στο «λαό τού Θεού», δηλαδή στο σώμα της Εκκλησίας και μάλιστα με την Ορθόδοξη πίστη του  Παπαδιαμάντη : όπου όλη η θρησκεύουσα κοινωνία , είναι  Ολόκληρη ή Εκκλησία.Μέσα στο πλήρωμα της -  με το ένδυμα τώρα της  Λογοτεχνίας - , διακηρύσσεται το περιεχόμενο μιας Θεολογίας του πόνου , της ένδειας , της αγωνίας και της οδύνης που μας θυμίζει Ντοστογιέφσκι.

Εδώ ο ηθικός κόσμος του Παπαδιαμάντη εκφράζει τον «πεπτωκότα » αμαρτωλό – που είναι εμπράγματος, και δεν χάνεται στην σφαίρα θεωριών και ιδεολογημάτων όπως σωστά παρατηρεί και  ο Χρ. Γιανναράς.⁶

Είναι ο βιωματικός, πραγματικός άνθρωπος που «θεάται το θείον» με την νοοτροπία του πιστού – αμαρτωλού που εν πολλοίς βρίσκει καταφύγιο στην Εκκλησία του Χριστού, όπως την εκφράζει η παράδοση αιώνων και πολλές φορές εκεί έκθαμβος ζή τα Χριστούγεννα ως «μυστήριον το ξένον». (Ντελησεφέρω).

 Η αμαρτία εκλαμβάνεται ως ασθένεια της ανθρώπινης φύσης ενώ ο άνθρωπος που πονά είναι υποκείμενος της αγκαλιάς του Θεού. Θυμηθείτε την αστεφάνωτη και προδομένη ερωτικά Χριστίνα στο «χωρίς στεφάνι» , που ο Χριστός δέχθηκε την συγγνώμη της όπως της αμαρτωλής γυναίκας και του ληστού επί Σταυρού. Ακόμη και στο «Θέρος Ερος», κυρίως όμως στον Γιάννη Μοθονιού  στον «Αμερικάνο», όπου ένας νεανικός έρωτας δικαιώθηκε παραμονή Χριστουγέννων ύστερα από 20 χρόνια μετανάστευσης του νεαρού τότε,  και κατέληξε σε γάμο την αμέσως μετά τα Χριστούγεννα Κυριακή.

Τα πρόσωπα εδώ «ξανα-αναπλάσσονται», «ξανα-αναγεννιώνται» βιώνοντας την ευτυχία ως δώρο της χάριτος του Θεού.  

Κατά τον Παπαδιαμάντη λοιπόν, η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν εκλαμβάνεται ως νομικό κατασκεύασμα που χωρίζει τους δικαίους από τους αδίκους, ούτε ένα ιδεολογικό σωματείο για τους καθαρούς και Αγίους, αλλά την (οικο)δομεί  ως το πνευματικό νοσοκομείο θεραπείας των αμαρτωλών και μετανοούντων. Γι’ αυτό η Ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου του Θεού έγινε για να θεραπεύσει τον άνθρωπο και να τον ελευθερώσει από τα συμπτώματα της αμαρτίας που είναι η φθορά και θάνατος.

Η Εκκλησία αγκαλιάζει όλους τους ανθρώπους με στοργή και αγάπη, χωρίς όμως να εκβιάζει την θέληση κανενός.⁷ Δεν αμνηστεύει τα ελαττώματά τους, αλλά τα βλέπει μέσα σε όλη την προοπτική της προσωπικότητας τους,  τα αφήνει στην Πρόνοια, στο Ελεος και στην Κρίση του Νέο-τεχθέντος Χριστού, μόνο αν το επιτρέψει η βούλησή τους. Ο Κύρ- Γιαννιός ναυαγός της ζωής, άσωτος  και τρισάθλιος, αγάπησε μες στην φθοροποιό μοναξιά του μια γυναίκα παντρεμένη με παιδιά που δεν είχε ηθικό δικαίωμα. Ο συγγραφέας θέλει να τον κρατήσει στη ζωή από μια ομορφιά του κόσμου τούτου που πληροί την ψυχή , όπως μπορεί να το κάνει ο Ερωτας.⁸ Τελικά όμως παραμονή Χριστουγέννων πεθαίνει μόνος, αδύναμος και μέθυσος στα χιόνια και  στην αγκαλιά της δικής μας κατανόησης , χωρίς όμως με  τη σιγουριά της αγκαλιάς του Θεού , αφού δεν έχουμε μήνυμα της εκούσιας αποδοχής εκ μέρους τους του λυτρωτικού αγγέλματος του Χριστού, όπως συμβαίνει και με άλλους ήρωες. (Νεκρός ταξιδιώτης, Αλιβάνιστος, Υπηρέτρα)

Ο απλοϊκός όμως άνθρωπος , συνήθως μέσα από την πένα του Συγγραφέα, μοιάζει να είναι πάροικος της γης του, γιατί βιώνει έναν διαρκή αφυπνισμένο Νόστο της προπτωτικής κατάστασης, μια νοσταλγία του Χαμένου Παραδείσου. Εικόνα αυτού του παραδείσου λαμβάνουμε και από την λαμπρή περιγραφή της «Παγκάλλου Σκιάθου». Η συμμετρία και η αρμονία του Εξωτερικού κόσμου, μυσταγωγικά και μυστήρια γίνονται ψυχικό γεγονός , θέα και κλίμακα προς το Θείον

Η φύση του Νησιού φαντασιώνει το αρχέγονο κάλλος. Όλος ο εξωτερικός  κόσμος, η ομορφιά του τοπίου η αγριάδα των καιρικών φαινομένων, είναι οι όψεις της ίδιας ψυχής που έχει υποστεί καθολική διάβρωση από παιδικές μνήμες, ατομικές εμπειρίες, ιστορίες, δρώμενα μιας «πάσχουσας» συνήθως κοινωνίας.

Ψηλαφώντας το Βιβλικό ήθος της μετάνοιας στις ζωές των τα­πεινών και καταφρονεμένων ηρώων του, ο Παπαδιαμάντης αφηγείται την πε­ριπέτεια του άνθρωπου πού ανοίγεται στην φιλόξενη επίσκεψη της χάριτος του Γεννηθέντος Χριστού. Ή σωτηρία αποδεσμεύεται από το σύνδρομο του ήθικισμού και υποκριτικού ευσεβισμού. Η  υπαρξιακή αστοχία και η γνωστική ανεπάρκεια των απλοϊκών και πολλές φορές ανυποψίαστων  ηρώων, αναπληρώνονται τώρα , ίσως πολλές φορές με απροσδόκητο και αφελή τρόπο, από την βίωση των λειτουργικά τελουμένων και την ειλικρινή μετάνοια,  ή περιγράφεται με «εξώκοσμο» και «θαυμαστό μύθο». Ετσι συμβαίνει με το «το φεγγος», (το φως),  που έβλεπε μόνο ο «καθαρός τη καρδία»  Μάνος , στο «Ανθος του Γιαλού» , το  οποίο συμβόλιζε την  ψυχή του σκοτωμένου Πριγκιπόπουλου που για να λυτρωθεί ερχόταν κάθε Χριστούγεννα για να επαναλαμβάνει την υπόσχεση γάμου στην όμορφη κοπελιά του.

Τα στοιχεία αυτά μεταποιούν σκέψη και συναίσθημα σε γεγονός κοινωνίας με τη φιλάνθρωπη αγάπη και πρόνοια του Θεού. Αυτό κέρδισαν οι ήρωες των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη : στον Αμερικάνο, στη Ντελησυφέρω, στη Σταχομαζώχτρα, στη Χωρίς στεφάνι, στο νησί της Ουρανίτσας , στην η Υπηρέτρα και αλλού…. Αντίθετα το αδιέξοδο στην εξομολόγηση της Αυγούστας και η μη μεταμέλειά της την οδήγησαν  στην αυτοκτονία. (Έμποροι των Εθνών)

Η Συμπαντική φύση τελικά στον Παπαδιαμάντη συμπυκνώνεται λειτουργούσα στην ανθρώπινη ψυχή : είτε θάλλουσα, περικαλλής και ζώσα, είτε άγονος, έρημος φτωχή, ο άνθρωπος αισθάνεται πως αποτελεί μέλος και μέρος της. Την φύση την φωτογραφίζει και γίνεται αγιογραφική εικόνα και θεία λειτουργία μέσα του , προσδίδοντάς της την ιερότητα εκείνη που της επιτρέπει στον "χώρο" της ψυχής του να υποδεχθεί τον   «Αχώρητο , Σαρκωθέντα  Θεό».

Αυτός ο τόπος εικονογραφείται με περιγραφικό πάθος γιατί είναι πάντα η λυτρωτική του καταφυγή.

Τελειώνοντας παραθέτω ένα κείμενο από το «Στο Χριστό στο Κάστρο» που περιγράφεται ο Ναός με την Κατάνυξη του πιστού και την εκ-στατικότητα της ψυχής του κατά την ώρα της θείας λειτουργίας - μυσταγωγίας των Χριστουγέννων..

 (Και ωσφράνθη Κύριος ο Θεός οσμήν ευωδίας. Έλαμψε δε τότε ο ναός όλος, και ήστραψεν επάνω εις τον θόλον ο Παντοκράτωρ με την μεγάλην κι επιβλητικήν μορφήν, και ηκτινοβόλησε το επίχρυσον και λεπτουργημενον με μυρίας γλυφάς τέμπλον, με τάς περικαλλείς της αρίστης Βυζαντινής τέχνης εικόνας του, με την μεγάλην εικόνα της Γεννήσεως, όπου «Παρθένος καθέζεται τα Χερουβείμ μιμουμένη», όπου θεσπεσίως μαρμαίρουσιν αι μορφαί του Θείου Βρέφους και της αμώμου Λεχούς, όπου ζωνταναί παρίστανται αι όψεις των αγγέλων, των μάγων και των ποιμένων, όπου νομίζει τις ότι στιλβει ο χρυσός, ευωδιάζει ο λίβανος και βαλσαμώνει η σμύρνα, και όπου, ως εάν η γραφική φωνή ελαλει, φαντάζεται τις επί μίαν στιγμήν ότι ακούει το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ»! )

Αυτός ο τόπος ο ανόθευτος παραμένει αναλλοίωτα αγνός στην ψυχή του γι’ αυτό βιώνεται ως το δημιούργημα του Θεού που έτυχε της μεγίστης ευλογίας να εγκαταβιοί και ο ίδιος ως μετανοών νοσταλγός να απολαύσει την επέκεινα Δόξαν. Η Σκιάθος είναι το Συμπαντικό χωρό-χρονο που «εγεννήθην, επροικήθην και εκοιμήθην (απέθανε) ο Ποιητής, αφήνοντάς μας μια μεγάλη Εθνική κληρονομιά»

Σημειώσεις:

1.- Ιερομονάχου Αθανασίου Γιέβτιτς, Θεός εφανερώθη εν σαρκί, Χριστούγεννα εκδ. Ακρίτας σελ.11.

2. Μ. Γ. Βαρβουνη  Ό Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ή Κολλυβαδική θεώρηση της ελληνικής λαϊκής λατρείας Θεολογία,4/2011

3. Ο Παπαδιαμάντης μ’ αυτή τη φράση αναφέρεται στα άρθρα του για το Πάσχα, που δημοσιεύθηκαν τη Λαμπρή του ίδιου χρόνου στην ίδια εφημερίδα με τ’ αρχικό: Π.

4. Κώστας Στεργιόπουλος, «Ο Παπαδιαμάντης σήμερα, Διαίρεση και χαρακτηριστικά της πεζογρα­φίας του», Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο του. Εκδόσεις των Φίλων.)

5. Λουκάς Θεοχαρόπουλος, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ (εκδόσεις ΑΡΜΟΣ)

6. Το Σκοτινό Τριγόνι, αριθ.15 , Τα Θρησκευτικά έργα

7. Η πεποίθηση του Παπαδιαμάντη για την παρουσία του Θεού ως θεία Πρόνοια παρουσιάζεται στο διήγημα«Στο Χριστό στο Κά­στρο».Ο συγγραφέας, μέσα από τα λόγια του παπα-Φραγκούλη τονίζει ότι«όπου είναι μια προαίρεσις καλή, κ' έχει κανείς και χρέ­ος να πληρώση, ας είναι και τόλμη ακόμα ... εκεί ο Θεός έρχεται βοηθός ... εκεί ο Θεός συντρέχει και με ευκολίας πολλάς, και με θαύμα ακόμα». Ο Θεός ενεργεί εκεί που η προαίρεση του ανθρώ­που είναι καλή.

8. Το Σκοτινό Τριγόνι, αριθ.15 , Τα Θρησκευτικά έργα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.       Ν. Δ. Τριανταφυλλοπουλου, Ό Παπαδιαμάντης και ο Μεγάλος κανόνας, Μαρτυρία και σχόλια για τον Παπαδιαμάντη

2.       Αλέξ. Αργυρίου, «Ένα ανεπανάληπτο παράδειγμα», Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Είκοσι κείμε­να για τη ζωή και το έργο του. Εκδόσεις των Φίλων.)

3.       Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Πενήντα Χρόνια από το θάνατο του»,/Αλέ­ξανδρος Παπαδιαμάντης, είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο του. Εκδόσεις των Φίλων.)

4.       Ιερομονάχου Αθανασίου Γιέβτιτς, Θεός εφανερώθη εν σαρκί, Χριστούγεννα εκδ. Ακρίτας σελ.11.

5.       Μ. Γ. Βαρβουνη  Ό Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ή Κολλυβαδική θεώρηση της ελληνικής λαϊκής λατρείας Θεολογία,4/2011

6.       Ανέστη Κεσελοπουλου, Ή Εκκλησία στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

7.       Κώστας Στεργιόπουλος, «Ο Παπαδιαμάντης σήμερα, Διαίρεση και χαρακτηριστικά της πεζογρα­φίας του», Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο του. Εκδόσεις των Φίλων.)

8.       Στεργιόπουλος Κ., 1986, Περιδιαβάζοντας, Αθήνα: Κέδρος, σελ. 68), Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Εργοβιογραφικά στοιχεία

9.       Κυριάκος Πλησής,ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

10.   Γιώργου Παπαθανασόπουλου,  Τα Χριστούγεννα και ο Παπαδιαμάντης. (Αρθρο),

11.    π. Λάμπρου Καμπέριδη, Έκ τών κατά Παπαδιαμάντην ζητουμένων: Πώς ήλλοιώθη το κάλλος της φύσεως; Σελ. 9

12.    Ανέστη Κεσελοπουλου, Ή Εκκλησία στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

13.   Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλαςίου Ιεροθέου, Ή Ρωμηοσύνη του Παπαδιαμάντη

14.   Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ῾Αγίου Βλασίου Ιεροθέου, Ο Θεός καί ἡ εὐσέβεια τοῦ Παπαδιαμάντη

15.   Μητροπολίτου Μορφου Νεοφύτου,  Ή Επικαιρότητα του Παπαδιαμάντη 

16.   Μητροπολίτου Χαλκίδος Χρυσοστόμου,  Ή Όρθόδοξη Πνευματικότητα και ο Παπαδιαμάντης

17.    Θανάσης Μπαντές, Η θρησκευτικότητα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

18.    Κυριάκος Η. Γεωργιάδης, Η ΔΙΚΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ(Ομιλία)

19.   Σωτήρη Γουνελα,Ή δοξαστική θεολογία του Παπαδιαμάντη

20.   Σταύρου Γιαγκάζογλου, Φωνή εκ βαθέων άναβαίνουσα. Ή δοξολογική θεολογία του   ΑλέξανδρουΠαπαδιαμάντη 

21.   Θεολογία 4/2011, Εισαγωγή στα διηγήματα Του Παπαδιαμάντη

22.   π. Γεώργιος Μεταλληνός Παρεμβάσεις Ιστορικές και Θεολογικές Εκδ. «Διήγηση», Αθήνα 1998. Η αλήθεια  για τα Χριστούγεννα και η μυθοποίηση των Χριστουγέννων

23.    Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, (ομιλία του Ευθυμίου Κουφογιάννη στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Τρικαίων, 4/12/2001)

24.    Παναγιώτη Δοϊκού, Ή λογική της υποκειμενικής έντασης των μορφών: Ύπό τήν βασιλικήν δρυν του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

25.   Μοναχός Μωυσής Αγιορείτης, Η πνευματική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

26.   Στέλιου Παπαθανασίου , Η πεζογραφία τοῦ Παπαδιαμάντη τοῦ (ἐφη. τό Βῆμα, 19-02-2012)

27.   Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή, Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

28.   π. Ευάγγελος Γκανάς, Παπαδιαμάντης και Ορθοδοξία: από τον μύθο στη μαρτυρία. Μάιος 2011    

29.   Μπαστιᾶς Κωστῆς ,   Παπαδιαμάντης, Ἡ μεταφυσική τῆς πενίας

30.   ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ ,  Παπαδιαμάντης: Κριτική και μεταφορές

31.   Μ.Σ. , Ο Παπαδιαμάντης και ο Καζαντζάκης, Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΑΣ

32.   Το Σκοτεινο Τριγόνι (σειρά TV1-36  , αφιερωμένη στον Παπαδιαμάντη )