Δημητρίου Μίχα, φιλολόγου

Ἡ Κασιανή ὑπῆρξε ἡ σπουδαιότερη λογία γυναικεία μορφὴ ὡς ὑμνῳδὸς καὶ μελῳδὸς σὲ ὁλόκληρη τὴν μακρόχρονη Βυζαντινὴ περίοδο. Τὸ ποιητικὸ ἔργο της πλέον ἐκτιμᾶται ἀπὸ τοὺς ἀκαδημαϊκοὺς μελετητὲς ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον ἀξιολογότερα τόσο ὡς πρὸς τὴν τεχνικὴ τῆς μορφῆς του,

ὅσο καὶ ὡς πρὸς τὴν νοηματικὴ καὶ εὐαισθησία τοῦ περιεχομένου του. Καὶ ὅμως στοὺς περισσοτέρους ὑπάρχει μία σύγχυσι γύρω ἀπὸ τὸ ὄνομα της καὶ δὲν εἶναι γνωστὴ γιὰ τὴν ποιότητα τοῦ ἔργου της, ἀλλὰ προπάντων γιὰ δύο ἄλλους κυρίους λόγους:

α'. Ἀπὸ τὸ πασίγνωστο τροπάριο τὸ ἀποκαλούμενο «τῆς Κασσιανῆς»: «Κύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνὴ …», τὸ ψαλλόμενο τὸ βράδυ τῆς Μεγ. Τρίτης γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς Μεγ. Τετάρτης, καὶ

β'. γιὰ τὸ ἐπεισόδιο μὲ τὴν θρυλούμενη στιχομυθία ποὺ εἶχε μὲ τὸν αὐτοκράτορα Θεόφιλο ὅταν «μετεῖχε ὡς νεᾶνις» στὰ καλλιστεῖα ποὺ εἶχαν ὀργανωθῆ στὸ παλάτι γιὰ νὰ ἐπιλέξει ἐκεῖνος τὴν «Καλλίστη» γιὰ Αὐγοῦστα, δηλαδὴ γιὰ γυναῖκα του.

α’. Σχετικά με το όνομα της

Ἡ ἀλήθεια βέβαια εἶναι πὼς τίποτε ἐξακριβωμένο ἱστορικὰ δὲν ἔχουμε γιὰ τὴν ζωὴ της, οὔτε κἂν καὶ γιὰ αὐτὸ τὸ ὄνομα της. Ἀκόμη καὶ οἱ περίπου σύγχρονοι μὲ τὴν ἐποχὴ της, χρονογράφοι, τὴν ἀναφέρουν στὰ κείμενα τους μὲ διαφορετικὸ ὄνομα. Ὁ Γεώργιος Μοναχὸς ἢ Ἁμαρτωλὸς (ἀρχὲς τοῦ 10^ου αἰῶνα), ὡς Εἰκασία, ἐνῶ ὁ Λέων ὁ Γραμματικὸς (μέσα τοῦ 10^ου αἰῶνα ὡς Ἱκασία καὶ ὁ Συμεών Μάγιστρος καὶ Λογοθέτης τέλος 10^ου αἰῶνα, πέθανε τὸ 914), πάλι ὡς Εἰκασία, ὁ Γεώργιος Κεδρηνός δὲ (11^ον αἰῶνα) καὶ ἀργότερα ὁ Μιχαὴλ Γλυκᾶς (12^ον αἰών, 1125- 1204), ὡς Κασία (μὲ ἕνα -σ). Σὲ πολλὰ δὲ χειρόγραφα ἀναγράφεται καὶ Κασσιανή, Κασιανή, Κασσία, Κασία[1] καὶ σὲ κώδικα τῆς Σιναϊτικῆς βιβλιοθήκης (ὑπ’ ἀριθμ. 739 τοῦ ΙΔ' αἰῶνος, κατὰ V. Gardthausen,) ὀνομάζεται καὶ ὡς Ταϊσία.

Τὸ Κασσιανὴ ἴσως εἶναι ἡ θηλυκὴ ἀπόδοση τοῦ Κασσιανός (ἅγιος) ποὺ ἡ ρίζα του εἶναι ἀπὸ τὸ λατινικὸ cassus ποὺ σημαίνει : κενός, μάταιος· πρέπει ὅμως νὰ εἶναι μεταγενέστερη ἐπωνυμία, ἂν ἀναλογισθῆ κανεὶς ὅτι ὁ Θεόδωρος Στουδίτης (759-826) - ποὺ λειτουργεῖ τρόπον τινὰ ὡς ἐμψυχωτής - πνευματικὸς της στὸν ἀγῶνα της κατὰ τῶν εἰκονομάχων καὶ στὸ φιλανθρωπικὸ ἔργο ἀπὸ τὴν  Μονὴ ποὺ ἵδρυσε ἡ ἴδια κατά την ταραγμένη ἐποχὴ τῆς εἰκονομαχίας[2] -  σὲ τρεῖς ἐπιστολὲς ποὺ τῆς ἀποστέλλει τὴν προσφωνεῖ «Κασσίᾳ  κανδιδιτίσσῃ» (Στὴν Κασσία τὴν τιτλοῦχο ἀρχόντισσα αὐτοκρατορικῆς φρουρᾶς). 

Πάντως εἶναι ἀπὸ τοὺς μελετητές βεβαιωμένο ὅτι δὲν πρόκειται περὶ διαφορετικῶν προσώπων, ἀλλὰ «περὶ ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ προσώπου, διότι τὰ αὐτὰ ἔργα ἀναφέρονται ὑπὸ διάφορα ἑκάστοτε ἐκ τῶν ἀνωτέρω  ὀνομάτων, τὰ ὁποῖα  ἁπλῶς συγχέονται εἰς τὰ χειρόγραφα καὶ τὰ ἔντυπα, ἔνθα περὶ τῆς ἐμπνευσμένης ὑμνῳδοῦ γίνεται λόγος»[3].

β’. Σχετικά με τον βίον της

Γιὰ τὴν Κασσιανὴ τὸ μόνο σίγουρο ποὺ γνωρίζουμε εἶναι ὅτι ἔζησε τὴν ἐποχὴ τῆς εἰκονομαχικῆς διαμάχης σχετικά με την προσκύνησι των εἰκόνων, ἱστορικὴ περίοδος ποὺ στιγμάτισε διχαστικὰ τὴν αὐτοκρατορία τὸν 8^ον καὶ 9^ον αἰῶνα μεταξύ τῶν εἰκονομάχων και εἰκονοφίλων. Τὰ βιογραφικὰ της στοιχεῖα εἶναι ὄχι μόνο ἐλάχιστα ἀλλὰ καὶ ἀντιφατικά. Γεννήθηκε στὴν Κωνσταντινούπολι ἀπὸ εὐγενεῖς καὶ πλούσιους γονεῖς μεταξὺ τῶν ἐτῶν 800- 805, ἐνῶ ὁ θάνατος της ἐκτιμᾶται μεταξύ τοῦ χρονικοῦ διαστήματος 843 μὲ 867 . Ὁ Θεόδωρος Στουδίτης στὴν α' τοῦ ἐπιστολὴ πρὸς αὐτὴν τὴν προσφωνεῖ: «ἀγαθῆς ρίζης βλάστημα», ἐνῶ στὴν β' ἐξαίρει τὴν τόσο σπουδαία γνῶσι της, παρ' ὅτι εἶναι μιὰ Κόρη ποὺ γεννήθηκε προσφάτως «ἐπὶ κόρη ἀρτιφυεῖ», ἐκφράζοντας θαυμασμὸ γιὰ τὸ ὕφος, τὴν καλλολογία καὶ εὐπρέπεια τοῦ λόγου της ποὺ συνοδεύεται ἀπὸ σοφία καὶ σύνεσι.[4] Ὁ Συμεών ὁ Μάγιστρος ἐπίσης τονίζει τὴν εὐγενικὴ της καταγωγὴ καὶ τὴν ἀπαράμιλλη ὀμορφιὰ της : «ἣν δὲ τις ἐξ εὐγενῶν ἐν αὐταῖς κόρη, ὀνόματι Ἰκασία, ὡραιοτάτη πάνυ…».

Ἔτυχε ὅπως ἀποδεικνύεται εὐρύτατης παιδείας, θεολογικῆς καὶ θύραθεν, πατερικῶν κειμένων καὶ κλασσικῆς μόρφωσης, ἀσυνήθιστο γιὰ γυναίκα τῆς ἐποχῆς γιὰ τὴν ὁποία σύμφωνα μὲ τὸν Κ. Krumbacher   «ἐκ τῶν συγγραμμάτων της, κρίνεις τὴν βαθεῖαν μόρφωσιν καὶ τὸν ὥριμον νοῦν της».[5]  Ἡ Κασσιανὴ συνέγραψε τὸ ἔργο της – γιὰ τὸ ὁποῖο θὰ γίνει λόγος μετέπειτα - ἐπὶ τῶν αὐτοκρατόρων Θεοφίλου (βασίλευσε το 829 - 842 μ.Χ.)  καὶ Μιχαὴλ Γ' τοῦ μέθυσου (βασίλευσε το 842 – 867) καὶ ἐνῶ διαβίωνε ὡς μοναχὴ (ἡγουμένη) –  σὲ Μονὴ ποὺ εἶχε ἀναστηλώσει ἡ ἴδια, δυτικά της Κωνσταντινούπολης, κοντά στα τείχη της πόλης.

Αὐτὴ δὲ ἡ ἐπιλογὴ τῆς μοναχικῆς ζωῆς δὲν εἶναι ἁπλῶς μία εἰκόνα τῆς ζωῆς της ἀλλὰ ἡ ὅλη καὶ ἡ οὐσιαστικώτερη ὑπαρξιακὴ της συγκρότησι. Ὁ Θεόδωρος Στουδίτης , ὁ ὁποῖος ἔχει κερδίσει τὴν ἐμπιστοσύνη της καὶ λειτουργεῖ ὡς πνευματικὸς στὴν ζωὴ της καὶ καθοδηγητὴς της κατὰ κάποιον τρόπο στὸ ποιητικὸ της ἔργο, μᾶς πληροφορεῖ ὅτι  ἐπέλεξε τὸ μοναχικὸ σχῆμα ἀπὸ μικρὴ ἡλικία: «καλὸν προείλου βίον διὰ θεόν, ὡς πυνθάνομαι, παιδιόθεν νύμφη Χριστοῦ γέγονας» καὶ ὅτι ὑπερασπίστηκε ἐνεργὰ καὶ μὲ πάθος τὴν ὀρθὴ πίστι (ὡς εἰκονόφιλη) «… φέρειν τὸν πυρπολούμενον ἔρωτα τῆς καλῆς ὁμολογίας», ἐνῶ κατὰ τὸν ἀνηλεῆ διωγμὸ τῶν εἰκονοφίλων συνελήφθη, ἐφυλακίσθη καὶ ἐμαστιγώθη: «ἐν τῷ νυνί διωγμῷ πάσχειν ὑπὲρ Χριστοῦ, οὐχ ὅτι ἐμαστιγώθης πάλαι ἀρκουμένη, ἀλλὰ γὰρ καὶ αὖθις σφαδᾴζουσα….πάσχειν ὑπὲρ ἀληθείας  καὶ πλεονεκτεῖν ἐν τοῖς παθήμασι». Ἐξ αὐτῶν εἶναι φανερὸ ὅτι ἡ μοναχικὴ της ἰδιότητα «φεγγοβόλησε»: «ἡ φιλομόναχος σου αἵρεσις (ἐπιλογή) τοῦ βίου… δῆλον ὅτι βίος τῆς μοναχικῆς τελειότητος ἀναλάμψειεν», ἐνῶ μὲ τὸ «οἶδας ἀγαθοποιεῖν» (ξέρεις νὰ πράττεις ἀγαθὰ ἔργα) στὴν α' ἐπιστολὴ τὴν ἐπαινεῖ γιὰ τὴν ἔντονη φιλανθρωπικὴ της δραστηριότητα μέσα ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Μονὴ της[6].

Ἡ Κασσιανὴ μὲ τὸν βίο της καὶ τὸ ὑμνογραφικὸ της ἔργο καθρεφτίζει μιὰ ὁλόκληρη ἐποχὴ καὶ κοινωνία. Εἶναι μιὰ ἐξέχουσα φυσιογνωμία ποὺ σφράγισε μιὰ ταραγμένη περίοδο συνδεδεμένη μάλιστα καὶ μὲ τὴν συμμετοχὴ της ἢ μὴ στὴν ὀργάνωσι καλλιστείων νεανίδων καλλονῶν γιὰ ἐπιλογὴ νύφης ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Θεόφιλο. Τὸ θέμα ὅμως ἔχει προξενήσει μεγάλο προβληματισμὸ μεταξὺ τῶν μελετητῶν γιατὶ οἱ κατατιθέμενες χρονολογίες δὲν συμπίπτουν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἔχουμε δύο διιστάμενες θεωρήσεις: Ἀπὸ τὴν μία πλευρὰ εἶναι οἱ χρονογράφοι ποὺ τοποθετοῦν τὴν Κασσιανὴ στὸ παλάτι μεταξὺ τῶν καλλονῶν πρὸς ἐπιλογὴν Αὐγούστας καὶ φυσικά οἱ ὑποστηρικτὲς τους καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μελετητὲς ποὺ οἱ περισσότεροι ἀποδέχονται μέν τὸ γεγονὸς γιατὶ ἦταν μιὰ διαδικασία ἤδη γνωστή στοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους[7], ὅμως ἀμφισβητοῦν καὶ μᾶλλον πειστικά τὴν παρουσία τῆς Κασσιανῆς σ' αὐτὰ.

Συγκεκριμένα :

Κατὰ τοὺς Χρονογράφους[8]: ἡ μητέρα τοῦ Θεοφίλου Εὐφροσύνη (κατὰ τὸν Κεδρηνό ἦταν  μητρυιὰ του) σκέφτηκε νὰ ὀργανώσει στὸ παλάτι καλλιστεῖα ἀπὸ ἐκλεκτὲς παρθένες νεάνιδες γιὰ νὰ διαλέξει σύζυγο ὁ Θεόφιλος. Μεταξὺ αὐτῶν τῶν κοριτσιῶν ἦταν καὶ ἡ Κασσιανὴ καὶ ἡ Θεοδώρα ἀπὸ τὴν Παφλαγονία. Σύμφωνα μὲ τὰ καθιερωμένα ἡ Εὐφροσύνη ἔδωσε στὸν Θεόφιλο ἕνα χρυσὸ μῆλο γιὰ νὰ τὸ ἐπιδώσει σὲ ἐκείνη ποὺ θὰ τὸν ἐντυπωσίαζε περισσότερο. Ὅταν ἦρθε τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου γιὰ τὴν ἐπιλογὴ ὁ Θεόφιλος ἐστάθη ἔκθαμβος «τῷ κάλλει τῆς Εἰκασίας ἐκπλαγείς», καὶ πρὶν τῆς χαρίσει τὸ μῆλο  ἀλαζονικὰ τῆς εἶπε : «ὡς ἄρα ἐκ γυναικὸς ἐρρύη τὰ φαῦλα», ἐννοώντας τὴν δυστυχία ποὺ προξένησε ἡ Εὔα μὲ τὴν ἔξωσι τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν Παράδεισο∙ καὶ ἡ Κασσιανὴ ἑτοιμόλογα καὶ εὔστοχα τοῦ ἀπάντησε: «ἀλλὰ καὶ ἐκ γυναικὸς πηγάζει τὰ κρείττω» ἐννοοῦσα τὴν Θεοτόκο μὲ τὴν Γέννησι τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ ἀπάντησι αὐτὴ πλήγωσε τὸν ἐγωισμὸ τοῦ Αὐτοκράτορα καὶ ἔδωσε τὸ μῆλο στὴν παρακείμενη Θεοδώρα ἀπὸ τὴν Παφλαγονία. Κατὰ τὸν χρονογράφο μάλιστα ἡ Εἰκασία (Κασσιανὴ) σὰν «ἀπέτυχε» νὰ γίνει Αὐγοῦστα ἵδρυσε ἕνα κοινόβιο Μοναστήρι ὅπου ἐκεῖ ἔζησε ἐπιδιδομένη στὴν ἄσκησι καὶ στὸ ὑμνογραφικὸ της ἔργο  μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς της. Καὶ ὁ χρονογράφος διατείνεται ὅτι καὶ ἡ Εὐφροσύνη ἡ μητέρα τοῦ Θεοφίλου μὲ τὴν θέλησί της ἀπεχώρησε ἀπὸ τὸ παλάτι καὶ ἐμόνασε στὸ Μοναστήρι τῆς «μετανοίας της» -  «ἐν τῇ μονῇ αὐτῆς» - ποὺ ἦταν στὴν τοποθεσία Γάστρια. Τὸ αὐτὸ «ἀντιγράφει» σχεδὸν αὐτούσια  καὶ ὁ «βίος τῆς αὐτοκρατείρας Θεοδώρας»[9]

Γιὰ τὴν τελευταία ἀναφορὰ τῶν χρονογράφων Συμεῶνος Μαγίστρου καὶ Γεωργίου τοῦ Ἁμαρτωλοῦ, ὁ Κ. Παπαρηγόπουλος ἀσπαζόμενος μᾶλλον τὸν Κεδρηνό και τον Ιωσήφ τον Γεννέσιον καὶ ἀλλοῦ  τοὺς «Συνεχιστὲς τοῦ Θεοφάνη»[10] γράφει: ὅτι ἡ Εὐφροσύνη ἦταν ἡ μητρυιὰ τοῦ Θεοφίλου ὡς ἡ β’ σύζυγος τοῦ Μιχαὴλ Β’ του Τραυλού, (πατέρας τοῦ Θεοφίλου, τραχύς στοὺς τρόπους, ἀμετροεπής, προληπτικός και ἀμόρφωτος) καὶ τὸ ἄτοπο στὴν περίπτωσι της ἦταν ὅτι πρὶν τὸν γάμο εἶχε ἀσπασθῆ τὸν μοναχικὸν βίον. Ὁ Μιχαὴλ ὑποχρέωσε τὴν Σύγκλητο δι’ ἀπειλῶν νὰ συναινέσει σ’ αὐτὸν τὸν γάμο παρ’ ὅτι «παραβίαζε σκανδαλωδῶς οὐ μόνον τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς κανόνες ἀλλὰ καὶ τὰς κοινοτέρας θρησκευτικὰς πεποιθήσεις…Ὁ Θεόφιλος εἴτε δὲν ἠνείχετο τὴν ἐπέμβασιν αὐτῆς εἰς τὰ πράγματα, εἴτε ἠθέλησε νὰ εὐχαριστήσει τὴν κοινὴν γνώμην, τὴν ἀνέκαθεν ἀποδοκιμάσασαν τὸν δεύτερον τοῦ πατρὸς γάμον, τὴν ἠνάγκασε νὰ ἀπέλθη εἰς τὴν Μονὴν τὴν λεγομένην τῶν Γαστρίων»[11]    

Ἐπανερχόμενοι στὸ θέμα τῶν καλλιστείων σοβαροὶ μελετητὲς καὶ ἱστορικοὶ μεταξὺ τῶν ὁποίων η Ilse Rochow, Lennart Rydén, Lebeaur, Schlosser, Treadgold, Σταῦρος Ιω. Κουρούσης, ἔχουν βάσιμες ἀμφιβολίες γιὰ τὴν ἱστορικότητα τοῦ ἐπεισοδίου μὲ τὴν συμμετοχὴ τῆς Κασσιανῆς, ἐκτιμώντας ὅτι οἱ χρονολογίες τῶν γεγονότων, προξενώντας σύγχυσι καὶ ἀντιφάσεις μὲ τὸ νὰ  μὴ συμπίπτουν, ἀπέχουν ἀπὸ τὴν ἀλήθεια.

1. Ἡ Κασσιανὴ σύμφωνα μὲ τὶς ἀναμφισβήτητες ἐπιστολὲς τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη ἀντιμετωπίζεται ἤδη ὡς μοναχὴ ἀπὸ τὴν νεανικὴ της ἡλικία μὲ πιθανὴ ἡμερομηνία τῆς κουρᾶς τῆς γύρω στὰ 820- 23 (;) ὅταν θὰ ἦταν 18-23 ἐτῶν, ἴσως καὶ μικρότερη[12].
2. Ὁ γάμος τοῦ αὐτοκράτορα Θεοφίλου ἀποδεδειγμένα ἔγινε τὴν 5η Ἰουνίου 830, Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς, μάλιστα σύμφωνα με τον «Βίο της Θεοδώρας»  22 ημέρες μετα την επιλογή της[13], ἐνῶ ὁ Θ'. Στουδίτης εἶχε πεθάνει ἤδη τὸ 826,  ἀφήνοντας - μὲ βάσι τὴν ἀλληλογραφία τους - πολύ πρίν ἀπὸ αὐτὴ τὴν χρονολογία τὴν Κασσιανὴ μὲ τὸ  μοναχικό σχῆμα.
3. Στὰ θρυλούμενα «Καλλιστεῖα νύφης» ποὺ θὰ συνέβησαν το 830 (Ό Θεόφιλος γεννήθηκε το 813, στέφθηκε αυτοκράτορας την άνοιξη του 821 και τον Οκτώβριο του 829 διαδέχθηκε στο θρόνο τον πατέρα του), ἡ Κασσιανὴ θὰ ἦταν οὕτως ἢ ἄλλως γιὰ τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς αρκετά μεγαλύτερη του[14], ἕως  και δεκατρία ἴσως χρόνια, ἂν γεννήθηκε τὸ 800∙ πρᾶγμα φυσικὰ ποὺ δὲν θὰ κολάκευε τὸν αὐτοκράτορα, ἀλλὰ προπάντων, ἂν ὄντως ἔτσι ἔχει ἡ ἀκολουθία τῶν γεγονότων, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ συμμετάσχει σὲ τέτοιου εἴδους «κοσμικὲς» ἐκδηλώσεις ὅταν μάλιστα ἐκείνη ἦταν μοναχή καὶ δευτερευόντως ἐκδήλωνε ἕνα ἐνθουσιῶδες και ζηλωτικό  εἰκονολατρικό φρόνημα.
4. Ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος (1815-1891) παρ’ ὅτι παρατηρεῖ ὅτι οἱ χρονογράφοι «καὶ ἂν ὑποτεθῆ ὅτι ἐνταῦθα περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα λέγουσιν ἀληθῆ, ὡς πρὸς τὴν ἐποχὴν ὅμως τοῦ γάμου ὁμολογουμένως σφάλλουν». Θεωρεῖ, ἀντίθετα μὲ ἐκείνους, ὅτι τὸ ἐπεισόδιο μεταξύ τοῦ Θεοφίλου καὶ τῆς  Κασσιανῆς θὰ συνέβη γύρω στὸ 823 πρὶν γίνει δηλαδή αὐτοκράτορας. Εἰδάλως  δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγηθῆ  πὼς ὁ Θεόφιλος μὲ βασιλεία μόνο 12 ἐτῶν καὶ τριῶν μηνῶν νὰ εἶχε ἀποκτήσει μέχρι τὸ 830 πέντε κόρες ... παντρεύοντας μάλιστα τὴν τελευταία, τὴν Μαρία στὸν 3ον χρόνο τῆς βασιλείας του (P.G. 109, 689, 692 και (P.G. 158,537). Λογικὰ δὲν συμβιβάζονται αὐτὰ τὰ δύο γεγονότα. (Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἀθῆναι 1867, τόμ. Γ’ σελ. 739)[15].
5. Ἡ πασίγνωστη μάλιστα στιχομυθία μεταξὺ Θεοφίλου-Κασσιανῆς «διὰ γυναικὸς ἐρρύη τὰ φαῦλα ἀλλὰ καὶ διὰ γυναικὸς πηγάζει τὰ κρείττονα», δέν εἶναι πηγαία ἔμπνευσι τῶν στιγμῶν, οὔτε ἔχει συντελέσει στό νὰ ἀπορριφθῆ ἡ Κασιανή, ἀφοῦ σύμφωνα μὲ τὸν καθηγητῇ Λεωνίδα Φιλιππίδη ἦταν «συνηθέστατη ἐν ταῖς ὁμιλίαις τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου» παραθέτοντας μάλιστα αὐτούσια τὴν φράσι καὶ ἀπὸ μία ὁμιλία τοῦ Χρυσοστόμου «εἰς τὸν εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπερενδόξου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου»[16].  Ἄποψι ποὺ συμμερίζεται μὲ συμπληρωματικὰ στοιχεῖα καὶ ὁ καθηγητὴς τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς τοῦ πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Σταῦρος Ιω. Κουρούσης[17]. Ὁ Φιλιππίδης μάλιστα ὁδηγεῖ τὴν σκέψι του καὶ πιὸ μακριά, ὅτι δηλαδὴ ἡ συγκεκριμένη φράσι λειτουργοῦσε «ὡς εὐρέως διαδεδομένη, ὡς πτερόεν ἔπος , καὶ ὡρίζετο ὡς παροιμία, βιωφελής λόγος, παρὰ τὴν ὁδὸν λεγόμενος, οἷον παροδία· οἶμος γὰρ ἡ ὁδὸς»[18], τόσο δηλαδή συνήθης ἦταν.
6. Ἡ ἀναφορὰ στὴν «ἐν τῷ παλατίῳ Μαργαρίτου τρικλίνιον αἴθουσα» δὲν ὑπῆρχε τότε, δημιουργήθηκε καὶ διαμορφώθηκε ἀργότερα ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Θεόφιλο.
7. Τελευταῖο καὶ σημαντικὸ: Στὴν βιογραφία τῆς ἁγίας Θεοδώρας ἐνῶ γίνεται ἀναφορὰ «τῆς κρίσεως κάλλους καὶ ἤθους» μὲ κάπως διαφορετικὴ περιγραφὴ δράσης καὶ  ἐνταγμένη φυσικὰ σὲ ἕνα ἐγκωμιαστικὸ πνεῦμα ἀρετῆς καὶ φρόνησης γιὰ τὴν μέλλουσα Αὐγοῦστα, ἐν τούτοις δὲν ὑπάρχει οὐδεμία μνεία τῆς «Κασσίας». Εἶναι στοιχεῖο ποὺ συνηγορεῖ σημαντικὰ ἢ στὴν μὴ συμμετοχὴ της σὲ αὐτὸν τὸν «διαγωνισμὸ» ἢ στὴν πλήρη ἀπαξίωσί της σὲ μιὰ ἁγιογραφία ποὺ προβάλλονται μεγεθυμένα οἱ ἀρετὲς καὶ οἱ καλωσύνες μιᾶς ἁγίας βασίλισσας.[19].

Τὸ ἐπεισόδιο λοιπὸν Κασσιανῆς - Θεοφίλου ποὺ ἀναφέρεται στοὺς χρονογράφους, ἴσως πρέπει νὰ ἐνταχθῆ στὸ κλίμα καὶ στὸ πνεῦμα τῆς τότε χρονογραφίας. Ἡ σταθερὴ αξιακή τους γραμμὴ εἶναι ἡ πίστι στὴν Βυζαντινὴ πολιτεία καὶ ἡ πίστι στὴν Βυζαντινὴ Ὀρθοδοξία. Ὁ αὐτοκράτωρ καὶ ὁ Πατριάρχης εἶναι οἱ κεφαλὲς τῆς κοσμικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἐξουσίας. Ἡ ἀπὸ κτήσεως κόσμου μέχρις τῶν ἡμερῶν τους ἱστορία συνήθως περιπλανᾶται - ἀνάλογα φυσικὰ τὴν παιδεία καὶ τὴν δεξιότητα τοῦ γράφοντος- σὲ ὅ,τι θὰ μποροῦσε νὰ κεντρίσει δυνατώτερα τὰ λαϊκώτερα στρώματα. Ἴσως ἡ «ἔνταξι» τῆς Κασσιανῆς στὸ πραγματικὸ γεγονὸς τῶν «καλλιστείων» τῆς πρώην μοναχῆς Εὐφροσύνης ποὺ κηδεμόνευε λόγω ἡλικίας τὸν 17ετή Θεόφιλο νὰ ἐξυπηρετοῦσε πρὸς τὴν κατεύθυνσι αὐτή. Καὶ ἡ «Εἰκασία» ὡς ὄνομα νὰ συμβόλιζε καὶ τὴν πνευματικὴ καὶ ἠθικὴ ἀντίστασι καὶ ὁμολογία στὴν ὀρθὴ πίστι μέσα στὸν ἀπηνῆ διωγμὸ ἰδίως ἐπὶ Λέοντος Ε’ τοῦ Ἀρμενίου κατὰ τὴν πενταετία 815-820.

Ἡ πρώϊμη Χρονογραφία γενικῶς μεταφέρει ἕνα ὕφος ἐντυπωσιασμοῦ. Ἔτσι καὶ ἡ γλώσσα πειθαρχεῖ σὲ ἀντίστοιχο ἐπίπεδο καὶ οἱ ἀφηγήσεις ἐμπλουτίζονται πολλάκις μὲ μυθοπλασίες ποὺ ἐνσωματώνουν ἀσυνήθη καὶ παράδοξα: θαύματα, φυσικὲς καταστροφές, θεομηνίες, ἀναφορὲς σὲ θεϊκὲς παρεμβάσεις εὐσπλαχνίας ἢ καὶ ὀργῆς γιὰ σωφρονισμό, προβάλλει ἀπάνθρωπες δῆθεν τιμωρίες μὲ ἀποκεφαλισμούς, ἀκρωτηριασμούς, μαστιγώσεις, τυφλώσεις, ἐρωτομανείς δραστηριότητες ἀπὸ τὴν ζωὴ κυρίως τῶν δυνατῶν καὶ ἀριστοκρατῶν, ἐνῶ «στολίζονται» ἀνάλογα μὲ ἐπαίνους ἢ μὲ ὕβρεις καὶ αὐτοκράτορες. π.χ. Ὁ Θεοφάνης στὸ χρονογράφημα του ἀναφέρεται στὸν Κων/νο Ε΄ τὸν Κοπρώνυμο, μὲ ἄγρια καὶ ὑβριστικὰ λόγια: ὀλέθριο, διεστραμμένο θηρίο, καὶ ὁ Ιωήλ ὕστερος συγραφέας, διατηρεῖ τοῦτο τὸ μίσος πρὸς τὸν Κων/νο Ε΄ λόγω τῆς ἀκραίας σκληρότητας πρὸς τοὺς εικονοφίλους καὶ τὸν χαρακτηρίζει ὡς βλάσφημο κτῆνος καὶ ἀντίχριστο[20].  

Βέβαια ἡ θετικότητα τους ὡς πηγὴ ἱστορικῶν γεγονότων εἶναι δεδομένη, ἀρκεῖ νὰ παραβλέψει κανεὶς τὴν «εἰσβολὴ» ἀπὸ σημαδιακὰ ὄνειρα, κακοὺς οἰωνούς, προφητεῖες, αγιοφάνειες ὡς σωτῆρες καβαλάρηδες, κάποιο πρόσωπο ὡς ὄργανο τῆς θείας πρόνοιας ποὺ σώζει ἀνθρώπους, παρομοιώσεις ἀμετροέπειας (ἔμοιαζε ἡ κοιλιὰ της μὲ ἥλιο) [21] ἢ ἀνέφικτους ἡρωϊσμούς. κ.λπ.

Ἡ γραφίδα τῆς χρονογραφίας συνήθως, παρὰ τὴν προτροπὴ τοῦ Γεωργίου Μοναχοῦ ὅτι πρέπει νὰ ἔχει ὡς χρυσὸ κανόνα τὴν ἀλήθεια καὶ ὄχι τὴν κομψότητα τοῦ ὕφους, εἶναι φορὲς ποὺ στρεβλώνει καὶ τὰ δύο. Ἕνα γεγονὸς γιὰ παράδειγμα, ἀναπαράγεται σχεδὸν ἀντιγραφόμενο ἀπὸ τοὺς ἑπομένους – ὅπως ἀκριβῶς συνέβη ἐδῶ μὲ τὴν Εἰκασία, ὅπου τὸ «Χρονικὸν Σύντομον» τοῦ Γεωργίου Μοναχοῦ ἢ Ἁμαρτωλοῦ (μέσα τοῦ 9^ου  αἱ. κοντὰ στὰ 870) τὸ ἀναπαράγει ὁ Συμεών Λογοθέτης ἢ Μάγιστρος καὶ ὁ Λέων ὁ Γραμματικὸς (περὶ τὰ τέλη τοῦ 10ου αἰώνα),  ἰσχυριζόμενοι ἀκριβῶς τὰ ἴδια. (καλλιστεῖα παρθένων, ξεχωρίζουν δύο, ἐρωτόπληκτος ὁ Θεόφιλος μὲ τὴν Κασσία, ὁ σχετικὸς διά(αντί)λογος, ὁ πληγωθεὶς ἐγωισμός, ἡ ἐπιλογὴ τῆς Θεοδώρας, ἢ «καταφυγὴ» σὲ μοναστήρι τῆς ἀποτυχούσας, ἡ ἑκούσια «ἀπόσυρσι» σὲ μοναστήρι τῆς μητέρας – ὄχι μητρυιᾶς-  Εὐφροσύνης). Ἀργότερα ὁ Κεδρηνός (11^ος  αἱ.),  καὶ ὁ Ἰωάννης Ζωναρᾶς και Μιχαήλ Γλυκᾶς (12^ος αἱ.) ἐπαναλαμβάνουν τὰ ἴδια ὅπως καὶ ὁ Μοναχὸς Ἐφραίμ ἀλλὰ ἔμμετρα, ποιητικά.

Χωρὶς νὰ γνωρίζει κανεὶς τὸν ἀκριβῆ χρόνο ἢ «ρωμαντικὴ λογοτεχνία» συμπληρώνει τὴν μυθοπλασία καὶ προσθέτει στὴν ὅλη ἀφήγησι τὸν Θεόφιλο, μετὰ τὸν γάμο του μὲ τὴν Θεοδώρα, νὰ μὴν ἔχει ξεπεράσει τὸν έρωτά του μὲ τὴν Κασσιανὴ καὶ νὰ τὴν ἐπισκέπτεται κρυφὰ στὸ Μοναστήρι της … τὴν ὥρα ποὺ ἐκείνη συνέθετε τὸ ποίημα «ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή…» καὶ γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴν συνάντησι μαζὶ του «ἐκρύβη» ἀφήνοντας τὸ ποίημα στὸ σημεῖο μὲ τὴν φράσι: «κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα». Τότε ὁ Θεόφιλος, ἀφοῦ δὲν τὴν βρῆκε στὸ κελλὶ της, διαβάζοντας τὸν ὕμνο πρόσθεσε τὸν στίχο ποὺ νόμισε ὅτι ταίριαζε ὡς συνέχεια: «τῷ  φόβῳ  ἐκρύβη».

Πάντως καμμία γυναίκα μὲ τὸ πνευματικὸ τῆς ἔργο δὲν σηματοδότησε τὸ Βυζάντιο ὅσο ἡ Κασσιανή. Ὑπῆρξε μία ἀπὸ τὶς πλέον ἐξέχουσες γυναικεῖες μορφὲς ποὺ γύρω ἀπὸ τὸ ὄνομα της πλέχτηκαν θρύλοι ἀλλὰ καὶ ἀληθινὲς ἱστορίες. Εἶναι μιὰ μεγάλη ποιήτρια, ὑμνογράφος καὶ μελωδὸς τῆς ἐκκλησίας μας, ἡ παρουσία τῆς ὁποίας ἔχει ἐπισκιάσει πολλοὺς ἄλλους μὲ τὸν ἰδιαίτερο ἐκφραστικὸ πλοῦτο, τὸ ταλέντο, εὐφυΐα καὶ εὐαισθησία της. Μὲ αὐτὸ θὰ ἀσχοληθοῦμε ἄλλη φορά.

Βασική Βιβλιογραφία

1.     Αρχ. Μελετίου Βαδραχάνη, Η ΚΑΣΙΑΝΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΟΠΑΡΙΟ ΤΗΣ, https://www.pmeletios.com

2. Γιάγκος Αργυρόπουλος, Η Κασσιανή, ο βίος και το ποιητικόν έργον αυτής, Αθήνα 1924.
3. Δημήτρης Δουλγερίδης, Πολιτισμικές Σπουδές, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Θέματα βυζαντινής ιστοριογραφίας, www.archive.gr

4.     Ηλίας Μπάκος, «Κασσιανή η Οσία και Υμνωδός», Κοινωνία, τ. 06, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2006, σσ. 293-305

5.     Ηλίας Δ. Μπάκος, Κασσιανή, η οσία και υμνωδός, Αθήνα 2006.

6.     Θεοδώρου Β. Τζεδάκη, Θρησκευτική Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. Ζ’ σελ. 385-389

7.     ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (8ΟΣ-11ΟΣ ΑΙ.) Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΣΤΑ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, Αθήνα 2000

8. Νάσσου Ιωάννα, Ο βίος και το έργο της Κασσιανής
9. Νίκη Τσιρώνη, ΚΑΣΣΙΑΝΗ ή υμνωδός, β’ έκδοση, Εκδ. ΦΟΙΝΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ 2002
10. Π.Β. Πάσχος, Μια αδικημένη αγία ποιήτρια, Έρως Ορθοδοξίας, εκδ. Ε΄ Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006
11. ΤΡΑΧΑΝΑ ΜΑΡΙΑ, Ο ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ ΕΠΙ ΤΗ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ ΤΟΥ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011
12. Byzantina Symmeikta, Αθανάσιος ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ, Βίος της αύτοκράτειρας Θεοδώρας (BHG 1731), ΑΘΗΝΑ 1983
13. Ilse Rochow, «Κασσία – Μελέτες για το πρόσωπο, τα έργα και την υστεροφημία μιας ποιήτριας», Μτφρ. Μ. Μάντη, Θ. Βάλβη, Αρμός, Αθήνα 2012
14. Kurt, Sherry (2011). Kassia the Nun in Context: The Religious Thought of a Ninth-Century Byzantine Monastic. Gorgias Press. ISBN 978-1-61143-969-4
15. SPYROS PANAGOPOULOS, Kassia: A female hymnographer of the 9th century http://www.asbmh.pitt.edu