τὸ νόημα τοῦ πόνου καὶ τῆς ὀδύνης

Δημητρίου Μίχα

 Ἡ Μεγάλη Σαρακοστὴ γίνεται γιὰ τοὺς χριστιανοὺς μία πορεία, ἕνα ταξίδι πνευματικό, ἕνα προσκύνημα χαρμολύπης πού προορισμὸς του εἶναι τὸ Πάσχα^[1], ἡ «ἑορτὴ τῶν ἑορτῶν» καὶ ἡ «πανήγυρις τῶν πανηγύρεων», σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ^[2].

Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ Ἐκκλησία τὴν περίοδο τῆς Μεγάλης Σαρακοστῆς, ἐκφράζει μὲ τὸ δικὸ της παραινετικὸ λόγο, μὲ τὴν λειτουργικὴ της πρᾶξι, μὲ τὸ ὑμνογραφικὸ  ὕφος καὶ ἦθος γιὰ νὰ συμβάλλει στὴν πνευματικὴ τροφοδοσία τῶν χριστιανῶν, οἱ ὁποῖοι στὴν διάρκεια ἀπὸ τὴν Καθαρὰ Δευτέρα ἕως καὶ τὸ Μέγα Σάββατο ἔχουν ἐπιλέξει τὴ «στενὴ καὶ τεθλιμμένη» ὁδὸ τῆς ἄσκησης.

Εἶναι ὁ «ἀγῶνας ὁ καλός», ὁ ὁποῖος περιλαμβάνει: νηστεία, προσευχή, ἕναν κύκλο ἀκολουθιῶν, ἐγκράτεια σὲ διασκεδάσεις, φιλανθρωπία κ.λπ.) Ἡ ἀποδοχὴ τῆς «τεθλιμμένης ὁδοῦ», κατὰ τὴν ὑμνογραφία καὶ τὸν κατηχητικὸ – ποιμαντικὸ λόγο ,  ἰσοδυναμεῖ μὲ τὴ μίμησι καὶ βίωσι  τοῦ θείου πάθους. Ἐὰν ὁ Θεὸς ἔζησε ἔτσι πάνω στὴ γῆ, πρέπει καὶ ὁ ἄνθρωπος νὰ γίνει μιμητὴς του.  Ὁ πιστὸς ἂν δὲν μπορέσει νὰ ἀνοίξει τὴν πύλη  καὶ νὰ «γνωρίσει» τὴν πόλι τῶν ἁγίων, δὲν θὰ αἰσθανθῆ τὴν παρήγορη ἀνάπαυσι, καὶ τὴν ἐσωτερικὴ ἠρεμία καὶ λύτρωσι πού προσφέρει ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ. Ἄν δὲν περάσει δυσκολίες τῶν πνευματικῶν ἀσκήσεων καὶ δὲν βαδίσει τὸν στενό, τὸν τραχὺ καὶ τὸν δύσκολο δρόμο τῆς ἐσωτερικῆς – ψυχικῆς βίωσης τῶν Παθῶν καὶ τῆς Σταύρωσης τοῦ Χριστοῦ δὲν θὰ αἰσθανθῆ τὸ νόημα τοῦ καθαρτηρίου πόνου, οὔτε τὴν ὑπαρξιακὴ διάστασι τοῦ τάφου καὶ τῆς Ἀνάστασης. 

Ἕνας ἀπὸ τοὺς πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ Μακάριος Αἰγύπτου τονίζει: «Ὁ Θεὸς μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο πορεύτηκε στὴν γῆ, καὶ σὺ ὀφείλεις νὰ γίνεις μιμητὴς Του, διότι πρέπει νὰ συσταυρωθῆς μὲ τὸν Σταυρωθέντα, νὰ συμπάσχεις μὲ τὸν Παθόντα γιὰ νὰ συνδοξασθῆς συνακόλουθα μὲ τὸν Δοξασθέντα… , διότι δὲν εἶναι δυνατὸν χωρὶς πόνους (ἀσκήσεων) καὶ χωρὶς τὴν σκληρή, στενωπὴ καὶ τεθλιμμένη ὁδὸ νὰ εἰσέλθει κάποιος στὴν πόλι τῶν ἁγίων καὶ νὰ ξεκουραστεῖ (να αἰσθανθῆ τὴν πληρότητα) καὶ νὰ συμβασιλεύσει μὲ τὸν Βασιλιᾶ στὴν αἰώνια ζωή»^[3]

 Ὅλη αὐτὴ ἡ διαδρομὴ τῆς Σαρακοστῆς,  - τῶν ἑπτὰ ἑβδομάδων - λογίζεται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ὡς πορεία πρὸς τὸ Πάσχα, ἐνσωματώνοντας συμβολισμοὺς καὶ νοηματικὸ περιεχόμενο γιὰ νὰ ἔλθει σὲ πνευματικὴ ἐπικοινωνία μὲ τοὺς πιστοὺς της καὶ νὰ ἐκφράσει τὴν δικὴ της πρότασι στὸ πὼς κατανοεῖ τὴν ἔννοια τοῦ πόνου, τῆς θλίψης , τῆς ψυχικῆς ἀντοχῆς καὶ λύτρωσης ὡς προσπάθεια μίας παιδευτικῆς μετάνοιας.

Ἡ Τεσσαρακοστὴ διαμορφώνει μὲ ὅλο τὸ τελετουργικὸ τυπικὸ της τὴν ξεχωριστὴ «ἀτμόσφαιρα»  πού ἐπιθυμεῖ ὁ Κίρκεγκαρντ νὰ συνειδητοποιήσουμε τὴν ἁμαρτία ὄχι ὡς γνῶσι μόνο πού ὁμιλοῦσε ὁ Σωκράτης ἀλλὰ καὶ ὡς βούλησι καὶ ἐπιλογὴ μας γιὰ μία «ἀθλητικὴ προσπάθεια» ἔκφρασης τῆς πίστης.  Ἡ ἀξιολόγησι βέβαια τῆς ὅποιας βουλητικῆς ἐπιλογῆς στὴν πατερικὴ φιλοκαλία δὲν ἔχει νὰ κάνει μὲ διανοητικὴ προσταγὴ ἀλλὰ μὲ τὴν ἐκ θεοῦ ἀποκάλυψι, θέμα πού καθίσταται κυρίαρχο γεγονὸς στὴν διδασκαλία της, γι’ αὐτὸ ἡ ἔννοια τῆς ἁμαρτίας δὲν ἔχει ὡς ἀντίθετὸ της τὴν ἀρετὴ ἀλλὰ τὴν πίστι. «πᾶν δὲ ὅ οὐκ πίστεως, ἁμαρτία ἐστίν». κάθε πράγμα πού δὲν προέρχεται ἀπὸ τὴν πίστι, εἶναι αμαρτία.(Ρωμ.14, 23)

Ἡ παρακοὴ τῶν πρωτοπλάστων (ἀ-πιστία) διατάραξε τὴν σχέσι κοινωνίας ἀνθρώπου καὶ θεοῦ (ἁμαρτία) μὲ συνέπεια νὰ ὑποστῆ τὴν φυσικὴ φθορὰ καὶ τὸν θάνατο. Αὐτὸ ἔφερε πόνο. Ἀπὸ τότε ἡ  ὅποια νόσος  καὶ ὁ ὅποιος πόνος εἶναι συνέπεια τῆς πτώσης τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν «ἐν δυνάμει ἄτρεπτον» τρυφὴν τοῦ Παραδείσου, πράγμα πού σημαίνει ὅτι ἡ «δοκιμασία» καὶ ὁ «πόνος» συνδέονται μὲ τὴν ἁμαρτία, καὶ ὄχι μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύσι.  

Γιὰ τὸ θέμα καὶ σύμφωνα μὲ τὴν θεολογικὴ γραφίδα τοῦ λογίου μητροπολίτου Περγάμου, Ἰωάννη Ζηζιούλα, ἂν ἀπαγκιστρωθοῦμε ἀπὸ τὴν φυσικρατικὴ ἀντίληψι καὶ περιδιαβοῦμε τὴν Βιβλικὴ θεώρησι, τότε «ἡ καθαυτὴ φύσι τοῦ ἀνθρώπου, ἐπειδὴ προέρχεται ἀπὸ τὸ μηδέν, εἶναι τρεπτή, δηλαδὴ ρέπει πρὸς τὴ φθορὰ καὶ τὸ θάνατο, καὶ συνεπῶς πρὸς τὴν ἀσθένεια καὶ τὸν πόνο. Ἐπίσης ἡ ἴδια ἡ ἀνθρώπινη φύσι μπορεῖ  νὰ ὑπερβεῖ τὴ ροπὴ αὐτὴ, ὄχι μὲ τὶς ἐγγενεῖς  δυνάμεις της, ἀλλὰ μόνο ἂν ἑνωθῆ μὲ τὸν ἄφθαρτο καὶ αἰώνιο Θεό.  Ἡ ὑπέρβασι αὐτὴ τῆς ἐγγενοῦς στὴν ἀνθρώπινη φύσι τρεπτότητας καὶ φθορᾶς ἔχει δοθῆ στὸν ἄνθρωπο ὡς «λόγος», ὡς ὁ τελικὸς προορισμὸς του. Ἡ πραγμάτωσι του δέ, ἀνατέθηκε στὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου… Ὁ Ἀδὰμ ὡς ἐλεύθερο πρόσωπο κλήθηκε νὰ κατευθύνει τὴ ἀνθρώπινη φύσι εἴτε πρὸς τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτὸ της, εἴτε πρὸς τὸ πέραν τοῦ ἑαυτοῦ της, τὸ Θεό. Ἡ ἐλεύθερη ὅμως ἐπιλογὴ του ὑπῆρξε ἡ πρώτη ἀπὸ αὐτὲς καὶ ἔτσι ἡ νόσος ἀπὸ δυνατότητα φυσική, ἔγινε πραγματικότητα φυσική.»^[4]

Τώρα, στὴν πνευματικὴ πορεία τῆς Μεγάλης Σαρακοστῆς γίνεται ὑπενθύμισι αὐτοῦ τοῦ πόνου τῆς «φθορᾶς καὶ θανάτου», τῆς «Ὀδύνης», τοῦ «Παλαιοῦ λόγου»,  τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Εἶναι καὶ ἡ πορεία πρὸς τὸ Πάσχα, δηλαδὴ τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν ὄχθη τοῦ πόνου, ἀπὸ τὴν διαρκῆ δουλεία τῆς πτωτικῆς ἁμαρτίας, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν φυσικὸ ἀβάσταχτο πόνο καὶ ἀπὸ τὴν δυστυχία τῆς κατάθλιψης καὶ τῆς μοναξιᾶς τοῦ προσωπικοῦ μας σταυροῦ , στὴν ἀντίπερα ἀκτὴ τῆς κάθαρσης καὶ λύτρωσης.

Το Πάσχα γίνεται ἡ αἰτία νὰ μὴν ἀγνοοῦμε τὴν ὀδυνηρὴ πραγματικότητα τῆς καθημερινότητὸς μας, τὸν πόνο, τὴν ἀδικία, τὴν ἀρρώστεια, τὸν θάνατο. Το Πάσχα εἶναι μία ἐμπειρία ἔντονη, συμβολική, ὅπου τὸ πένθος καὶ ὁ θρῆνος δίνουν τὴ θέση τους στὴ χαρὰ τῆς Ἀνάστασης.  Ἡ πνευματικὴ προετοιμασία τῆς Τεσσαρακοστῆς μᾶς ὁδηγεῖ στὸν «Καινὸ λόγο» τῆς Καινῆς Διαθήκης, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ὁ Χριστὸς (ὡς  ὁ Νέος Αδάμ) προσλαμβάνοντας τὴν ἀνθρώπινη φύσι ἀντιμετώπισε κατάματα τὸν πόνο. Παρηγόρησε, στήριξε, ταυτίστηκε μὲ αὐτοὺς πού ὑποφέρουν: «Eφ’ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε» (Ματθ. 25:40). Καὶ τελικά, ἔζησε ὁ ἴδιος τὸν ψυχικὸ καὶ σωματικὸ πόνο σ’ ὅλη του τὴν ἔντασι: ἐγκατάλειψι, προδοσία, ἀποδοκιμασία ἀπὸ τὸν λαὸ πού εὐεργέτησε, ἀπόρριψι ἀπὸ τοὺς θρησκευτικοὺς ἡγέτες, ἐξευτελισμὸ ἀπὸ τὴν κρατικὴ ἐξουσία, μὲ ἀποκορύφωμα τὴν ὀδύνη τοῦ Σταυροῦ.

Ὁ Σωτῆρας τοῦ κόσμου προσέλαβε τὸν πόνο στὸν ἀπόλυτο βαθμό. Ἔτσι γιὰ τὸν Χριστιανισμὸ ὁ πόνος καὶ ἡ ὀδύνη εἶναι οὐσιώδεις σωτηριολογικὲς προϋοποθέσεις: «Ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτόν, καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ, καὶ ἀκολουθείτω μοι» (Μαρκ. η’.34) , μὲ τὴν σταυρικὴ δοκιμασία τοῦ σωματικοῦ καὶ ψυχικοῦ ἄλγους καὶ τῆς ὀδύνης πρὸ τοῦ θανάτου νὰ θεωρεῖται ὅτι ἀποτελεῖ τὴν αὐθεντικὴ μαρτυρικὴ ὁδὸ πρὸς τὴν Σωτηρία. Το Πάθος τοῦ Χριστοῦ, τὸ ὁποῖο ὀργανικὰ συνδέεται μὲ τὴν Ἀνάστασι, ἔχει εὐρύτερο λυτρωτικὸ νόημα.

Ὁ πόνος, μέσα στὸ φῶς τῆς Ἀνάστασης, ἁπαλύνεται, μεταμορφώνεται. Φέρνει στὴν ἐπιφάνεια κρυμμένες δυνάμεις ἀντοχῆς καὶ ζωτικότητας. Ἡ ἑορτὴ τοῦ Πάσχα βοηθᾶ νὰ δοῦμε τὸν πόνο πού μᾶς πιέζει, τὸν καθημερινό, τὸν μικρὸ τὸν μεγάλο, μέχρι καὶ τὴν ὀδύνη τοῦ θανάτου, σὲ μία διαφορετικὴ προοπτική. Ἀτενίζοντας τὸν Σταυρωθέντα καὶ Ἀναστάντα Χριστό, βιώνουμε τὸν πόνο μας μαζὶ Του καὶ προγευόμαστε ἐν εἰρήνη μία πολυσήμαντη Ἀνάστασι.   

Γι’ αὐτὸ ἡ Τεσσαρακοστὴ σηματοδοτεῖ ὅλο τὸ προσωπικὸ αὐτογνωστικὸ  προστάδιο ἀναζήτησης πού κρατᾶ τὴν κοσμικὴ μας ἀγρυπνία σὲ μία ἐπώδυνη πορεία πρὸς τὴν ἀλήθεια τοῦ Σταυροῦ. Δημιουργεῖ μέσα μας τὴν τραγικὴ ρωγμὴ μεταξὺ τοῦ «φαντασιακοῦ πόνου τῆς πτωτικῆς ἁμαρτίας» καὶ τοῦ φυσικοῦ πόνου καὶ τῆς ὀδύνης πού πιθανὸν νὰ φθάσει στὴν ὁριακὴ «Ἡμέρα τῆς Ἐγκατάλειψης» τοῦ Χριστοῦ, στὴν ἄκρα ἀντοχὴ τῆς θλίψης καὶ κραυγῆς τοῦ Σταυροῦ, … ἀναφωνώντας μαζὶ Του : Θεὲ μου, Θεὲ μου, γιατὶ μὲ ἐγκατέλειψες;» (Ματθ. 27, 45-46).».  

Οἱ θεολόγοι φιλοσοφοῦντες τὴν ἑρμηνεύουν ὡς τὴν ἀρχέγονη φωνὴ τοῦ ὄντος πού ἀναδύεται ἀπὸ τὴν «ἀπορία» τοῦ Ἡρακλείτου καὶ μὲ τὴν συγχορδία τῆς «ἐκκωφαντικῆς σιωπῆς» τοῦ Σταυροῦ νὰ διαμορφώνει τὴν ρωγμὴ ἀπὸ τὴν ὁποία ἀντηχεῖ ἡ μυστήρια εὐ-αγγελία τῆς θείας φωνῆς πρὸς τὸν ληστὴ πού θὰ ραγίσει τὴν δικὴ μας ψυχὴ: «Ἀμὴν λέγω σοι , σήµερον µετ’ ἐμοῦ  ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ» (Λουκ. 23,43).  

 Ἀνάμεσα στὸν ἀπόλυτο πόνο τῶν καρφιῶν μὲ τὸν γνόφο ἀγνωσίας καὶ τὸν χλευασμὸ τοῦ ἑνὸς ληστοῦ καὶ τὴν μετάνοια μὲ τὴν λυτρωτικὴ ἀποδοχὴ τοῦ ἄλλου ληστοῦ κρύβεται  ἡ ὑπαρξιακὴ μας τραγωδία, τὸ «τραγικὸ μας ἀδιέξοδο στὸ ἐφήμερο» ὅπως θὰ ἔλεγε καὶ ὁ Χρ. Μαλεβίτσης·  μπορεῖ νὰ μὴ ὑποστῆ κάποιος ποτὲ ἀκραῖο σωματικὸ ἤ ψυχοφθόρο πόνο, ὅμως μέσα του κρύβει πάντα τὴν διαπάλη μεταξὺ τοῦ «ἔλλογου κοσμικοῦ καὶ ἀρνητοῦ Γέστα (τὸ ὄνομα τοῦ ἑνὸς ληστοῦ σύμφωνα μὲ τὴν ἀπόκρυφη παράδοσι), πού περιφρονητικὰ εἰρωνεύεται τὸν συσταυρωμένο Χριστὸ  καὶ τοῦ «παρά-λόγου», τῆς «μωρίας» τοῦ μεταφυσικοῦ καὶ συμπάσχοντος στὴν μοναξιὰ τοῦ πόνου Δυσμᾶ (τὸ ὄνομα τοῦ ἄλλου ληστοῦ)^[5] .

Σε αὐτὴν τὴν ὁριακότητα τοῦ ἀνθρώπου, στὸν γκρεμὸ τῆς οὐσίας του, ἡ ὀδύνη τοῦ πνεύματος προξενεῖ τὴν ὠδίνη τῆς ὕπαρξης του μὲ τὸ νόημα τῆς ζωῆς πού θὰ τὸν συντροφεύει νῦν (στο παρόν) καὶ ἀεὶ (στὸν αἰώνιο παράδεισό του) ἀνάλογα ἀπὸ τὸν ληστὴ πού θὰ στεφανώσει.

εικ. 2: Ο εκ δεξιών του Χριστού ληστής, ο μετανοήσας με φωτοστέφανο, πηγή: dogma.gr

Ἡ συνειδητοποίησι ὅμως τῆς ἀνεπάρκειας τῆς ἀνθρώπινης φύσης μπροστὰ στὸν θάνατο ὁδηγεῖ στὴ μετάνοια, πού δὲν βιώνεται ὡς τὸ ἀπελπισμένο κάλεσμα γιὰ βοήθεια, ἀλλὰ ὡς ὑπαρξιακὴ ἀγωνία καὶ ἐλπίδα λύτρωσης. Ἔτσι ἡ «συμπάσχουσα» θλῖψι γίνεται ἡ κινητήριος δύναμι, πού ὠθεῖ τὴν ψυχὴ νὰ βρεῖ τὴν ἀπωθημένη πρόσκλησι τῆς μετοχῆς στὰ ὑπερβατικὰ τελούμενα. Ὁ λοίσθιος ψίθυρος τῆς στιγμῆς : «μνήσθητι μου Κύριε ἐν τὴ Βασιλεία σου…» εἶναι ἡ νοηματικὴ συντριβὴ καὶ μεταστροφὴ ὅλης τῆς προτέρας ἁμαρτωλῆς ζωῆς πρὸς τὸ θεῖον. Ὁ προσδοκώμενος Παράδεισος (Οὐράνια Βασιλεία) γίνεται ἑλκυστικὸς στὴν μετάνοια τοῦ "ἑνὸς ἐντὸς μας" ληστοῦ ἐπειδὴ ὑπόσχεται τὴν ἀπαλλαγὴ στὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὸν πόνο, σωματικὸ ἤ ψυχικό, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴ ζοφερὴ ἀπειλὴ ἑνὸς κολαστηρίου, πού σκιαγραφεῖ ἡ φιλαυτία καὶ ἡ ἐγκόσμια συναισθηματικὴ σκληρότητα "τοῦ ἄλλου μας" ληστὴ , ἡ ὁποία τυφλώνει - ἀκόμη καὶ στὸ βίωμα τοῦ ἐπὶ σταυροῦ ἀκραίου πόνου – χωρὶς νὰ βλέπει τὴν σκοτεινὴ ἀπειλὴ τοῦ … αἰωνίου πόνου.  

Ὁ πόνος καὶ ἡ ὀδύνη ἑπομένως λειτουργοῦν γιὰ τὴν ἀνθρώπινη ὑπόστασι μυστήρια καὶ καθίστανται δρομοδεῖκτες αὐτογνωσίας γιατὶ προσφέρουν τὴν δυνατότητα ἐπιστροφῆς  στὴν πηγὴ καὶ στὴ ρίζα τοῦ τραγικοῦ τῆς ὕπαρξης μας καὶ ἀπὸ τὴν σκοπιὰ αὐτὴ ἔχουν παιδευτικὴ ἀξία, ἀφοῦ ἡ μὴ κατανόησι τῆς πραγματικῆς φύσης τοῦ ἀνθρώπου, ὁδηγεῖ σὲ συμπεριφορὲς πού τελικὰ ἀποβαίνουν αὐτοκαταστροφικές.

Ἡ ἄποψι αὐτὴ ἀποδεικνύει ὅτι ἡ αὐτογνωσία, ἀλλὰ καὶ ἡ σωστὴ κατανόησι τοῦ κόσμου καὶ τῆς ἀλήθειας, μπορεῖ νὰ προέλθει μόνο μέσα ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ πάλη μὲ τὸ κακό, ἀλλὰ καὶ τὴν εὐαισθητοποίησι σὲ πράγματα γιὰ τὰ ὁποῖα ὁ ἄνθρωπος δὲν θὰ εἶχε πλήρη ἐπίγνωσι, ἐὰν δὲν εἶχε ὑποστεῖ τὸν πόνο πού ὁ ἴδιος προκάλεσε μὲ τὴν παρακοὴ του.  

Γι’ αὐτὸ ἡ Ἐκκλησία καθιέρωσε τὸ Πάσχα (τήν ἑκούσια διάβασι) ὡς πνευματικὴ πορεία ἄσκησης προβάλλοντὰς το ὡς τὸ κέντρο καὶ τὴν καρδιὰ τοῦ λειτουργικοῦ ἔτους. Ἀποτελεῖ τὴν ἀρχαιότερη καὶ πιὸ σεβάσμια γιορτὴ τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἀναγνωρίζεται ὡς τὸ πέρασμα πού ὁδηγεῖ στὴ νέα ζωὴ τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ὁ Χριστὸς μὲ τὰ πάθη, τὸν θάνατο καὶ τὴν Ἀνάστασὶ  Του εἶναι τὸ ἀληθινὸ Πάσχα, γιατὶ μὲ τὸ ἀπολυτρωτικὸ Του ἔργο, ἔγινε γιὰ τοὺς ἀνθρώπους τὸ διαβατήριο πέρασμα ἀπὸ τὸν θάνατο στὴ ζωή, ἀπὸ τὸν κόσμο τῆς ἁμαρτίας στὴ ζωὴ τοῦ Θεοῦ.     

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

1. Άγιος Ιωάννης Μαξίμοβιτς, Ο Σταυρός του Κυρίου χώρισε τους ανθρώπους σε δύο μέρη. Οι δρόμοι των δύο ληστών.wordpress.com/2018/03/10
2. Άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς, Οι επτά φράσεις του Χριστού στο Σταυρό. pemptousia.gr/2017/04/14
3. Alexander Schmemann, Μεγάλη Σαρακοστή, πορεία προς το Πάσχα, μετάφρ. από το Αγγλικό: Ελένη Γκανούρη, Αθήνα, 1969
4. Βασιλική Κατσαούνη, Το νόημα του Πόνου στον Χριστιανισμό, pemptousia.gr/ 2015/05/24
5. Dan Nicolae Obancea, Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΩΔΙΟΥ, Θεσσαλονίκη 2013
6. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Ό πάσχων Θεός, ο σύντροφος Θεός, Σύναξη, 129,(2014)
7. ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΔΩΔΟΥ, Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ KIERKEGARD, ΘΕΣ/ΚΗ 2012
8. Μαρία Κ. Καράμπελια, Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός, Ενότητα 6:Η σημασία της Μεγάλης Σαρακοστής
9. Μητροπολίτης Ναυπάκτου: Οι Επτά λόγοι του Χριστού στον Σταυρό, orthodoxianewsagency.gr
10. Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, Νόσος και θεραπεία στην Ορθόδοξη Θεολογία, pemptousia.gr/ 6/6/2011
11. π. Παναγιώτης Καποδίστριας, Ο σταυροαναστάσιμος χαρακτήρας των Ύμνων της Μεγάλης Σαρακοστής, www.vimaorthodoxias.gr
12. Σπυρίδων Κ. Βολτέας, Ο πόνος και η οδύνη ως σωτηριώδεις προϋποθέσεις, pemptousia.gr, 22/4/2017
13. Σταύρου Γιαγκάζογλου, Το νόημα της Ορθόδοξης ανθρωπολογίας σήμερα, ΘΕΟΛΟΓΙΑ, 3/2013
14. Στυλιανή Π. Στυλιανίδου, Το νόημα του πόνου στον Χριστιανισμό, pemptousia.gr /23 Απριλίου 2020

* Η πρώτη εικόνα από την ιστοσελίδα της Πεμπτουσίας, 3 Δεκεμβρίου 2020

1. Alexander Schmemann, Μεγάλη Σαρακοστή, πορεία προς το Πάσχα, μετάφρ. από το Αγγλικό: Ελένη Γκανούρη, Αθήνα, 1969, σελ.7,8

2.   Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΜΕ', Εις το 'Άγιον Πάσχα, Β', PG 36, 624BC:

3.   «Ο Θεός ούτως διόδευσεν επι της γης, οφείλεις και συ μιμητής αύτού γενέσθαι... Χρή γάρ σε συσταυρωθηναι τω σταυρωθέντι, συμπαθείν τω παθόντι, ινα ούτως συνδοξασθής τω δοξασθέντι... Ούκ εγχωρεί γάρ άνευ παθημάτων, και της τραχείας και στενής και τεθλιμμένης οδού εισελθείν τινά εις τήν πολιν των αγίων, και άναπαυθηναι, και συμβασιλευσαι τω βασιλεῖ είς τους άπεράντους αιώνες». (Μακαρίου Αιγυπτίου Όμιλίαι Πνευματικαί ΙΒ', PG 34, 560 BC).

4.   Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, Νόσος και θεραπεία στην Ορθόδοξη Θεολογία,

www.pemptousia.gr/2011/06

5. «Οι δύο ληστές παρότι ήταν δίπλα στις τελευταίες στιγμές του Υιού του Θεού, αναφέρονται μόνο στο απόκρυφο Ευαγγέλιο του Νικόδημου (το οποίο δεν αποδίδεται στον Νικόδημο των Γραφών, τον Φαρισαίο που ως μέλος του Μεγάλου Συνεδρίου υπερασπίστηκε τον Ιησού, αλλά σε μεταγενέστερο ανώνυμο συντάκτη) και τις αποκαλούμενες Πράξεις Πιλάτου: «καὶ Δυσμᾶς καὶ Γέστας οἱ δύο κακοῦργοι συσταυρωθήτωσάν σοι και αλλού ὄνομα αὐτῷ ᾖν Γίστας, ὁ δὲ ἐκ δεξιῶν ἐσταυρωμένος ὀνόματι Δυσμᾶς».: πηγή: agiosnikanoras.gr, 21/10/18