«Η Αρέθουσα», τεύχος 7ο, Απρίλης, 2016

Από τα ελληνικά έθιμα, τα έθιμα του Πάσχα, με τις θρησκευτικές και μη αναφορές τους συγκροτούν ένα ιδιαίτερα μεγάλο κεφάλαιο της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, με ποικίλες τοπικές εκφάνσεις σε όλη την Ελλάδα.

Τα έθιμα, γενικά, έχουν σπουδαία θέση στη κοινωνική ζωή. Αφού εκτός της  πολιτισμικής τους σημασίας, αποτελούν μαζί με το νόμο μία από τις δύο πηγές του ισχύοντος Δικαίου, και ο Αστικός Κώδικας αναγνωρίζει μάλιστα το έθιμο, υπό ορισμένες συνθήκες, ως πρωτογενή κανόνα και πηγή Δικαίου ισότιμη με το νόμο[i]. Μάλιστα ορισμένα έθιμα από την μακρόχρονη εφαρμογή τους έχουν αποτελέσει ντε φάκτο κανόνες δικαίου στη δημόσια ζωή. Παράδειγμα αυτών αποτελούν ορισμένες αργίες (Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια, κ.λπ), για τις οποίες δεν υφίσταται νόμος που να τις ορίζει ως αργίες και θεωρούνται ως αργίες εθιμικά λόγω δεσμευτικού εθίμου.

Στο πεδίο της λαογραφίας και της κοινωνιολογίας, η έννοια των εθίμων παρουσιάζεται να συσχετίζεται με την έννοια των ηθών, των νοοτροπιών, των αντιλήψεων και των αισθημάτων που επικρατούν και των συνηθειών που αυτές διαμορφώνουν και παρουσιάζονται με τη μια ή την άλλη τελετουργική μορφή.

Κατά ισχύοντα για το πολιτικά δικαστήρια, υπό την προϋπόθεση ότι «πρέπει να προταθεί και να αποδεχτεί η ισχύς του από τον ενδιαφερόμενο διάδικο». Το έθιμο, δεν λαμβάνεται υπόψη αυτεπάγγελτα. Κατά τα λοιπά προβλεπόμενα στο πεδίο του Διοικητικού και Συνταγματικού Δικαίου, η διοίκηση ενεργεί με βάση και όριο δράσης μόνο το νόμο. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα, εκδ. ΔΟΛ. Το ΒΗΜΑ, Αθήνα , 1996, σ. 131

Νοούμενο, σε αντιδιαστολή με τις ατομικές συνήθειες, το έθιμο νοείται μια συνήθεια κοινωνική. Κοινωνικά, συλλογικά διαμορφωμένη, μεταδιδόμενη και διατηρούμενη. Με την γενικότερη έννοια, ως έθιμο νοείται η ενέργεια εκείνη (συμπεριφορά, δραστηριότητα, κ.λπ) που επαναλαμβάνεται από πεποίθηση ή συνήθεια σε καθορισμένες περιστάσεις ομοιόμορφα και μακροχρόνια. Η γένεση των εθίμων φέρεται να έχει ως ιστορική αφετηρία τους απώτερους ή απώτατους προχριστιανικούς χρόνους και ως χώρο δημιουργίας τους τις αγροτικές κοινότητες, θεωρώντας ότι στο περιβάλλον της κλειστής ζωής της αγροτικής κοινότητας συντρέχουν οι κύριοι λόγοι διαμόρφωσης και διατήρησης τους. Αυτοί παρουσιάζονται κυρίως να είναι η έντονη πίστη σε μεταφυσικές δυνάμεις και η πεποίθηση του καθήκοντος ότι επιβάλλεται να λατρεύονται για να παρέχουν προστασία, η διάθεση ελεύθερου χρόνου, και η ύπαρξη συλλογικής ζωής.

Θεμελιωμένα σε αυτά τα στοιχεία, τα έθιμα παρουσιάζουν κατά είδος  φαινομενικά εξαιρετική κατά τόπους ποικιλία. Ωστόσο, όλα φέρονται να προέρχονται από ένα σχετικά μικρό αριθμό συνθετικών εθιμικών στοιχείων. Αυτά φαίνεται κυρίως να είναι η φωτιά, το νερό, ο θόρυβος και η κίνηση, η γλώσσα, το τραγούδι και η μουσική (βλ. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα, εκδ. Δ.Ο.Λ. Το ΒΗΜΑ, Αθήνα , 1996, σ. 131-132).

Τα έθιμα διακρίνονται σε διάφορα είδη: σε γενικά (όσα ισχύουν σε όλη τη χώρα), σε τοπικά (σε μια ορισμένη περιοχή), σε θρησκευτικά, όπως αυτά του Πάσχα ( αν και πολλά διαφεύγουν του θρησκευτικού κανόνα, του θείου που υποτίθεται συνδέονται), σε επαγγελματικά (ναυτικά, εμπορικά), κ.ά. Αν και ο διαχωρισμός αυτός δεν είναι απόλυτος και πολλά έθιμα μπορούν να ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες, ή ακόμα να αλληλομπλέκονται. Ειδικά τα έθιμα του Πάσχα, καθώς εκφεύγοντας του χριστιανικού κανόνα παρουσιάζονται να συνδέονται με στοιχεία της αρχαίας ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης, ή ακόμα με στοιχεία σχετιζόμενα με τις ανάγκες της κοσμική ζωής και με την αγωνιστική εθνική μας Κοσμικά στοιχεία και αίτια συναντάμε αναπόφευκτα ακόμα και στην ίδια την θρησκευτική υποχρέωση του εκκλησιασμού, που από θρησκευτική υποχρέωση μπορεί να εκτελείται συχνά υπαγορευόμενη από κοινωνικά κίνητρα και ανάγκες, όπως προκύπτει από λαογραφικές αναφορές και άλλες πηγές

Ο λόγος της προσέλευσης στην εκκλησιά, όπως σημειώνει ο λαογράφος Αλέξης Πουλιανός για την περίπτωση ειδικά της Ικαρίας, δεν είναι μονάχα η λατρεία προς το Θεό. Υπάρχουν και λόγοι κοινωνικοί:

«Εκεί, στην εκκλησά, θα δει ο ένας τον άλλονε.... Και όταν τελειώσει η λειτουργία

«... θα κάτσουν ούλλοι τους στον αυλόγυρο της εκκλησάς. Θα χαιρετιστούνε... Θα μιλήσουν για τα κοινά του χωριού, θα πουν τα παράπονα τους στον κ. πρόεδρο, θα λύσουν τις διαφορές τους. Βάλλουν και τον Παπά μεσολαβητή. Μέσα στην εκκλησά θα φανεί του καθενός η αξία... Στα μπρος εμπρός στασίδια θα στέκονται οι προύχοντοι κι` απέ οι μεγάλοι νοικυκύρηδες[ii]»

Καταβολές και σημασίες του Πάσχα

Το χριστιανικό Πάσχα, θεωρείται ως καταγόμενο από το εβραϊκό. Οι Εβραίοι γιόρταζαν το Πάσχα την έξοδό τους από την Αίγυπτο[iii], συνδέοντας το με την εθνοτική τους ταυτότητα και χειραφέτηση.

Οι Χριστιανοί υιοθέτησαν την εορτή του Πάσχα από τους Εβραίους, δίνοντας του καινούργιο περιεχόμενο, προσαρμόζοντας το στις χριστιανικές δοξασίες και αντιλήψεις, και όχι μόνον. Με το Πάσχα γιορτάζεται συμβολικά το πέρασμα του Χριστού από τη γήινη ζωή, το μαρτύριο του θανάτου του και η Ανάσταση. Όμως δεν πρόκειται τόσο περί αυτού καθεαυτού. Αν λάβουμε υπόψη τα εκτός

εκκλησίας πολιτισμικά δρώμενα, τα οποία κυριαρχούν, με τα οποία κυρίως παρουσιάζεται να νοηματοδοτείται το ελληνικό Πάσχα, ορισμένα από τα οποία βρήκαν μάλιστα την εναντίωση της Εκκλησίας, θεωρώντας τα ως ειδωλολατρικά.

Η Ανάσταση δεν είναι μόνο του Χριστού, είναι η Ανάσταση του Ελληνισμού. Όχι μόνο του έθνους των ευσεβών πιστών υπό την ποιμαντορική ράβδο των προκαθήμενων της Εκκλησίας, που επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτέλεσαν βραχίονα στήριξης της οθωμανικής εξουσίας. Είναι και η Ανάσταση του γένους και η Ανάσταση του έθνους, με την εθνική, την πολιτική, την κοινωνική ή πολιτισμική σημασία, και κυρίως με αυτές βρίσκει νόημα να εορτάζεται ατομικά και συλλογικά.

Η Ανάσταση του έθνους, με την κυριολεκτική κοσμική έννοια, αποτέλεσε ιδέα συνδεδεμένη με τον αλυτρωτισμό, με τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη. Τα εθνικά προτάγματα και προστάγματα, που συναντάμε στο πνευματικό και πολιτικό κίνημα του Διαφωτισμού, που αναπτύχθηκε και επικράτησε σε σύγκρουση με την ιεραρχία της Εκκλησίας, επιδρώντας αναπόφευκτα στη διαμόρφωση του λαϊκού μας πολιτισμού, τις διάφορες εκφάνσεις του, και ειδικά τις λαϊκές εκδηλώσεις για το Πάσχα. Εκδηλώσεις, με ομοβροντίες και άλλα στοιχεία, όπως εκείνη του τεχνικού σεισμού της Λαμπρής στη Κέρκυρα. Παρά τις κρατούσες και αναμφισβήτητα αιτιολογημένες εκδοχές προέλευσης του συγκεκριμένου εθίμου από την παράδοση των καθολικών της Ενετοκρατίας και τα ξόρκια της αρχαίας Ελλάδας. Μια και σημασία δεν έχει η προέλευση και η πρότερη σημασία και χρήση ενός εθίμου, αλλά οι παρουσιαζόμενες ανανοηματοδοτήσεις της σημασίας του. Οι σημασίες και οι συμβολισμοί που μπορεί να προσλάβει ασύνειδα ή συνειδητά και οι σκοποί που καλείται να εξυπηρετήσει από τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες.

Με εξαίρεση τις ακολουθίες του Επιταφίου πανελλαδικά, που από την φύση του θείου δράματος και τον ύμνο του επιτάφιου θρήνου εγείρεται και προέχει το θρησκευτικό συναίσθημα και τις μονιστικές κοινότητες, όπως στο Άγιο Όρος και τα Μετέωρα, που το Πάσχα παρουσιάζεται βαθιά μυστηριακό, με τους χορούς των ψαλτών και το αυστηρό τελετουργικό, που παραμένει αμετάβλητο επί αιώνες, ο εορτασμός του Πάσχα κατά τα λοιπά ανά το πανελλήνιο πασχαλινά δρώμενα, χαρακτηρίζεται από ποικίλα κοσμικά στοιχεία. Στοιχεία κοινά σε πολλές περιοχές ή και όχι. Όπως τα κόκκινα αυγά, έθιμο κοινό, και άλλα όχι, όπως οι αλογοδρομίες ή το έθιμο της εκτόξευσης αεροστάτων με το αναστάσιμο φως που συναντάμε στον Τυρό και στο Λεωνίδιο της Πελοποννήσου. Στοιχεία που δεν έχουν σχέση με το λειτουργικό τυπικό των ιερών ακολουθιών της Εκκλησίας και τους Ιερούς Κανόνες.

Σε κάθε περίπτωση, νοηματοδοτούμενο ατομικά ή συλλογικά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, το Πάσχα αποτελεί κορυφαία γιορτή με σύμφυτα στοιχεία από πολλές παραδόσεις και συνεορτάζεται με ξεχωριστό τρόπο σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Από τη Βόρεια Ελλάδα, από το Δρυόβουνο Βοΐου στα Σιάτιστα, με την αναπαράσταση της αποκαθήλωσης, ως τα διάφορα χωριά της Ικαρίας. Με το «κάψιμο του Ιούδα» τ` Αντίλαμπρα το βράδυ, στην παραλία του Καραβοστάμου και τα ιδιαίτερα τοπικά δρώμενα των διαφόρων άλλων χωριών (Αρέθουσα, Εύδηλο, Χριστό, Άγιο Κήρυκο, κ.ά.).